ROVAČKA REPUBLIKA (21) Masa naroda u Kolašinu svjedočila pogubljenju komite Milovana Bulatovića, kada je uzviknuo: „ZBOGOM CRNA (GORO)!“

Piše: Vladimir Jovanović

„Uhvaćen je i MILOVAN BULATOVIĆ. Opkoljen, on se predao, pošto mu je družina poginula”, zapisao je Milovan Đilas („Land without Justice”, 1958, Njujork).

Đilas, tada momčić, pamti izgled komite čija je hrabra smrt, po prilici krajem 1923. ili početkom 1924, zadivila veliku masu naroda okupljenu u Kolašinu. Opisuje Đilas da je Milovan Bulatović „PLAVUŠKAST MOMAK, GRUBIH CRTA, SUROV”, dodaje, „VELIKE I DIVLJE HRABROSTI I IZDRŽLJIVOSTI”.

Srbi za Milovana Bulatovića onomad u svojoj štampi, pišu: „poznati zlikovac BULATOVIĆ”…

Milovan Bulatović, od oca Matije, rođen 1900. u Rovcima, te RADOŠ BULATOVIĆ, na osnovu rješenja ministra unutrašnjih dela iz Beograda, oglašeni su do 3. jula 1922. u Kolašinu hajducima, tj. da ih je „svako slobodan ubiti”, a da će, za njihove glave, vlasti nagraditi: 20.000 dinara za Milovana, a 3.000 dinara za Radoša.

Prethodno, još neki Rovčani, istaknuti borci ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE, oglašeni su hajducima, tj. odmetnicima – koje, za nagradu od Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, može svako ubiti ili išpijati, doslovno: „ko hajduka ubije, uhvati ili prokaže vlastima da se hajduk uhvati ili ubije, isplatiće se odmah iz državne kase”.

Ucijenjeni su i drugi komiti Rovčani, na primjer: MIKO VLAHOVIĆ i JOKAN BULATOVIĆ. Navodi se u službenoj objavi navodi da je M. Vlahović „očiju crnih, lica okruglog, nosa i usta pravilnih, nosi poveću crnu bradu“, a J. Bulatović „star je 25 godina, rasta visokog, kose smeđe, brkova žutih, očiju graorastih, lica dugog, nosa i usta pravilnih, nosi žutu bradu“. Nakon sukoba sa Srbima u Prekobrđu u Morači 29. januara 1922, kada je po prilici ranjen, J. Bulatović se predao…

„Nova nasilja, hapšenja i batinanja nastala su u Rovcima i Morači krajem 1921, kada je došao u [Manastir] Moraču, za sreskog načelnika, ozloglašeni GAVRO ADŽIĆ, artiljerijski kapetan iz Lijeve Rijeke. Svuda po selima organizuju se kontrakomitske grupe, sastavljene od seljaka, koje su VLASTI PRIMORALE DA TJERAJU I UBIJAJU KOMITE – SVOJU RODBINU I KOMŠIJE.

ŽANDARMI KONTROLIŠU RAD OVIH GRUPA. Dolazi do opkoljavanja nekih komita u liticama kanjona Mrtvice, gdje su polomljeni.

Hapse se porodice komita, ali i ostale; tako da je početkom zime uhapšeno, vezano i povedeno u zatvor u Manastiru Morača 40 rovačkih porodica po velikom snijegu i nevremenu. ROVCA PONOVO POSTAJU OBJEKAT IŽIVLJAVANJA PRIMITIVNOG MENTALITETA I NISKIH INSTIKATA“ (Stevan Popović, „Rovca i Rovčani u istoriji i tradiciji”, Nikšić 1997, str. 221-222).

U odnosu na ranije srpske pokušaje da „umire“ Rovca, iz jeseni 1919. i proljeća 1920, sada su, izgleda, tamo pronašli, za novac, kao i davanjem činova, službi i funkcija, angažovali nekolicinu kolaboracionista da proganjaju i ubijaju svoje saplemenike.

„JEDAN MALI BROJ ROVČANA BIO JE BEZUSLOVNO UJEDINJENJE: nešto Međuriječana, sa učiteljem NIKOLOM JOVANOVIĆEM, kao i manji broj Lješnjana i Veljedubočana, sa oficirima RADOVANOM MILINKOVIM JANKOVIĆEM i MIJAJLOM GRUJIČINIM ILINČIĆEM“.

Međutim, komitska osveta je kolaboracioniste brzo stizala. Pomenuti oficiri R. Janković i M. Ilinčić, piše Stevan Popović, od strane komita su „ubijeni u Lukama Bojovića“, na Lukavici (str. 224). Učitelj N. Jovanović ubijen je (od komunista) u jesen 1941, etc.

Očigledno iz razloga da ne provociraju nova terorisanja civilnoga stanovništva u Rovcima, komiti na tome području borave povremeno, sigurni u svoju bezbjednost – narod ih skriva – a akcije izvode krstareći krajevima izvan Rovaca: oko Kolašina, Mojkovca, Bijeloga Polja, Berana, zatim u Morači i Vasojevićima.

Prema tumačenju S. Popovića, „zbog velikog pritiska vlasti i žandarmerije na Rovca i Moraču, jedna grupa komita sa MILOVANOM BULATOVIĆEM I TODOROM [VUČETINIM] DULOVIĆEM, prebacuje se u bjelopoljski kraj, Ravnu Rijeku”.

Grupa Milovana Bulatovića 22. avgusta 1922. napada jedinicu iz sastava 48. pešadijskoga puka Vojske Kraljevine SHS. Ubili su jednoga, ranili četvoricu srpskih vojnika.

U toj grupi, ili grupama komita, liše Rovčana i Moračana, bilo je boraca ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU i iz drugih plemena. Ko su, između ostalih, poimenično komiti – koji od kraja 1921. i početkom 1922. krstare od Ravne Rijeke kod Bijeloga Polja do Prekobrđa u Morači, te se vraćaju i sigurne baze u Rovcima, uz Milovana Bulatovića i Todora Dulovića, odnosno Radoša Bulatovića – doznajemo iz srpskoga arhiva:

STANOJE BULATOVIĆ iz Rovaca (Kolašin); MIJAJLO JANKOVIĆ iz Rovaca (Kolašin); PEROVAN VLAHOVIĆ iz Rovaca (Kolašin); MILUTIN OBRADOVIĆ iz Lubnice (Berane); zatim, MILADIN MEŠTER, Srbi mu glavu ucijenili na 5.000 dinara, rodom iz Gornje Morače (Kolašin); RADOJICA OROVIĆ rođen 1901, ucijenjen na 10.000 dinara, iz Štitarice (Mojkovac); MILOŠ VLAHOVIĆ, od oca MILUTINA, rođen 1893, iz Rečina (Kolašin); SRDAN ŠĆEPANOVIĆ, od oca MIJAJLA, rođen 1884. iz Selišta (Kolašin); VASO ŠĆEPANOVIĆ iz Rovaca (Kolašin); MILOSAV PAVLIČIĆ iz Bjelopavlića (Danilovgrad); RADOSAV MIRKOVIĆ iz Lutova (Bioče – Podgorica); JAKOV MINIĆ iz Rovaca (Kolašin); DRAGO PRELEVIĆ iz Kuča (Podgorica); MIRO VLAHOVIĆ iz Rovaca (Kolašin); JOVAN BOŠKOVIĆ iz Đurđevine u Morači (Kolašin); BOGIĆ BULATOVIĆ iz Rovaca (Kolašin); VULE LAKIĆEVIĆ iz Rijeke Mušovića (Kolašin); SAVO GRUJIĆ, od oca PETRA, iz Bratonožića (Podgorica); MILOŠ GRUJIĆ, od oca PETRA, iz Bratonožića (Podgorica); DRAGO BULATOVIĆ iz Smailagića polja (Kolašin); VUKSAN VLAHOVIĆ iz Rovaca (Kolašin); MIRO ŠĆEPANOVIĆ iz Rovaca (Kolašin); STOJAN BULATOVIĆ iz Rovaca (Kolašin); MIHAILO DULOVIĆ iz Slijepač Mosta (Bijelo Polje); VUKALICA MARKOVIĆ, rođen 1900, iz Dolca (Berane); MIHAILO MIŠNIĆ-MILIKIĆ iz Bjelojevića (Mojkovac); MILUTIN RAKOČEVIĆ iz Morače (Kolašin); MIJAT LAKUŠIĆ iz Lijeve Rijeke (Podgorica); RADOŠ VLAHOVIĆ iz Rovaca (Kolašin); MAŠAN BULATOVIĆ, od oca MILOŠA, iz Rovaca, nastanjen u Ravnoj Rijeci (Bijelo Polje)…

„Policijske vlasti iz Bijelog Polja, javljaju ministru unutrašnjih poslova [SVETOZARU PRIBIĆEVIĆU] o dolasku rovačkih i moračkih komita u njihov kraj”, piše S. Popović. Ukoliko ih uhvate, ministar im naređuje da se „sprovedu pod jakom stražom kao opasni zločinci; ministar im [još] odgovara da se ovi [komiti] okuju i dobro čuvaju; a ako bi iz šume slali poruke, može im se u njegovo [ministrovo] ime obećati da će im glave biti sačuvane“ (str. 222).

Nijesu se pomenuti komiti obraćali vlastima, nijesu tražili milost. Dio ovih ustanika je ubijen ili uhapšen u sukobu sa Srbima 28. januara 1922. u Prekobrđu, a dio 18. marta 1923, kod Berana, kada je i uhvaćen Milovan Bulatović. Koliko je pozato iz arhiva, tom prilikom gine komita iz Vasojevića – V. Marković. Prema izvještaju okupacionoga načelnika iz Berana, Milovan Bulatović je u ogorčenoj borbi sa žandarmima, te četnicima KOSTE PEĆANCA, prije hapšenja bio ranjen, takođe i njegovi saborci M. Mešter, M. Obradović...

Srbi su pred Okružni sud u Kolašinu izveli Milovana Bulatovića, te njegove saborce: Radojicu Orovića, Srdana Šćepanovića, Vasa Šćepanovića, Bogića Bulatovića, Milutina Obradovića, Miladina Meštera. „Pretres je trajao nekoliko dana”, a presude su izrečene 11. decembra 1923. Svi su – osim Milovana Builatovića, koji je osuđen na smrt – dobili doživotne i robije na 20 godina u okovima. Prema S. Popoviću, „bili su OSUĐENI SVI NA SMRT, A ZATIM POMILOVANI i poslati na robiju, sem MILOVANA BULATOVIĆA, koji je strijeljan u Kolašinu; i za njega se govorilo da je bio pomilovan, ali su se vlasti pravdale da je pomilovanje stiglo pošto je presuda izvršena” (str. 222).

Đilas, tada 12-ogodišnjak, učenik škole u Kolašinu, svjedok je pogubljenja Milovana Bulatovića („Land without Justice”, str. 192-193):

„Milovan, u rukama vlasti, brzo se pribrao. Nije odavao ni jatake, ni ubistva. DRŽAO SE ČVRSTO, ČAK I KAD JE NA SMRT OSUĐEN.

NA IZVRŠENJE KAZNE – STRIJELJANJE, U KOLAŠIN SE SLEGAO GRDNI NAROD.

Malo pognut i blijed, ali mirna i čvrsta koraka, Milovan je pošao vezan između žandarma, ka raki iskopanoj ukraj grada.

Vladala je nesnosna tišina dok je obavljano čitanje presude, pričešće i drugo – sve to predugo je trajalo. Činilo se da se Milovanu ponajviše žuri.

Niko nije očekivao da će hajduk – izmučen dugim istragama, uzaludnim čekanjem pomilovanja i otezanjem toga jutra da se izvrši nad njim ono što mora – on biti kadar išta da kaže.

Ali, kada se našao vezan za kolac, nad rakom, GLEDAJUĆI OTVORENO U NIZ PUŠČANIH CIJEVI – NIJE DAO DA MU OČI ZAVEŽU.

On je najednom dobio volju da se oprosti od svoje zemlje.

Iz punih grudi je uzviknuo:

‘ZBOGOM CRNA…!’ (HTIO JE REĆI: ‘ZBOGOM CRNA GORO!’).

Ali nije stigao da dovrši – plotun ga je na toj riječi preśekao”…

(Kraj feljtona u četvrtak 28. decembra)