CRNOGORSTVO – Od Njegoša do naših dana (7)

Piše: Vladimir Jovanović

„Na kraju međuratnoga perioda [1918-1939. godine], neke grupe iz političke elite objavile su postojanje CRNOGORSKE NACIJE, sa identitetom koji se zasniva samo na protonacionalnim crnogorskim elementima”, tvrdi dr Piter Trok sa Univerziteta u Gentu, dodajući da su „i komunisti postepeno prihvatili nacionalnu ideju koja proglašava postojanje CRNOGORSKE NACIJE, svjesni njihovog CRNOGORSTVA”.

Međutim, politička vođstva, prije svega Crnogorske federalističke stranke, nemaju institucionalnoga uticaja da bilo šta „proglašavaju”. U njihovoj moći je jedino da koliko-toliko artikulišu odnos snaga i raspoloženja u narodu. Nasuprot je čitav državni aparat Beograda koji administrativnim i vanadministrativnim mjerama stigmatizuje i pokušava doslovno zatrijeti CRNOGORSTVO, ne prezajući od masivne upotrebe i oružanih snaga.

Prema dr Mihailu Stanišiću, „profesori istorije, Đurđe Jelinić i Vladimir Ćorović, trudili su se da kod oficira formiraju nacionalne stavove, a njima je u tome svesrdno pomagao predavač istorije novog veka na Vojnoj akademiji Miloš Zečević; prva dvojica [Jelinić i Ćorović] su naročito ŠIRILI ANTICRNOGORSKO RASPOLOŽENJE; oni su upozoravali na tendenciju stvaranja ‘CRNOGORSTVA’”.

Zabilježeni su stavovi generala Dragiše Pandurovića, rodom iz Ćuprije – Srbija, od 1934. komandanta pješadije Zetske divizijske oblasti. „MRZEO JE CRNOGORCE I TU MRŽNJU STRAŠNO ISPOLJAVAO”, piše o njemu 1976. Nikola Tomić, emigrantski autor. Obraćajući se jednom mlađem oficiru – Crnogorcu, general Pandurović kaže: „‘SVE CRNOGORCE TREBALO BI JEDNIM METKOM POBITI. Šteta bi bila više municije’“.

Uprkos zamiranju komitskoga pokreta, te prisilna smirivanja stanja nakon uvođenja diktature 1929. godine, nadanja o obnovi Crne Gore su nepromijenjena. Dr Vukašin R. Perović, Srbin, pripadnik četničke emigracije, opisuje da je u beogradskome hotelu „Evropa” svojevremeno upoznao Ananija Vlahovića, oficira iz Gaete, koji će od 1942. biti komandant „zelenaškoga” bataljona Rovaca.

„Bio je ZAGRIŽENI SEPARATISTA i pored toga što je bio ‘pomilovan’. Nismo mogli da se nikako s njim nađemo na istim tračnicama, jer smo mi, mlađi, koje je odgajala jugoslovenska politička pedagogija, bili zanešeni stavovima ‘integralnog Jugoslovenstva’”.

Vlahovićevi stavovi o Srpstvu i Jugoslovenstvu, veli Perović, su „za psihološku analizu”. To je, u stvari, reinterpretacija dr Jovana Cvijića, dvorskoga naučnika dinastije Karađorđević. Kako izbjeći nacionalne razloge CRNOGORSTVA a vjerodostojno objasniti neporecivu činjenicu: da najsnažniji otpor Srbima u stvaranju Kraljevine SHS nije proporcionalno došao ni od Hrvata, pa čak ni od većih neslovenskih manjina – Albanaca ili Njemaca („folksdojčera”) – nego od Crnogoraca? Pa Cvijić – navodi dr Đoko Pejović – tvrdi da je „crnogorsko pitanje psihološko”!

Slično 1921. piše i dr Nemanja Vukićević, iz Požarevca – Srbija, koji je onomad, kako se navodi, ma što to značilo, bio „ljubimac Jovana Skerlića”. „Sadašnje ‘odmetništvo’ tzv. ‘zelenih’’”, piše Vukićević, „nije posledica Nikitizma, odanosti biv[šem] kralju Nikoli. Veći deo onih koji su sad u gori, bili su komite i u doba austrijske okupacije. Nije ni pljačkaštvo koje čine pravi pljačkaši u svima krajevima. Ono u osnovi ima uzrok i posledicu u samom crnogorskom shvatanju cilja života: gerilski rat ma sa kim. AKO NEMA NEPRIJATELJA, ONI ĆE MEĐU SOBOM”.

CRNA GORA JE „JEDAN KAVEZ BEDE ZBOG KOGA ĆE DRŽAVA IMATI STALNE TEŠKOĆE I VELIKE PASIVNE IZDATKE”, veli Vukićević. „Pri obeležavanju oblasti i pokrajina CRNU GORU VALJA SPOJITI SA OKOLNIM PRODUKTIVNIM KRAJEVIMA, jer, ovako da ostane, kao jedna administrativna jedinica, štetno je za državu i nju samu”. Preporučuje da treba „FAVORIZIRATI NASELJENJA CRNOGORACA PO DRUGIM POGODNIM KRAJEVIMA DRŽAVE”, a preostale „crnogorske radne snage valja UPUTITI METODAMA RADA 20. VEKA”.

I zbilja, Vidovdanskim ustavom iz 1921. je izbrisano i ime Crne Gore, a Zakonom o nazivu i podeli Kraljevine iz 1929. ustrojena je Zetska banovina, koja 1931. broji 925.000 stanovnika – Crnogorci su, dakle, pretvoreni i u toj administrativnoj jedinici u manjinu.

Da li su te mjere popravile ekonomske prilike u Crnoj Gori? Tokom 1920-ih, prema službenim evidencijama, gladuje u Crnoj Gori oko 35.000 ljudi. Bilježena su i umiranja od gladi! Seljaštvo je preko 75 odsto u crnogorskoj populaciji. A da bi zanovilo sezonsku proizvodnju, ono se moralo zaduživati sa paprenim kamatama. Područje Crne Gore ima tek 0,3 odsto poljoprivredne proizvodnje Jugoslavije, ali ukupna zaduženja crnogorskih seljaka su 7,1 odsto svih takvih zaduženja u državi!

Crnogorci sa oko 2,5 odsto ukupne populacije jugoslovenske kraljevine imaju svega 0,10 odsto svih radnih mjesta. Od ukupnoga broja fabrika, tek 0,52 odsto se nalazil u Crnoj Gori. Vrijednost industrijske proizvodnje Crne Gore dostiže samo 15,5 odsto jugoslovenskoga prośeka, a nacionalni dohodak u Crnoj Gori jedva 31 odsto. Godine 1931. u Crnoj Gori je većina stanovništva još nepismena (56,1 odsto) …

Je li i u bijedi razlog nove plime crnogorskoga nacionalizma? Milivoje Matović, „federalista”, o tome 1935. piše:

„Zar još da vjerujemo da nije sa proračunatim planom to: što se za 17 godina izgradilo 17 kilometara željeznice od Uvca do Priboja; što se poslije poslije 17 godina vezujemo željeznicom Nikšić – Bileća, sirotinja sa sirotinjom – Crna Gora sa Hercegovinom; što je vrijednost crnogorskog perpera svedena sa 4 na 1 dinar; što je od 1 milijarde primljenih crnogorskih [ratnih] reparacija, dato Crnoj Gori svega 82 miliona; što su sve blagodeti zajednice dolazile samo do geografskih granica Crne Gore!

Što smo podigli više žandarmerijskih kasarni nego školskih zgrada, poljoprivrednih stanica i bolnica. Što POVORKE OBESPRAVLJENIH CRNOGORACA LUTAJU BEOGRADSKIM ULICAMA tražeći ukinutu penziju, oduzetu ili još nedobijenu službu; koji MOLE DA BUDU ROBOVI, A ŠIKANIRAJU SE KAO SKOTOVI I SLUŽE ZA PODSMIJEH SRBIJANSKOJ BURŽOAZIJI.

Što su u Crnoj Gori legije nezaposlenih i gladnih: seljaka, radnika i školske omladine – biračka vojska koja se raduje izborima, ne radi upotrebe svoga biračkoga prava, već radi pregršta bačenoga kukuruza! Što od 2,28 milijardi primljenoga materijala od zajedničkih reparacija, mjesto fabrika, željezničkih šina i gvozdenih mostovnih konstrukcija, štrče neupotrebljive radio antene kraj Podgorice”

„Zar sve to nije UPERENO PROTIV ZEMLJE CRNE GORE I PROTIVU NARODA CRNOGORSKOGA, kao takvog, PROTIV NJEGOVE EGZISTENCIJE”, pita se Milivoje Matović. „I zar da ne vjerujemo da se uistinu radi o tome DA SE CRNOGORCI TIM PUTEM PRISILE NA ISELJAVANJE, DA SE CRNOGORSKI NAROD RASELI DUŽ JUGOSLOVENSKIH GRANICA KAO PODESAN GRANIČNI ELEMENT, A CRNA GORA DA SE ‘OGRADI ŽICOM I OD NJE NAPRAVI ZVJERINJAK’”.

Matović ne prećeruje. Takav stav doista je objavljen prethodno u članku beogradskoga lista „Politika”. Tu se piše o doslovnoj gladi u Katunskoj nahiji, istorijskome jezgru savremene Crne Gore. „Usled nemaštine, koja je sve veća, moralo [je] popustiti i zdravlje ovoga naroda”, a „lekari na Cetinju ukazuju ozbiljno na problem tuberkuloze u Staroj Crnoj Gori, gde je ta bolest bila poznata samo u nekoliko porodica i bila unesena spolja”.

„ŠKOLSKA DECA SU VEOMA SLABO RAZVIJENA”, piše „Politika”. „Mada mnoga od te dece moraju da pešače kilometre od kuće do škole, u njihovim torbama nađeno je veoma malo hrane. SAMO JE JEDNO DETE DONELO SOBOM I HLEBA I SIRA. KOD OSTALIH JE U TORBICAMA NAĐENO SAMO MALO KUKURUZNOG HLEBA, A KOD NEKIH – NIŠTA”.

Što je rješenje? „Treba provesti žičanu ogradu od Bara preko Rumije na Skadarsko jezero, dalje krajem doline Zete do Nikšića, a odatle preko Bileća do blizu Dubrovnika”, prenosi „Politika”. „Iz tako ograđene Crne Gore deportovati stanovništvo u Metohiju i druge krajeve; pa od nje stvoriti zverinjak, u kome bi, pošto bi se uredili putovi i podigli hoteli, engleski lordovi lovili divljač”!...

Ne čini li, dakle, i ovakva užasavajuća stvarnost 1930-ih socijalnu osnovu eskalacije crnogorskoga nacionalizma? Sada se i domicilni članovi ilegalne KPJ, nakon perioda kada je ta partija djelovala sa anticrnogorskih pozicija – koliko im to neodređene ili kontradiktorne instrukcije rukovodstva iz emigracije i iz Moskve dozvoljavaju – svrstavaju u front CRNOGORSTVA.

„Sa političkih i idejnih pozicija crnogorskih federalista nije bili moguće voditi dosljednu borbu za nacionalnu ravnopravnost Crnogoraca”, tvrdi dr Dimitrije-Dimo Vujović, svojevremeno korifej komunističke istoriografije. Dodaje da „sa pojavom crnogorskih komunista, kao boraca za nacionalna prava Crnogoraca, ta činjenica postaje svakim danom jasnija”.

Međutim, srpska tumačenja iz 1930-ih to samo djelimično potvrđuju. Uzevši u obzir generalnu politiku KPJ – reklo bi se sa pravom – Srbi u to vrijeme ne prepoznaju komuniste kao bitne subjekte CRNOGORSTVA; ali, na drugoj strani, novu generaciju crnogorskih koumunista vide kao mlađe partnere brojnijih „federalista”.

„Na crnogorskom tlu rođeno je vrlo malo marksista; ali je ROĐENA JEDNA GENERACIJA CRNOGORACA KOJA SE NIKAKO NE MOŽE POMIRITI SA JEDINSTVOM SRPSKOG NARODA”.

Tako piše unitaristička „Slobodna riječ” u povodu masakra koje su vlasti Kraljevine Jugoslavije izvršile nad demonstrantima na Belvederu kod Cetinja 26. juna 1936. godine. Ubijeno je 6 Crnogoraca, na licu mjesta, ili su docnije izdahnuli od posljedica ranjavanja. Ranjena su najmanje još 33 demonstranata, od kojih 13 teže. Uhapšeno je do 125 lica, a protiv 61 su podignute optužnice.

„Slobodna misao” ocjenuje da je „pohod na Cetinje vezan poglavito za POLITIKU CRNOGORSKOG SEPARATIZMA”; „na 15 dana prije događaja nekoliko poznatih separatista, intelektualaca iz Riječke i Crmničke nahije, javno su agitovali u svome kraju da je DOŠAO MOMENAT ZA PROGLAŠENJE SAMOSTALNE CRNE GORE”.

Strahovite represalije jugoslovenskih vlasti prethode masakru na Belvederu. Od 1918. do tada, prema nepotpunoj evidenciji, ubijeno je poimenično najmanje 258 Crnogorca, uglavnom „zelenaša”, komita, ali i civila – uključujući i đecu i žene. Izuzev jedne jedine presude na smrt – strijeljanjem, koja je izvršena nad komitom Milovanom Bulatovićem, sva druga ubistva su vansudske egzekucije.

Počevši od marta 1936. u Crnoj Gori je pohapšeno oko 230 članova ili simpatizera zabranjene KPJ, dok njih oko 50 emigrira ili prelazi u potpunu ilegalu. Uhapšenike odvode u pritvore van Crne Gore. U Dubrovniku i Sarajevu su izloženi doslovnim mučenjima.

„Internacija Crne Gore” je naslov poetske refleksije Radovana Zogovića, najvećega cnogorska pjesnika 20. vijeka, člana KPJ. I poradi nje je – ocjenjuje Borislav Jovanović – kasnije Zogović prećutkivan, a pjesma je jedna od onih „koje sa današnje tačke gledišta imaju nevjerovatan proročki epilog”:

„Kolona roblja. Seljaci polugoli, polubosi.
Kreći! Crnogorci su krivi jer misle da je Crna Gora njihova Crna Gora. [...]
Svezana Crna Gora ide preko Crne Gore.
Prašnjavi drum, tvrdi drum Crne Gore za porobljene Crnogorce. [...]
Korača, korača svezana Crna Gora preko Crne Gore.
Žandari viču. Žandare ostrvljuje miris strvi.
Bije kundak. Bodež bode…
Kolona korača preko prosute vode – žedne vode.
Kolona korača preko prosute krvi – žedne krvi.
Žedne krvi!”

U tome, dakle, kontekstu planira se protestni zbor na Cetinju.

Predśednik inicijativnoga odbora je Petar Plamenac, bivši crnogorski državnik, „federalista”. On ne gaji simpatije prema KPJ – naprotiv, komunisti će ga 1945. izvesti na svoj sud i osudti. Međutim, masovna hapšenja Crnogoraca, makar i svojih ideoloških neistomišljenika, solidarno tumači na način da su u osnovi uperena protiv CRNOGORSTVA.

U pisanome proglasu, Plamenac piše da su hapšenja izazvala „veliki gnjev narodni protiv nasilja i tiranije”, zahtijeva „prekidanje žandarmerijskih hajki”, „ukidanje diktatorskog režima i njegovih fašističkih metoda nasilja”. O tome u sljedećem nastavku…

(Ovo je sadržaj emisije „Dopunska iz istorije", koja je na programu Radija Antena M poneđeljkom od 17,30)

(Nastavlja se)

CITIRANA LITERATURA: Nemanja Vukićević, „Crnogorske perspektive”, „Misao”, knj. 5, sv. 5, Beograd, 1921, str. 364-365, 367; „Zeta”, br. 42, Podgorica, 1935, str. 1-2; Đ. N., „Sa lekarskom misijom kroz Crnu Goru: Veliki problem krša – voda”, „Politika”, br. 9841, Beograd, 1935, str. 13; „Cetinjski događaji”, „Slobodna riječ”, br. 26, Nikšić, 1936, str. 1; Niko S. Martinović, „Masovna politička hapšenja u Crnoj Gori i Belvederski događaj 1936”, „Istorijski zapisi”, br. 1, Cetinje, 1953, str. 145-147, 149; Vukašin R. Perović, „Enciklopedi[j]ski i politički komentar genocida: Prva četnička enciklopedija”, knj. 1, sv. 3, Minhen, 1973, str. 372; Nikola N. Tomić, „Generali Kraljevine Jugoslavije”, Holivud, 1976, str. 36; Đoko D. Pejović, „Društveno-filozofski pogledi u Crnoj Gori od početka XIX do sredine XX vijeka: prilog proučavanju teorijske misli u Crnoj Gori”, Titograd, 1980, str. 157; Dimitrije Vujović, „Crnogorski federalisti”, Titograd, 1981, str. 403; Mihailo Stanišić, „Ekspanzionizam Hrvata i rastrojstvo Srba”, Beograd, 1999, str. 274; Pieter Troch, „The divergence of elite national thought in Montenegro during the interwar period”, „Tokovi istorije”, br. 1-2, Beograd, 2008, str. 35, 37; Borislav Jovanović, „Spornik”, Podgorica, 2009, str. 10, 28-29; Novak Adžić, „Politička suđenja u Crnoj Gori (1920-1940)”, Cetinje, 2012, str. 383-393…