CRNOGORSTVO–Od Njegoša do naših dana (8)

Piše: Vladimir Jovanović

„Klikovali su i šaptali oni isti ljudi kao i 1918, ili njihovi sinovi, braća, rođaci. Upotrebljavane su uglavnom iste parole i RAZVIJALI SU ISTE KRSTAŠ-BARJAKE – BEZ IJEDNOG KOMUNISTIČKOG”, piše sa ogorčenjem Jovan Ćetković, izvještač unitarističke „Slobodne misli” o masakru jugoslovenskih vlasti nad crnogorskim demonstrantima koji se odigrao 26. juna 1936. na Belvederu, ispred Cetinja.

Pokušana je, navodi Ćetković, svojevrsna repriza Božićnoga ustanka: „POHOD NA CETINJE IMAO [JE] SLIČAN KARAKTER SA ONIM POHODOM IZ 1918. GODINE”, a „kao i onda išao je i sad poklič i šapat od sela do sela”.

„Preko samih Gornjih Kokota prešla je, na uru po ponoći, uoči 26. juna, jedna kolona od 200 ljudi, od Podgorice za Cetinje, NOSEĆI SA SOBOM ČETIRI RAZVIJENA KRSTAŠA i kličući Crnoj Gori, kralju Nikoli i Mirkovu sinu Mihailu”, veli Ćetković. „Očevidac mi priča da je vidio na nekoliko mjesta u Riječkoj nahiji gdje se POD KRSTAŠEM KUPE CRNOGORCI i kreću na pohod na Cetinje – sa istim klicanjem”.

U komunističkoj istoriografiji – a i dan danas – neopravdano se zapostavlja uloga Crnogorske federalističke stranke (CFS), a samim tim i karakter, obilježja i ciljevi ovih najmasovnijih međuratnih demonstracija u Crnoj Gori. Na primjer, Blažo Jovanović će pisati da je „Partija [KPJ] pripremila veliki narodni zbor na Cetinju”. Činjenice govore drukčije. Ne osporavaju ulogu i dorpinos komunista, te ljudi iz nekih drugih stranaka – ali glavnu riječ su imali „federalisti”.

Milovan Ilić, komesar policijske uprave Zetske banovine, koji je bio na licu mjesta – a 1947-1948. u Titogradu je i zbog toga masakra osuđen na smrt – izjavio je da su „učesnici u tom pohodu NOSILI ZASTAVU BIVŠEG KRALJA NIKOLE, iz čega je zaključio da su taj POHOD ORGANIZOVALI ZELENAŠI i da su u istom pohodu učestvovali komunisti, čiji je rad bio zabranjen”. Vrhovni sud Narodne Republike Crne Gore u presudi tvrdi da „učesnici u predmetnom pohodu nijesu nosili zastavu bivšeg kralja Nikole, već crnogorski ‘krstaš-barjak’, koji nije bio bivšeg kralja Nikole nego crnogorskog naroda”.

„Krvavi Belveder” je u tzv. istoriografskoj obradi, na simoličan način, podijelo sudbinu krstaš-barjaka plemena crmničkoga, donijetog na Belveder, ispred puščanih i mitraljeskih cijevi jugoslovenskih trupa. „Na čelu mase Crmničana vijorio se crveni barjak. Kad su žandarmi osuli plotun po narodu – pao je i crmnički barjak. Uzela ga je Stane Ulićević i prebacila Luki Špadijeru”, svjedoči 2005. Đoko Bastać, komunista, akter događaja; ali, dodaje: „Kad je planuo Trinaestojulski ustanak OD TOG CRVENOG BARJAKA PRAVLJENE SU PRVE PETOKRAKE ZVIJEZDE”…

Povodi sazivanju zbora su masovna hapšenja, internacije i mučenja članova i simpatizera ilegalne KPJ u Crnoj Gori – do njih je došlo nakon izdaje u redovima ove partije. U Beogradu je 4. aprila 1936. kamom ubijen komunista Žarko Marinović (iz Očinića – Cetinje), a ubodom u grudi ranjen Jovan Šćepanović (iz Bjelojevića – Mojkovac), obojica studenti prava. Zločin je izvršio Slobodan Nedeljković, član režimskoga Jugoslovenskoga narodnoga pokreta „Zbor”. Oko godinu ranije, žandarmi u Beogradu ubijaju komunistu Mirka Srzentića, još jednoga studenta Crnogorca. U crmničkome selu Seoca, tokom politički motivisanoga sukoba, žandarmi u prvoj polovini 1936. ubijaju Vida i Špira Lekića.

U javnosti Crne Gore se ovakvi slučajevi dominantno ocijenjuju krvavim atakom na CRNOGORSTVO, bez obzira na stranačke ili ideološke podjele. Međutim, komunisti ili neka od drugih opozicionih stranaka – izuzev „federalista” – nemaju uticaj da okupe respektabilniju masu demonstranata, osobito ne da se oni zapute u Cetinje – administrativno śedište Zetske banovine. Okupljanje pojedinaca iz raznih stranaka, disidenata, pod okriljem CFS, odvija se pod firmom CRNOGORSKOGA FRONTA. „Slobodna misao” ocijenjuje da „crnogorske frontaše održava u životu MRŽNJA PREMA JEDINSTVENOJ LINIJI SRPSKOG PLEMENA”. Ondašnji policijski izvještaji navode da je 23. avgusta 1935. održan, kako se kaže „separatistički zbor” na Virpazaru, a da su izvikivane, pored ostalih, parole: „DOLJE SRPSKA HEGEMONIJA, dolje Beograd!”

Nekoliko prethodnih pokušaja da se u Crnoj Gori objedine opozicione snage – koje bi uključivale, osim „federalista”, još i pripadnike ilegalne KPJ, zatim Demokratske i Zemljoradničke stranke – propali su. Godinama ranije, KPJ i pomenute dvije stranke vode kampanju protiv CFS. U proglasu Centralnoga komiteta KPJ krajem 1932. lansiraju i ovakve besmislice: „Crnogorska federalistička stranka, koja predstavlja interese bogatih seljaka i jednog dijela gradske buržoazije, kapitulirala je pred velikosrpskom vojno-fašističkom diktaturom”.

Na drugoj strani, članovi KPJ, poput Radovana Zogovića i Milovana Đilasa, koji nijesu neskloni crnogorskome nacionalizmu, ranih 1930-ih diskretno kontaktiraju dr Sekulu Drljevića, neslužbenoga vođu CFS, koji je u nekim procesima advokat optuženim komunistima. Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru uputio je početkom 1935. dr Blaža Raičevića da sa Drljevićem dogovori zajednički nastup na predstojećim izborima, održanim 5. maja te godine, da bi crnogorskim komunistima, navodi dr Željko Karaula, „došao nalog iz C[entralnoga] K[omiteta] da se oni prekinu”. Drljević potom boravi u Crnoj Gori, ali ga – slično kao još neke opozicione prvake širom zemlje – policija deportuje, „proteruje za Beograd” i „posve mu je onemogućena kampanja”. Ove izbore CFS bojkotuje.

Na tim, očigledno namještenim izborima, režimska Jugoslovenska nacionalna stranka (JNS) „osvojila je” 81,9 odsto svih poslaničkih mjesta u Kraljevini! No, kakava su njena realna uporišta u Crnoj Gori? U cetinjskome hotelu „Grand”, na 18-ogodišnjicu, „punoljetstvo” Jugoslavije, dan uoči Belvederskoga masakra – 25. juna 1936, održana je banovinska konferencija JNS. Prisustvali su, između ostalih, Svetozar Tomić, agent srpske vlade koji je za njen račun de facto organizovao tzv. Podgoričku skupštinu, te dr Uroš Krulj, rasista, bivši ban Zetske banovine i autor sramne spomen-ploče na kapiji Staroga grada u Budvi. Citirajući izvještaje sa ove konferencije mr Milan Bajović ocijeniće „poržavajućom – odziv pristalica JNS bio je slab; navodi se podatak da je učestvovalo 30-40 ljudi”…

Protestni skup na Cetinju 26. juna 1936. su sazvali „federalisti”. Nikola Zuber, Cetinjanin, multimilioner, ondašnji režimski poslanik, saopštio je krajem 1936. u parlamentu: „Nesrećni belederski događaj izazvali [su] ljudi koje je Ujedinjenje skinulo sa političke pozornice”.

I zaista, predśednik inicijativnoga odbora je Petar Plamenac. Njegove stavove prenosi vajar Ivan Meštrović, Hrvat, tada jugoslovenski nacionalista. Razgovarali su povjerljivo 1933, a Meštrović se nada da će se stvari između Crnogoraca i Srba smiriti. „Nikada! MI SMO DVA SVIJETA I NEĆEMO DA IMAMO S NJIMA NIKAKVA POSLA”, odgovorio mu je Plamenac. „Moguća je jedino rastava. DA NAS JE [CRNOGORACA] KOLIKO [VAS] HRVATA, DAVNO BI SE MI POBUNILI I OTRGLI. Nas nema nego samo šačica, ali ćemo upotrijebiti sve da se otresemo ovih”.

Dr Ivan-Ivo Jovićević, takođe bivši crnogorski državnik, „federalista” – koga su komunisti, kao i Plamenca, 1945. osudili – podnio je u svojstvu organizatora prijavu vlastima za održavanje zbora. On je i pisac rezolucije koja je na Belvederu pred demonstrantima pročitana i aklamacijom usvojena. U njoj se, između ostaloga, traži: „ravnopravnost Crne Gore I BIRANJE CRNOGORSKE NARODNE SKUPŠTINE U CETINJU, KOJA ĆE RJEŠAVATI O SUDBINI CRNOGORSKOG NARODA”.

Za vođe pojedinih grupa „federalista” su određeni: dr Jovićević za Riječku nahiju, Plamenac za Crmničku, Savo Čelebić za Lješansku, Blagota Martinović za Katunsku nahiju (Komane). „Federalisti” održavaju više tajnih skupova. Glavni je bio u hanu Đura Dragojevića u selu Drušići. U pokušaju da spriječe zbor, vlasti hapse Plamenca, Jovićevića, Čelebića, Martinovića, zatim Jovana Vujovića, bivšega oficira. Uhapšeno je još 28 drugih istaknutijih „federalista”. Nakon Belvedera, uhapsiće i Petra Lekića, federalistu iz Virpazara, koji je u demonstracijama ranjen, a docnije izabran za predśednika crmničke opštine. Uhapšen je i „federalista” Savo Vuletić, bivši crnogorski ministar.

Mujo Sočica, tadašnji ban Zetske banovine, referiše predśedniku jugoslovenske vlade Milanu Stojadinoviću: „Kolovođe svega ovoga [su] dr Ivo Jovićević, Petar Plamenac, bivši ministar, Jovan Vujović i Blagota Martinović; saslušani su i pridržani u zatvoru”. Interesantno, Sočica, raniji ordonans kralja Nikole, sin vojvode Lazara Sočice, kum je Plamencu. A dr Jovićević se još u mladosti upoznao sa Mujom i njegovim bratom Alijom Sočicom i ne bez cinizma zapisuje u svojim memoarima: „Ja sam se čudio otkud im ta turska imena”?!

Sočica je – nakon trojice Srba – prvi i do 27. marta 1941. jedini ban rođen u Crnoj Gori. U jugoslovenskome parlamentu 3. marta 1937. opozicioni poslanik Risto Jojić potencira odgovornost podbana, zamjenika Sočice – Vladimira Jevtića, Srbina iz Bosne i Hercegovine, „za pogibiju na Belvederu i za stvaranje komunističke afere, zbog koje su stotine nevino trunuli po zatvorima, pa pre neki dan pušteni”, te je, navodi se u stenografskim bilješkama, za sve to „najveći vinovnik g. Jevtić”…

Prema režimskoj, beogradskoj štampi, „zbor nije u zakonskom roku prijavljen, niti odobren”. Međutim, istoričar dr Niko Martinović, komunista, učesnik događaja, piše da je zbor „prijavljen i odobren od vlasti, ali na sami dan njegovog održavanja bio je zabranjen”. On navodi da su „federalisti poslali posebni poziv predstavnicima svoje stranke da zakazanog dana dođu na Belveder u 10 sati, odakle će produžiti za Cetinje”.

Koloni od 3.000 do 4.000 demonstranata, koja se kreće starim drumom iz pravca Podgorice, jugoslovenske vlasti na Belvederu, 4 km od Cetinja, oko 10 sati 26. juna 1936. blokiraju ulazak u grad. Prema navodima pročitanim u jugoslovenskome parlamentu iz izjave svjedoka, Stojana Špadijera, poslanika Narodne radikalne stranke iz sreza cetinjskoga, a za koga su „i policijske vlasti utvrdile da nije imao nikakve veze sa sazivačima i učesnicima i da je toga dana, ne sluteći nikakvu nesreću, pošao svojoj kući u Beograd” – „žandarmerija naoružana i mašinskim puškama posela [je] prolaze za Cetinje, a u njenoj rezervi pojavljuje [se] i vojska”, te „gradska policija”.

Demonstranti se ne razilaze, insistiraju, narednih oko šest sati, da uđu u grad; đe ih, po prilici, čeka masa istomišljenika da im se priključi. „Prije i za vrijeme održavanja zbora”, piše 1959. Batrić Jovanović, „jedan vojni jednomotorni avion kružio je na maloj visini, iznad Belvedera; avion je izviđao grupisanje demonstranata, a zatim letio do iznad Cetinja, gdje je bacao izvještaje”.

„Bezbednosni organi”, pisao je režimski dnevni list „Politika” o zbivanjima na Belvederu, demonstrante oko 16 sati „pozvali su u ime zakona da se raziđu”. „Jedna veća grupa odmah se razišla, a ostali, podstreknuti od kolovođa, nisu se odazvali pozivu organa vlasti, nego su tražili da im se odobri demonstrativni prolazak kroz Cetinje sa NEDOPUŠTENIM ZASTAVAMA i natpisima”.

Uslijedio je masakr.

Književnik Mirko Banjević (1905–1968), kasnije komunista, opisuje u pjesmi „Belveder”:

„[…] Sa granja vire pupoljci rosni:
šta to od zemlje moje rade?
Peku u srce vrisci žalosni
za slomljene momke, izdanke mlade.

Kroz sivo kamenje puklo
odliježe krik na prolomu,
krik slobode,
stenjanje muklo i muška snaga u polomu.

Isprobijane glave i kape
niz mrka kamena ždrijela.
Duboke zgrabiše rape
Mučki ubijena tijela.

Usred divljine mraka,
usred tamnine noći
pregršću rujnoga zraka
ovaj narod je gorio.

Pred njegovom moći,
čvrstoj k'o kamen-stanac,
pucao je tiranski lanac.

I ovaj narod se borio
za osvit jutra rana
u tmini Balkana.

I ovaj narod je paljen
al' tako nikad nije tupo svaljen,
niti orošena put Cetinja cesta
k'o krvlju našom ovoga dana
kad je provalila riječ protesta,
riječ zagušena sa usana!

U kuće, kolibe, pojate,
kao zapaljeni luči,
osveta i revolt se sreli.

U živa jata se jate
namučene i teške misli,
slažu se k'o kamene sige
i stežu da puknu verige.

Da se razdrobe obruči
što nas kao menđeli
do kosti krvnički stisli!

Belvedere, sinji mramore,
ti plamsaš vatrom na našim ustima!
— Ah, podmukli meci iz tvojih skutova,
prigušeni jeci palih drugova,
u njedru Crne Gore,
riju po našim grudima! […]”

(Ovo je sadržaj emisije „Dopunska iz istorije", koja je na programu Radija Antena M poneđeljkom od 17,30)

(Nastavlja se)

CITIRANA LITERATURA: „Klasna borba", br. 18, novembar 1932, str. 92; „Cetinjski događaji”, „Slobodna riječ”, br. 26, Nikšić, 1936, str. 1; „Odgovornost Cetinja”, „Slobodna riječ”, br. 28, Nikšić, 1936, str. 1-2; „Stenografske beleške Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije (V redovni sastanak)”, knj. 1, Beograd, 1936, str. 233; „Stenografske beleške Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije (VI redovni sastanak)”, knj. 1, Beograd, 1936, str. 245; „Stenografske beleške Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije (XXXI redovni sastanak)”, knj. 2, Beograd, 1937, str. 786; Niko S. Martinović, „Masovna politička hapšenja u Crnoj Gori i Belvederski događaj 1936”, „Istorijski zapisi”, br. 1, Cetinje, 1953, str 148, 149; Radoje Pajović, „Aktivnost Narodnog fronta u Crnoj Gori”, „Istorijski zapisi”, br. 3-4, 1959, str. 141-144; Batrić Jovanović, „Komunistička partija Jugoslavije u Crnoj Gori 1919-1941”, Beograd, 1959, str. 142; Tomica Nikčević, „Prilog izučavanju političkih borbi u Crnoj Gori 1929–1937”, „Istorija 20. veka – zbornik radova III”, Beograd, 1962, str. 144; Ivan Meštrović, „Uspomene na političke ljude i događaje”, Zagreb, 1969, str. 221; Blažo Jovanović, „Organizacija i razvoj SK Crne Gore. Izabrani radovi”, knj. 2, Titograd, 1983, str. 66; Mirko Banjević, „Belveder”, „Jugoslavensko pjesništvo NOB i revolucije: SR Bosna i Hercegovina, SR Crna Gora, SR Hrvatska, SR Srbija”, Sarajevo, 1983, str. 115-116; Milan Bajović, „O političkom životu u Crnoj Gori 1936. s posebnim osvrtom na opštinske izbore”, „Istorijski zapisi”, br. 1-2, Titograd, 1991, str. 31; Ivo Jovićević, „O ljudima i događajima (1892–1936): Sjećanje jednog federaliste”, Cetinje, 1995, str. 28, 174, 178; Luka M. Vukčević, „Odjek Belvederskog događaja 26. juna 1936. godine”, „Istorijski zapisi”, br. 2, Podgorica, 1996, str. 57; J. Stamatović: „Đoko Bastać, svjedok ‘krvavog Belvedera iz 1936’”, „Pobjeda”, Podgorica, 2005; Novak Adžić, „Politička suđenja u Crnoj Gori (1920–1940)”, Cetinje, 2012, str. 338, 341; Željko Karaula, „Sekula Drljević i crnogorski federalisti u razdoblju šestojanuarske diktature (1929–1935)”, „Matica”, br. 62, Cetinje-Podgorica, 2015, str. 215, 221-222…