CRNOGORSTVO – Od Njegoša do naših dana (12)

Nastavak feljtona.

Piše: Vladimir Jovanović

„Crnogorski narod, kao i svi narodi na kugli zemljinoj, istorijska je tvorevina. CRNOGORSTVO su stvarali i stvorili daleki vjekovi. Njegova država i njena vjekovna pobjedonosna borba izgradili su političku i kulturnu izrazitost njegovoga lika. Tako izgrađeno i samo zbog toga, što je tako izgrađeno, CRNOGORSTVO je moglo voditi onu nejednaku borbu, kojoj je teško naći takmaca kod ostalih naroda. CRNOGORSTVO nije zaziralo od borbe sa Stambolom čak ni onda, kada su se pred njegovom silom tresli zidovi carskoga Beča. Tu borbu CRNOGORSTVO je izdržalo, jer se nikada nije htjelo odreći sebe i svoje državne slobode”.

Mnogi vjeruju da je dr Sekula Drljević ove riječi izgovorio u pogrešno vrijeme i na pogrešnome mjestu: 12. jula 1941, na Dan svetih apostola Petra i Pavla, tokom prvoga i jedinoga zasijedanja Crnogorskoga sabora u Zetskome domu na Cetinju.

„Uvjeren sam da govorim iz duše cijelog naroda”, nastavio je Drljević, „kada pred ovim Saborom ponovim stihove besmrtnoga Kralja [Nikole I Petrovića-Njegoša]: ‘Ko CRNOGORSTVU ne bio vjeran, Bogom i ljudima svud bio ćeran’. BITI CRNOGORSTVU VJERAN ZNAČI IMATI CRNOGORSKU NACIONALNU SVIJEST I BITI VJERAN CRNOGORSKOJ DRŽAVNOJ IDEJI. Tu misao besmrtnoga Kralja crnogorski narod danas preko ovoga Sabora uziđuje u temelje svoga narodnoga i državnoga života za sve buduće vjekove”.

Izvučeno iz istorijskoga konteksta, proglašenje pod italijanskom okupacijom „suverene i nezavisne Države Crne Gore u obliku ustavne monarhije”, s manje ili više argumenata je meta za svakojake difamacije. Iz ugla partizanskoga i četničkoga pokreta, koji se bore za Jugoslaviju, Petrovdanski sabor 1941, logično, kvalifikovan je kao „separatistički”, izdajnički akt.

No, činjenica je da su tome skupu prisustvovali i kasniji protagonisti ovih suprotstavljenih pokreta, što se decenijama prikrivalo. Tu prije svega mislim na Joanikija (Lipovca), mitropolita crnogorsko-primorskoga Srpske pravoslavne crkve, koji će od kraja 1944. biti počasni predśednik četničkoga Nacionalnoga komiteta Crne Gore, Boke i Staroga Rasa. Iz dokumenata, koje sam 2011. objavio, vidi se da je Joanikije, tokom Sabora, śedio u prvome redu partera Zetskoga doma; a kasnije, na prijemu – koji je u hotelu „Grand” organizovao predśednik Opštine Cetinje, „zelenaš” dr Raško Bešić – Joanikije je u društvu između Sekule Drljevića i Mihaila Ivanovića, predśedavajućega Sabora.

I predstavnici Nadbiskupije barske i Islamske zajednice su nazočili Saboru. Ali, i nekolicina budućih komunista. Među njima i Savo Čelebić, „zelenaš”, koji će pristupiti parizanima i u januaru 1944. postati peti po redu od Tita proizvedeni general. Ogorčena četnička emigracija je, brkajući činjenice, pisala: „On je po komunističkim kalupima, kao zatrovani, dresirani i vaspitani komunista, hteo da proglasi CRNOGORSKU NACIONALNOST i da ukaže da Crnogorci nisu Srbi. Za ovaj podvig Savo [Čelebić] je unapređen od Broza”.

Čelebić, međutim, 1941. nije bio komunista. To će postati docnije. Čak oštrije od četničke propagande, komunisti su osuđivali Petrovdanski sabor: ne samo da je protiv Jugoslavije, već je i za obnovu monarhije.

Prema službenome izvještaju, nakon okončanja rada Petrovdanskoga sabora, zastavu „sa crvenim poljem, na kome je dvoglavi orao i kruna Petrovića, a okolo bijeli obod”, „dok je topovska paljba razlijegala crnogorskim planinama, a muzika intonirala crnogorsku himnu” – „dizao je ponosni crnogorski major u penziji g. Savo Čelebić, odjeven u svoju raskošnu nošnju” i „slavna zastava razvijala je svoja slobodna krila, poslije toliko godina gaženja i zlostavljanja”.

Istoričar dr Stevan K. Pavlović, blizak četničkoj emigraciji, veli da je u okupiranoj Crnoj Gori „predratni upravni aparat uglavnom nastavio da funkconiše”. Tvrdnja je dijelom netačna. Vrhovni aparat bivše Zetske banovine je rasformiran. Iako je pojedincima nuđeno da se priključe tada stvorenoj kolaboracionističkoj administraciji, sastavljenoj dominantno od pripadnika Crnogorske federalističke stranke (CFS), oni su to odbili. Vojislav Pekić – otac književnika Borislava Pekića – „bivši načelnik upravnog odjeljenja bivše Banovine i bivši sreski načelnik, rodom iz Drobnjaka”, izjavio je „da za njega ne postoji CRNOGORSTVO i da se on kao takav ne osjeća”.

„Odmah posije ove njegove izjave”, piše „Zeta” od 14. juna 1941, „saopšteno mu je da može napustiti Crnu Goru”, a list poručuje da bi „njegovim stopama trebalo poslati i sve one ostale terazijske ližisahane”. Pekićev sin, potonji književnik – Borislav, pisaće da je, uoči rata, „stigao na Cetinje, kao sin načelnika Kraljevske banske uprave Zetske banovine – ukratko, šefa crnogorske policije”, te da je znao „veoma bedno jezik kojim se na Cetinju govorilo; moj tek stečeni kninski naglasak, s primesama blejeće ekavice i hrvaštinom u rečniku, taman je ono što nijednom pametnom detetu ‘u tuđem svetu’, svetu crnogorske ijekavice, nije trebalo – i bio sam, naravno, izložen podsmehu i preziru”…

Rijetki su istoričari iz komunističke epohe, poput dr Radoja Pajovića, koji savjesno bilježe neke od činjenice koje diktiraju realne okolnosti i pozicioniranje „zelenaša” nakon što je 17. aprila 1941. Vojska Kraljevine Jugoslavije kapitulirala. Dolazi do „opšte pometenosti i nesređenosti koje je okupacija donijela”, a osobito „počele su da pristižu izbjeglice sa Kosova i Metohije, iz Makedonije, Vojvodine, Bosne, Hercegovine, Hrvatske i drugih krajeva Jugoslavije, gdje su bili nastanjeni bilo kao kolonisti, bilo kao radnici ili službenici”. Broj izbjeglih Crnogoraca se procijenjuje na oko 10.000, a Pajović navodi da je njima „okupator dijelio sljedovanje iz zaplijenjenih jugoslovenskih magacina, a kad je ove iscrpio, životne namirnice dovozio je iz Italije”.

Privremeni administrativni komitet, koji je u skladu sa regulama Haških konvencija iz 1907. prihvatio saradnju sa okupatorom – sastavljen je od uglavnom „zelenaša”; činili su ga: Jovo Popović, Mihailo Ivanović, Dušan Vučinić, Bogdan Ivanović, dr Jovan Klisić, Savo Milunović, Petar Lompar, dr Ivan-Ivo Jovićević, Krsto Petrović, Đuro Đurišić, Ivo Radonjić, Vaso Banović, Đuro Popović. Početkom maja 1941. „pomoć i zaštitu od Privremenog administrativnog komiteta na Cetinju”, piše Radoje Pajović, zatražiće „jedna delegacija iz Hercegovine, u kojoj su se nalazili senator dr Savo Ljubibratić, dr Obrad Novaković, Dušan Nenezić i drugi”.

„Od Privremenog administrativnog komiteta tražili su da se Hercegovina pripoji Crnoj Gori, kako bi se spasila od ustaškog nasilja; delegacija je zatim uputila italijanskoj kraljici Jeleni depešu, u kojoj e takođe izražava želja da se Hercegovina prisajedini Crnoj Gori”.

Aleksa Tepavčević, četnik iz okoline Gacka, pisao je u emigraciji kako su u proljeće 1941. „zli jezici pronosili vesti da će Crnogorci zatvoriti granice pod zelenaškom upravom, imati prijateljske odnose sa Hrvatima i da ni tamo [u Crnoj Gori] neće biti utočišta”. Međutim, ništa od toga, naprotiv – Srbi, izloženi u istočnoj Hercegovini ustaškim masakrima, mogli su računati na izvjesnu pomoć „zelenaša”. Tepavčević, premda nevoljno, svjedoči da se, tokom ljeta 1941, „na južnoj strani Gacka, oko položaja Stepen i Cernica”, kako piše, „Crnogorci iz Banjana prikupljaju u većem broju i opsedaju ustaško naselje Ključ”, a da su „Banjane vodili Krsto Popović i Kosta Radović, zelenaški prvaci”, te da su „u pomenutom napadu na Ključ oni izgubili nekoliko hrabrih boraca”.

Na drugoj strani, postojale su „pretenzije Privremenog administrativnog komiteta, odnosno separatističkog vođstva CFS” na istočnu Hercegovinu, Metohiju i Sandžak, na temelju odredbi Londonskoga sporazuma iz 1915. godine. U tom smislu, Drljević je sa Petrom Plamencem i Dušanom Vučinićem napisao memorandum namijenjen Rimu. Teritorijalne pretenzije, navodi Pajović, „opravdavali su istorijskim pravom, ističući da se Dukljansko kraljevstvo Vojislava, Bodinova kraljevina, Zeta u doba Balšića i Kraljevina Crna Gora u doba Petrovića – nalaze na istoj teritoriji”.

„Italija je”, piše Radoje Pajović, „jedno vrijeme imala namjeru da Crnoj Gori nadoknadi teritorije koje je sama anektirala (Boka kotorska) ili pripojila tzv. Velikoj Albaniji (Ulcinj, Tuzi, Plav, Gusinje, Rožaje) na račun Hercegovine i Sandžaka”. Javni glas protesta zbog komadanja djelova Crne Gore čuo se jedino od „zelenaša”. Saopštio ga je jedan od prvaka CFS dr Novica Radović u članku na stranicama „Zete”, pod naslovom: „K sebi ruke”!

U novije vrijeme, srpski istoričar dr Milutin D. Živković, piše da se upravo tzv. Nezavisna Država Hrvatska najžešće protivi da zapadne granice buduće crnogorske države budu uspostavljene na temelju onih sa Austro-Ugarskom iz 1914. godine. Trupe 9. krilnog zapovjedništva NDH okupirale su Pljevlja i čitav srez do 5. maja 1941, a imale su namjeru da – navodno na temelju poziva nekih muslimanskih prvaka – uđu i u Bijelo Polje, đe je već vlast preuzeo lokalni komitet „zelenaša”: Mijajla Bulatovića, Filipa Hajdukovića, Junuza Idrizovića, Milana Radovića, Dimitrija Bulatovića, Rada Redžića, Živka Anđelića. No, ustaše su se morale povući i iz Pljevalja, jer je grad pripao Crnoj Gori. Još „23. avgusta [1941] delegacija izbjeglih Crnogoraca iz Fočanskog sreza, smještenih u Pljevljima”, navodi Živković, tražila je da se „pripoji Crnoj Gori i odvoji od NDH”…

Po italijanskoj okupaciji, Crnogorska federalistička stranka, najjača politička organizacija u Crnoj Gori – do rata proganjana i ograničavana u djelatnosti – izlazi na javnu scenu. Od de facto osnivanja, 1923. godine, CFS nije uspjela da dobije odobrenje jugoslovenskih vlasti za održavanje niti jednoga javnoga zbora. Njena glasila, „Crnogorac” i „Zeta”, podvrgnuta su cenzuri. Javno saopšteni stavovi, koji bi se kosili sa proklamovanom i pravno regulisanom doktrinom da u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, docnije Kraljevini Jugoslaviji, živi samo jedan slovenski narod, „troimeni”, ili jednoimeni – „Jugosloveni”, potpadali su i pod prijetnju krivičnoga sankcionisanja.

„Osnovi Crnogorskog nacionalizma”, knjiga publiciste Savića Markovića, bliskog vrhu CFS, štampana 1937. u Zagrebu, zabranjena je. Iako sa netačnim tvrdnjama o porijeklu Crnogoraca, navodi da su „CRNOGORCI nekoliko stotina godina, prilično samostalno izdvojeni, na jednistvenom i neprekidnom teritoriju međusobno općili i zajednički živjeli; tako je njihova NACIJA istorijski postala zajednica jezika, teritorije, ekonomskog života i psihičke konstitucije, izražene u zajednici sveukupne njihove duhovne i materijalne kulture".

Prema Markoviću, „CRNOGORSKI NACIONALIZAM se formirao između dva po nečemu srodna, a po nečemu oprečna nacionalizma – hrvatskog i srpskog”, a „ni vladika Rade ni kralj Nikola nijesu na formiranje CRNOGORSKOG NACIONALIZMA uticali autoritetom svoje političke vlasti i sile, nego snagom svojih pjesničkih djela”.

S obzirom na ukupno, hiljadugodišnje iskustvo Crnogoraca, Marković procijenjuje: „U konačnom sukobu dviju suprotnosti istok-zapad u Crnoj Gori, a u nedostatku onih političkih razloga, koju su navodili Njegoša da se orijentira prema istoku, u ovoj zemlji danas odnosi trijumfalnu pobjedu duh zapadne kulture i civilizacije, duh odbrane tradicija čuvanih vjekovima predaka današnjih Crnogoraca. Vođena tim duhom ona polazi u budućnost putevima kojima se kreću veliki zapadni narodi; a da li će njeno kretanje biti za njima ili sa njima, zavisiće od brzine kojom će Crna Gora stresti sa površine lica svoga naslagane slojeve mrtve istorijske prašine, koju su za sobom ostavili mučni događaji iz njene duge prošlosti".

Što se tiče pitanja etničkoga porijekla crnogorske nacije – u nedostatku tada još nesistematizovanih i neprevedenih starijih vizantijskih i latinskih izvora – nešto uspješnije i pokazaće se empirijski zasnovanije je to pitanje obrazložio Milivoje Matović, autor iz CFS. To je, nažalost, moglo biti objavljeno u Crnoj Gori tek po italijanskoj okupaciji.

„Dok su oni koji naseliše Rašku, Rašani – Srbi, odmah po svome dolasku potpadali pod vlast Vizantije i pod njom ostali nekoliko vjekova i od ove primili jelinsko-azijsku kulturu i psihu, te kroz ovu formirali trgovačko-špekulativni karakter čulne pohotljivosti, egoizma i ropske poslušnosti i pritvorstva”, pisao je u proljeće 1941. Matović, „dotle, pak, ovi na Jadranu i u Duklji, Dukljani – Zećani – Crnogorci, bili su slobodni od prvoga dana doseljenja, te su uspjeli da održe staro, slovensko društveno uređenje, plemensku zajednicu, pa su zadržali i očuvali i svoj karakter socijalnog osjećanja, poštenja, pravice i čovječnosti”.

„I kod jednih i kod drugih od samoga početka postoji suprotnost mentaliteta, koja ih je gonila na dva posebna osjećanja narodne pripadnosti kroz čitava stoljeća”, veli Matović, dodavši da se „suprotnost tih dvaju mentaliteta ogleda kroz svu njihovu hiljadugodišnju istoriju i odražava se u hiljadugodišnjoj borbi između Raške i Zete do u najnovije doba između Srbije i Crne Gore”.

Nasuprot fami o tome da je do 1918. u Crnoj Gori rasprostranjeno vjerovanje u „jugoslovensku misao”, činjenice govore suprotno. „Jugoslovenska misao u Crnoj Gori kao jedinstvena narodna svijest i izraz težnje ka jedinstvu cjelokupnog područja na kom žive Južni Sloveni i stvaranju jedne jake jugoslovenske države, bila je vrlo skromna”, piše 1977. dr Novica Rakočević, dodavši da je „u Crnoj Gori malo pisano o jugoslovenskoj misli, pa nije ni čudno što je ona tu bila maglovita, nedefinisana, neodređene fizionomije”.

A „nesolidna osnova jugoslovenske države”, kako 12. maja 1941. na stranicama „Zete” piše Novica Radović, uzrokuje „onako brz i sraman pad jugoslovenske zajednice; ta zajednica bila je satrapija”.

„Crnogorski narod u jugoslovenskoj zajednici nije imao svoje političko ja; a za političkim ništavilom ne čezne valjda niko”. Ipak, veli, zna se „da je mnogima žao što su im izvrnuti vagani i ukoliko uzdišu za ‘srećno jugoslovensko doba’ – uzdišu za sinekurama, beneficijama, položajima”, dok, nasuprot njima, „hiljade Crnogoraca živi kraj praznog ili polupraznog vagana evo 20 godina i više”.

Jugoslovenstvujušćima dr Radović poručuje „neka se prizovu pameti, neka ispitaju svoju savjest i dušu, pa će tamo u latentnom stanju naći uvrijeđenu majku Crnu Goru, ali pravu majku, koja oprašta svima i svakome”, te apeluje: „Kotva spasenja je Crna Gora, za sve njene sinove, za svu njenu đecu, današnju i buduću, a spas naroda našega, spas je države!”

Dr Dragiša Mijatović, podgorički advokat, takođe iz rukovodstva CFS, saopštiće 29. maja 1941. za izdanje lista „Zeta”: „Radujem se Vaskrsu Crne Gore, ali se ništa manje ne radujem što je Beogradu za vazda oduzeta mogućnost da se kocka sa sudbinom Crne Gore”.

O stavu „zelenaša” prema Jugoslaviji, odredio se dr Sekula Drljević i u proglasu iz maja 1941. godine. „Srbija je 1918. okupirala dotadanjeg svog saveznika Crnu Goru. Zavjerenički duh Srbije nije poznavao savezničku vjernost, a beogradski udar 27. marta ove godine nije poznavao ni dužnost lojalnosti prema međunarodnim obavezama uopšte. Taj duh je Jugoslaviju stvorio i bacio u grob”.

On veli da su iz Beograda „htjeli da sve ostale zemlje Južnih Slovena budu teritorijalno proširenje Srbije i time su onemogućili svaku zajednicu; Jugoslavija je zbog takvog stava srpskih političara postala ideloški nemoguća”. Uostalom, naveo je Drljević, „Jugoslavija nije imala uslova za duži život; njenom propašću sve zemlje Južnih Slovena dovedene su u položaj – da se brinu za svoju sopstvenu sudbinu”…

(Ovo je sadržaj emisije „Dopunska iz istorije", koja je na programu Radija Antena M poneđeljkom od 17,30)

(Nastavlja se)

CITIRANA LITERATURA: S[avić] M[arković] Štedimlija, „Osnovi Crnogorskog nacionalizma”, Zagreb, 1937, str. 48-49, 88, 114; Milivoje Matović, „O rasnoj teoriji Crnogoraca”, „Zeta”, br. 16, Podgorica, 1941, str. 2; Novica Radović, „Dignite glave”, „Zeta”, br. 20, Podgorica, 1941, str. 1; Milivoje Matović, „Naš životni prostor”, „Zeta”, br. 30, Podgorica, 1941, str. 1-2; „Jedan završetak”, „Zeta”, br. 36, Podgorica, 1941, str. 2; „Glas Crnogorca”, br. 9, Cetinje, 1941, str. 1-4; Novica Rakočević, „O jugoslovenskoj misli u Crnoj Gori do Prvog svjetskog rata“, „Historijski zbornik”, br. 29-30, Zagreb, 1977, str. 445; Radomir J. Ostojić, „Faze događaja - notorne istine (urbi et orbi)”, Čikago, 1985, str. 56; Aleksa Tepavčević, „Borba za slobodu: Sećanje na četničku borbu 1941–1950”, Hamilton, 1987, passim; Stevan K. Pavlović, „Hitlerov novi antiporedak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji”, Beograd, 2009, str. 86-87; Novak Adžić, „Dr Sekula Drljević i crnogorsko pitanje 1918–1941”, „Naučni skup: Dr Sekula Drljević, ličnost – djelo – vrijeme (zbornik radova)”, Budva, 2011, str. 163; Vladimir Jovanović, „Petrovdanski sabor 1941”, Podgorica, 2011, passim; Borislav Cimeša, „Milivoje Matović: O crnogorskom nacionalnom identitetu”, „Crnogorski anali”, br. 3, Cetinje, 2012, str. 279-330; Borislav Pekić, „Godine koje su pojeli skakavci”, III, Beograd, 2013; Milutin D. Živković, „Sandžak 1941–1943”, Beograd, 2017, passim…