Piše: Živko Andrijašević
Kraj Prvog svjetskog rata doveo je na dnevni red i pitanje političke budućnosti Crne Gore i njene dinastije. Ideja sila-pobjednica o stvaranju južnoslovenske države na Balkanu, od nekadašnjih oblasti pod vlašću Austro-Ugarske i nezavisnih kraljevina – Srbije i Crne Gore, isključivala je njihovo dalje samostalno postojanje.
Za Srbiju i njenu dinastiju, ova ideja je bila prihvatljiva, jer su i Srbija i njena dinastija u toj budućoj državi trebalo da imaju vodeće mjesto. Crnu Goru – niti je ko o tome što pitao, niti joj je bilo što garantovano. Ona je trebalo da bezuslovno uđe u novu državu, a njenoj dinastiji je ponuđeno da se za pristojnu novčanu svotu odrekne prijestola. I tada se začinje spor: privrženici nezavisne crnogorske države i njene dinastije nijesu htjeli pristati da Crna Gora, kao bezimena oblast, bude pridodata velikoj državi, a crnogorska dinastija odbija da proda tron na kome se nalazi više od dva vijeka. Sile-pobjednice, odnosno Francuska, zbog toga odlučuju: ukloniti Crnu Goru i njenu dinastiju. Zadatak da ovu odluku sprovede u djelo dobila je srpska vlada. Posljednjih mjeseci 1918. godine ona je pristupila ovom poslu.
JADRANSKE TRUPE Najprije je, septembra 1918. godine, predsjednik srpske vlade Pašić naredio formiranje posebnog vojnog odreda koji je trebalo uputiti za Crnu Goru, nakon što je napuste austrougarske trupe. Osnovni zadatak odreda, kada dođe na teritoriju Crne Gore, trebalo je da bude političkog, a ne vojnog karaktera. Istovremeno, francuska vlada je preduzela sve mjere da spriječi kralja Nikolu da krene za Crnu Goru u toku borbi za njeno oslobođenje od austrougarske okupacije. Ubrzo nakon formiranja vojnog odreda koji je dobio naziv ,,Jadranske turpe“, srpska vlada je formirala i Centralni izvršni odbor za ujedinjenje. Njegov zadatak bio je da u Crnoj Gori neposredno organizuje i izvrši prisajedinjenje Crne Gore Srbiji i detronizaciju vladajuće dinastije. Svi članovi Odbora bili su iz Crne Gore. ,,Jadranske trupe“, u čijem sastavu su bile i jedinice francuske vojske, krenule su, oktobra 1918. godine, za Crnu Goru, a početkom novembra 1918. godine okončana je austrougarska okupacija Crne Gore. Nakon uspostavljanja nove vojne vlasti na teritoriji Crne Gore, Centralni izvršni odbor za ujedinjenje donio je 7. novembra odluku o raspisivanju izbora za opštecrnogorsku narodnu skupštinu, koja je trebalo da donese odluku o ujedinjenju Crne Gore i Srbije. Planirano je da se nakon sprovedenih izbora, poslanici sastanu 24. novembra u Podgorici i odluče o budućem statusu Crne Gore i njene dinastije.
UJEDINJENJE ILI SMRT Centralni izvršni odbor za narodno ujedinjenje donio je i pravila na osnovu kojih je trebalo birati buduće poslanike. Prema ovim pravilima, svaka kapetanija u granicama Crne Gore prije Balkanskih ratova bira po dva poslanika, a svaki srez u oblastima koje su pripojene Crnoj Gori poslije 1913. godine bira po tri poslanika. Svaka varoš koja ima manje od 5.000 stanovnika (Cetinje, Bar, Ulcinj, Kolašin, Berane i Bijelo Polje) bira po jednog poslanika, dok varoši sa više od 5.000 stanovnika (Podgorica, Nikšić, Pljevlja, Peć i Đakovica) biraju po dva poslanika. Izbor poslanika trebalo je izvršiti posrednim glasanjem preko povjerenika koji će biti izabrani javnim glasanjem u svakoj kapetaniji, srezu i varoši. Izabrani povjerenici će se zatim sastati i odlučiti ko će biti poslanik skupštine u Podgorici, koja je nazvana – Velika narodna skupština. Za mjesta u novoj skupštini natjecali su se mnogi kandidati, iznoseći na zborovima svoje ideje i programe. Većina kandidata smatrala je da Crna Gora treba bez ikakvih uslova da se ujedini sa Srbijom i tako uđe u zajedničku državu, dok su neki smatrali da ona u novu državnu tvorevinu treba da uđe kao nezavisna država, ravnopravno sa Srbijom. Na Cetinju su pristalice bezuslovnog ujedinjenja listu svojih kandidata objavile na bijelom papiru, a pobornici uslovnog ujedinjenja na zelenom. Uskoro je boja njihovih plakata odredila ime dva suprotstavljena politička pokreta – bjelaši i zelenaši.
ZASIJEDANJE Prema utvrđenom planu, u periodu od 17. do 19. novembra po novom kalendaru (od 4. do 6. novembra po starom) održani su zborovi na kojima su najprije izabrani povjerenici, a povjerenici su 21. novembra izabrali poslanike za Veliku narodnu skupštinu u Podgorici. Ukupno je izabrano 169 poslanika, a četvorici od njih kasnije nijesu potvrđeni mandati, tako da je u radu Skupštine trebalo da učestvuje 165 poslanika. Od njih 165 samo je nekolicina pripadala taboru zelenaša. Zasijedanje Velike narodne skupštine u Podgorici počelo je 24. novembra, i trajalo je do 29. novembra, odnosno od 11. do 16. novembra po starom kalendaru. Na prvoj, pripremnoj sjednici, izabrana je verifikaciona komisija, koja je trebalo da verifikuje mandate poslanika, a kada je utvrđena ispravnost mandata, Skupština je pristupila izboru predsjednika. Između nekoliko kandidata, većinom glasova za predsjednika Skupštine izabran je Savo Cerović. Poslanici su izabrali i dva potpredsjednika: Lazara Damjanovića i Sava Fatića. Na ovoj sjednici utvrđen je i tekst poslaničke zakletve. Prva redovna skupštinska sjednica održana je 25. novembra. Na ovoj sjednici vođena je rasprava o formulisanju odluka koje Skupština treba da donese, kao i o njihovom redosljedu. Poslanici su se sporili: da li Skupština prvo treba da izglasa ujedinjenje ili detronizaciju dinastije Petrović-Njegoš?
Prevladalo je mišljenje da najprije treba svrgnuti s prijestola kralja Nikolu, jer dok je on vladar, ne može biti izvršeno ujedinjenje Crne Gore i Srbije. Poslanik Ljubo Glomazić je predložio je da prva tačka dnevnog reda bude zbacivanje kralja Nikole i dinastije Petrović-Njegoš, tvrdeći da dok je on na prijestolu, ,,ujedinjenja ne može biti“: ,,Kralj Nikola je još vladalac Crne Gore. Treba prvo da kažemo odavde sa ovog mjesta u ime naroda kao njegovi predstavnici da on to više nije, pa tek poslije toga možemo staviti drugu tačku dnevnog reda: ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom“. Poslanici koji su diskutovali povodom Glomazićevog prijedloga, rekli su da je riječ o formalnosti i da Skupština treba da izvrši zadatak zbog kojeg se sastala, a da redosljed i nije toliko važan. Na prvoj sjednici raspravljano je i o formiranju odbora koji je trebalo da formuliše odluke Podgoričke skupštine.
ODLUKE Druga redovna sjednica održana je 26. novembra. Od svih pet redovnih sjednica ova se smatra najvažnijom, jer su na njoj donijete odluke zbog kojih je Skupština i organizovana. Najprije je poslanicima izložen nacrt odluke o ujedinjenju Crne Gore i Srbije i detronizaciji kralja Nikole, koji su oni dočekali s odobravanjem. Jedan od organizatora Podgoričke skupštine, Janko Spasojević, izjavio je tokom rasprave o nacrtu odluke, da je u pitanju ,,državni prevrat mirnim putem“.
Nakon kraće rasprave oko proceduralnih pitanja, Skupština je jednoglasno prihvatila nacrt odluke. Istog dana svi prisutni poslanici, njih 160, glasalo je za Odluku o detronizaciji kralja Nikole i dinastije Petrović-Njegoš i ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom. Odluka, koju je, kako se kaže, donijela Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori, temelji se na tri principa, kojima se dokazuje njena opravdanost i legitimnost. Prvi princip je istorijski, drugi ekonomski, a treći politički. Da je ujedinjenje istorijski utemeljeno, potvrđuje se činjenicom da u Crnoj Gori živi srpski narod, koji je jedne krvi, jezika, vjere i običaja s narodom koji živi u Srbiji i drugim srpskim oblastima. Zbog toga, svaki narod, pa tako i srpski narod u Crnoj Gori, ima pravo na osnovu načela samoopredjeljenja, da teži ujedinjenju sa drugim svojim djelovima. U Odluci se konstatuje da je srpski narod u Crnoj Gori tokom srednjeg vijeka živio u jedinstvenoj srpskoj državi pod dinastijom Nemanjića, i to oko 300 godina, ali da je osmanskim osvajanjem nasilno bio spriječen da u njoj živi i kasnije. Osmansko osvajanje razbilo je veliku srpsku državu, pa je srpski narod u Crnoj Gori, silom prilika, izgradio sopstvenu državnost. Tokom trajanja državne nezavisnosti Crne Gore, svi njeni politički i vojnički napori imali su za cilj – obnavljanje velike srpske države i ujedinjenje srpskog naroda. Nakon nekoliko vjekova, došlo je vrijeme da se ostvari taj veliki cilj srpskog naroda u Crnoj Gori. Drugi razlog kojim se obrazlaže potreba i opravdanost ujedinjenja je ekonomski. Navodi se da su ekonomski interesi Crne Gore neraskidivo vezani za Srbiju i ostale srpske zemlje, jer odvojena od njih, a sama bez uslova za samostalan ekonomski život, ona bi unaprijed bila osuđena na smrt. Siromaštvo koje vlada u Crnoj Gori, iseljavanje stanovništva, a posebno ratna razaranja, učinila su njen samostalni državni život nemogućim, pa je jedini spas za nju da se ujedini sa Srbijom. Treći razlog za ujedinjenje je politički, jer u okolnostima koje su nastupile nakon Svjetskog rata, nemoguće je Crnoj Gori da ostane samostalna država u vrijeme kada se južnoslovenske zemlje ujedinjuju. Nakon obrazlaganja tri osnovna razloga za ujedinjenje, Velika narodna skupština je jednoglasno usvojila četiri odluke: ,,1. Da se kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija zbaci sa crnogorskog prijestola; 2. Da se Crna Gora s bratskom Srbijom ujedini u jednu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjena stupi u zajedničku Otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca; 3. Da se izabere odbor od pet lica, koji će rukovoditi poslovima dok se ujedinjenje Srbije i Crne Gore ne privede kraju; 4. Da se o ovoj skupštinskoj odluci izvijesti kralj Crne Gore Nikola Petrović, vlada Kraljevine Srbije, prijateljske Sporazumne sile i sve neutralne države.“ Usvajanje Odluka Podgoričke skupštine poslanici su proslavili pjevanjem himne Kraljevine Srbije – ,,Bože pravde“.
NELEGALNOST SKUPŠTINE Odluke Podgoričke skupštine o detronizaciji kralja Nikole i dinastije Petrović-Njegoš, kao i o ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom, pravno su neutemeljene, odnosno nelegalne. Najprije, na kojem se zakonskom aktu može utemeljiti pravo jednog organa, formiranog od vlade strane države (Centralni izvršni odbor za narodno ujedinjenje), da organizuje izbore na teritoriji Crne Gore, i to za skupštinu koja treba da odluči o njenom državno-pravnom statusu. U vrijeme održavanja izbora za Podgoričku skupštinu postoji međunarodno-pravni subjektivitet crnogorske države, postoji crnogorska vlada i dinastija, a na snazi je crnogorski Ustav i svi zakonski akti. Činom okupacije Kraljevine Crne Gore, isto kao i činom okupacije Kraljevine Srbije, nije prestao da postoji njen međunarodni subjektivitet, niti je njena vlast i vladar izgubio legitimitet. Shodno tome, ,,Centralni izvršni odbor“, kao grupa građana, nije mogao da raspiše legalne izbore, jer po članu 2, crnogorskog ,,Zakona o izboru narodnijeh poslanika“, koji je još bio na snazi, izbore raspisuje kralj. ,,Centralni izvršni odbor“ nije mogao ni da donese izborne zakone, jer je to bilo u nadležnosti Crnogorske narodne skupštine i kralja (Ustav Knjaževine Crne Gore, član 71). Jasno je da izbori koji su sprovedeni na ovaj način ne mogu biti legalni, isto kao ni skupština koju čine poslanici izabrani na ovakvim izborima. Nadasve, nelegalno izabrani poslanici, pa samim tim i nelegalna skupština, ne može donositi pravno utemeljene odluke. To znači da Podgorička skupština ne može biti legalna, a odluke koje takva skupština donese ne mogu imati pravnu valjanost. I Podgorička skupština i njene odluke bile su instrument državnog prevrata, izvršenog tako da stvori privid demokratskog odlučivanja i procedure. Uostalom, zar je neko sumnjao da će odluke Podgoričke skupštine biti drugačije ili da o sudbini crnogorske države i dinastije nije bilo odlučeno i prije nego što su izbori za nju raspisani? Dan nakon donošenja Odluka, na narednoj, trećoj sjednici Skupštine, poslanici su raspravljali o izboru petočlanog Izvršnog odbora, koji će predstavljati privremenu vladu na teritoriji Crne Gore, dok ne bude formirana nova država. Izvršni odbor je trebalo da uspostavi javni poredak, sudsku, policijsku i vojnu vlast, da rukovodi finansijama, uspostavi saobraćaj, nastavu... Međutim, poslanici nijesu uspjeli da na ovoj sjednici izaberu članove Izvršnog odbora. Članovi Izvršnog odbora izabrani su na narednoj, četvrtoj sjednici, kada je izabrana i delegacija koja će otići u Beograd da upozna vladu Srbije sa odlukom Skupštine u Podgorici. Na petoj, posljednjoj sjednici Skupštine, poslanici su raspravaljli o programu rada Izvršnog odbora, uputstvima delegaciji koja treba da ide u Beograd i o statusu imovine kralja Nikole. Pitanje kraljeve imovine izazvalo je najveći interes poslanika. Jedan je poslanik predlagao da se kralju Nikoli uzme čitava imovina, osim ono što je naslijedio od oca, dok je drugi predložio da Skupština donese odluku da svaki građanin Crne Gore ima pravo da bivšeg kralja i članove njegove porodice uhvati ili ubije. Tada se čulo i priznanje zbog čega je kralj Nikola morao biti detronizovan: ,,Interesi Crne Gore su zahtijevali da se pripojimo Srbiji, a da bi se to sprovelo, mi smo morali svrći kralja Nikolu, pa sve da je on i najbolji vladar“. Poslije duže rasprave, Skupština je u posljednjim minutima svog rada donijela odluku: ,,Da se sva pokretna i nepokretna imovina bivšeg kralja Nikole Petrovića Njegoša i njegove dinastije u Crnoj Gori konfiskuje u korist naroda. Da se za svagda zabrani ulazak u našu zemlju pređašnjem kralju Nikoli Petroviću Njegošu, a tako i svim članovima njegove dinastije“. Ovaj predlog je jednoglasno prihvaćen, pa je predsjednik Skupštine u 19 časova, 29. novembra 1918. godine zaključio njen rad.
PREĆUTNA SAGLASNOST Odlukom Podgoričke skupštine da se Crna Gora pripoji Srbiji, i odlukom Velike narodne skupštine naroda Vojvodine o ulasku u sastav Srbije, koja je donešena dan ranije, stvoreni su i formalni uslovi da se tako proširena Srbija ujedini sa ostalim južnoslovenskim oblastima u jednu državu pod vlašću srpske dinastije Karađorđević. Dobivši njihovu saglasnost, srpski regent Aleksandar Karađorđević je 1. decembra 1918. godine u Beogradu objavio proklamaciju u kojoj se kaže: ,,Proglašavam ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca“. Crna Gora u ovoj proklamaciji nije pomenuta, jer na Podgoričkoj skupštini nije ni odlučeno da ona uđe u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, već u sastav Srbije. Odluke Podgoričke skupštine odmah su saopštene predstavnicima velikih sila, odnosno savezničkim vladama. One nijesu zvanično priznale njene odluke, ali nijesu zvanično ni osporile njihovu validnost. Francuska, Velika Britanija i SAD gledale su blagonaklono na Podgoričku skupštinu, dok je Italija svoj stav iskazala tako što je odbila da prizna Kraljevinu SHS. Ipak, savezničke vlade koje su prećutno odobravale odluke Podgoričke skupštine, i koje su priznale Kraljevinu SHS, nijesu u prvo vrijeme prekinule diplomatske odnose sa crnogorskom vladom u izbjeglištvu i kraljem Nikolom. Francuska je prekinula diplomatske odnose sa crnogorskom vladom tek decembra 1920. godine, a Velika Britanija i SAD 1921. godine. Prekidom diplomatskih odnosa one su formalno priznale odluke Podgoričke skupštine i proglašeno ujedinjenje Crne Gore i Srbije. Akt kojim posredno priznaje odluke Podgoričke skupštine posljednja je donijela Italija, 1922. godine.
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR