Ustav iz 1905. – za nezavisnost Crne Gore

Piše: Akademik Mijat Šuković

(prethodna tri nastavka na linku dolje)

---
Tvrdnja da je Ustav za Knjaževinu Crnu Goru iz 1905. godine prepisan Ustav Srbije iz 1869. dominira u sadržini dosadašnjih istoriografskih i pravno-istorijskih tekstova. Odatle je utisnuta u svijest i shvatanja, „kao puna istina”, toliko i tako da je i sada ponavljaju čak i oni koji u crnogorskom Ustavu nalaze vrijednosti i koji sa elementima pozitivne konotacije ocjenjuju njegov značaj.

- Tvrdnja je funkcionalizovana, radi čega je i izmišljena 1906. godine, da dokaže:
da Ustav za Knaževinu Crnu Goru od 1905. vrijednosno i demokratski zaostaje pola vijeka „za Ustavom Srbije od 1903”, za koga u literaturi važi ocjena da „predstavlja za svoje vrijeme uzor osnovnog konstitutivnog akta parlamentarne monarhije, koji je pružio osnovu za svestraniji razvoj demokratije”, i da to samo po sebi dokazuje da je „arhaičan”, „bezvrijedan”, „ništavan”.

- Tvrdnja i njena funkcionalizacija početno je iskazana 1906. od protivnika donošenja crnogorskog Ustava. Iskazana je od politčkih aktera u ustavnim i političkim borbama. To kazuje da je tvrdnja motivisana političko-interesnim razlozima i ciljevima.

- Iz tih političkih iskaza, bez kritičke provjere, preuzeli su je i već čitav vijek ponavljaju, kao „punu istinu”, autori istorijskih i pravno-istorijskih radova. Bilo bi dobro da je to preuzimanje rezultat samo nauci stranog konformizma — činjenice da je lakše ponavljati pročitano nego vršiti suptilno naučno istraživanje i upoređivanje političkih iskaza sa konkretnim činjenicama.

- Od ukupno 222 odredbe u svim djelovima Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. oko 200 suštinski je podudarno ili identično i po formulacijama, sa nužnim prilagođavanjem crnogorskom izrazu, sa odgovarajućim odredbama Ustava za Kraljevinu Srbiju od 1903, koji je „drugo, delimično preinačeno izdanje Ustava od 1888”. To isključuje konstatovanu tvrdnju, a dokazuje da crnogorski Ustav od 1905. sadržinski uopšte ne zaostaje za Ustavom Srbije od 1903. godine.

- Tvrdnju negiraju i rezultati preciznog upoređenja teksta Ustava Srbije od 1869. i Ustava Crne Gore od 1905, koji utvrđuju konceptualne i konkretne sadržinske razlike u svim ključnim djelovima dva upoređena ustava. Evo dijela tih rezultata:

- U dijelu o ljudskim pravima i slobodama postoje ove bitne razlike:

Ustav Srbije od 1869, odredbom u čl. 38, pravâ države izdiže iznad ustavno utvrđenih ljudskih prava i sloboda. Čini to utvrđenjem u toj odredbi da na način i pod uslovima propisanim u njoj, vlada može obustaviti, za „neko vreme”, koje nije ograničeno, obaveznost poštovanja četiri ustavno zajamčena prava građaninu: - da „ne može biti zatvoren” osim pod ustavno utvrđenim uslovima; - da slobodno „iskazuje svoje misli rečima, pismeno, sredstvima pečatnje ili u vidu likova”; - pravo da mu sudi „samo nadležni sud” i pravo „nepovredivosti obitavališta”.

Crnogorski Ustav odredbom u čl. 218, međutim — izričito zabranjuje obustavljanje bilo koje odredbe i cjeline Ustava.

Ustav Srbije od 1869. u odredbama o političkim pravima propisuje: „Svi su Srbi pred zakonom ravni” (čl. 23); „Srbi imaju jednaka prava na sva državna zvanja” (čl. 24); „Obitavalište je Srbima nepovredivo” (čl. 28); „Svaki Srbin ima pravo da kaže svoju misao: rečima, pismeno, sredstvom pečatnje ili u vidu likova, saobražavajući se u tome propisima zakona” (čl. 32); „Svaki Srbin ima pravo da se žali…” (čl. 33); „Svaki je Srbin vojnik i dužan je da služi u vojsci…” Uvijek sa velikim slovom „S”…

Kontekst tih određenja je utvrđenje u istom Ustavu, da u Srbiji ne žive samo građani „istočno-pravoslavne vere”, već i građani „drugih priznatih vera” (čl. 31). A zna se, vjera je dinstinktivna kategorija za svojstva građana. I da se tom ustavnom odrednicom iskazuje posebnost Srba u odnosu na pripadnike građana nepravoslavne vjeroispovjesti.

Teško da se drugačije može razumjeti ovo razlikovanje, bilo da se formulacije tumače ad litteram, bilo smisaono, nego da se lična prava jamče svim građanima Srbije, a politička prava samo Srbima. Svakome se jamči pravo da moli, a Srbima se jamči i pravo na žalbu.

U crnogorskom Ustavu i politička prava zajamčena su svim crnogorskim državljanjima — nezavisno od vjerskog ili bilo kojeg drugog svojstva.

U crnogorskom ustavu svim državljanjima zajamčuju se prava: tajne pisama i telegrafskih depeša, mirnog okupljanja, održavanja zborova i političkog udruživanja, „koji nijesu suprotni zakonima”, besplatno osnovno školovanje, ravnopravnost vjeroispovijesti.

Nijedno od tih prava ne zajamčuje Ustav Srbije od 1869. godine.

U crnogorskom Ustavu utvrđuje se: - da se „kazna može ustanoviti samo zakonom”; - da se može „izreći jedino za djela za koja je zakon rekao da će se tom kaznom kazniti” i da nema smrtne kazne za „čisto političke krivice” (čl. 202 i 203); - da „optuženi mora imati branioca od kad se pod sud stavi” (čl. 152). Bez sumnje takođe bitna ljudska prava. Da budu ustavno utvrđena u ondašnje vrijeme mnogo značajno.

Nijedno od ovih prava nije utvrđeno u Ustavu Srbije od 1869.

Nema u njemu ni ustanovljenja prava duhovnih vlasti da sude sveštenicima za krivice učinjene u svešteničkim dužnostima, koje je ustanovljeno u crnogorskom Ustavu.

Crnogorski Ustav utvđuje pravo azila. U pravima izjednačava inozemce sa crnogorskim građanima. O tome nema riječi u Ustavu Srbije od 1869.
U crnogorskom Ustavu utvrđuje se da je „štampa u Crnoj Gori slobodna” i da se „ne može ustanoviti cenzura” (čl. 210). Istoga mjeseca kada je donošen Ustav donešen je i Zakon o štampi Crne Gore, u čijem je čl. 8 precizno utvrđeno da rasturanje novina vlast može zabraniti samo „ako sadrže: uvredu Kralja i Kraljevskog doma ili uvredu stranih vladalaca ili poziv građanima da ustaju na oružje” i da o zabrani konačno odlučuje sud.

U Ustavu Srbije od 1869. nema principa „slobode štampe”, niti zabrane cenzure. Nema ni određenja da o eventualno preduzetim mjerama odlučuje sud. Formulacija odredbe u čl. 32 Ustava Srbije od 1869, koja se odnosi na štampu, takva je da je omogućila da se Zakonom o štampi, od 23. oktobra 1870. godine, zabrani „rasturanje štampe prije nego vlast (policija) ne pročita i odobri rasturanje”. Omogućila je, dakle, ustanovljenje najrigoroznijeg oblika cenzure.

- U djelovima o zakonodavnom organu, takođe postoji nekolko bitnih konceptualnih razlika.

Ustav Srbije od 1869. utvrđuje: poslanici u srezovima biraju se posredno (čl. 43); Knjaz postavlja časništvo Narodne skupštine (čl. 53, st. 2); Vlada ima pravo da svojim zahtjevom „isključi pravo Skupštine da bilo u čemu mijenja predlog zakona, budžeta ili drugog akta” (čl. 62); Skupština nema pravo da odobrava budžet, niti da uskraćuje odobrenje, već samo pravo da daje mišljenje „da bi trebalo neke predložene sume (u budžetu) smanjiti”, koje će vlada ako je „mogućno uvažiti”, bez prava na mišljenje da se neke sume povečaju (čl. 63). Skupština nema anketno pravo. Pravo Skupštine da može primati i razmatrati pismene žalbe građana, ograničeno je samo na žalbe „o predmetima koje je je dotični ministar već rešio” (čl. 67). Nije ni utvrđeno trajanje mandata poslanika. Kvorum za rad Skupštine je 3/4.

Sve je suprotno u crnogorskom Ustavu od 1905.

U Crnoj Gori, svi poslanici koje narod bira biraju se neposredno. Skupština samostalno bira svoje časništvo. Skupština ima pravo u svakom slučaju da iz osnova mijenja svaki projekat zakona i budžeta. Vladi nije dato pravo da svojim opredjeljenjima Skupštini ograničava to pravo, a kamoli da joj to pravo oduzme. Skupštini su garantovani anketno pravo i pravo da prima i razmatra molbe i žalbe građanja bez ograničenja da li ih je ministar riješavao - koja je prava Crnogorska narodna skupština obimno koristila. Određeno je trajanje mandata poslanika. Kvorum za rad Skupštine je „više od polovine svih poslanika”.

- Ustav Crne Gore od 1905, kao i svi ondašnji moderniji i svi savremeni ustavi, zakonodavnom organu daje ulogu i karakter ustavotvornog organa. Ustav Srbije od 1869. izričito isključuje takvu ulogu i takav karakter zakonodavnog organa.

- U strukturi teksta Ustava Srbije od 1869. nema odredaba: o ministarskom savjetu, ministrima i njihovoj političkoj i krivičnoj odgovornosti. Nema ni utvrđenja obaveza ministara da daju odgovore na pitanja i interpelacije poslanika. Nema ni utvrđenja o njihovom postavljanju i odgovornosti.
U crnogorskom Ustavu, pak, odredbe o ministrima čine posebni dio (četvrti, odredbe u čl. 104-117). Propisane su obaveze ministara prema Skupštini i njihova odgovornost Knjazu.

- U dijelu o vladaocu i nasljeđivanju vladaoca brojne su razlike. Srpski ustav utvrđuje da nasljednici Knjaza mogu biti i muški potomci kćeri Miloša Obrenovića (čl. 10 st. 2); crnogorski Ustav isključuje nasljedstvo prijestola po ženskoj liniji. Crnogorski Ustav utvrđuje princip kontinuiteta trajanja Namjesništva, Ustav Srbije, naprotiv, utvrđuje princip vremenskog ograničenja trajanja jednom izabranog Namjesništva (čl. 17). Crnogorski Ustav ustanovljava mogućnost „predaje Prijestola nasljedniku za života vladaoca” (čl. 21), testamentarno određivanje namjesnika (čl. 24) i utvrđuje da je knjeginja, ako je živa, obavezno jedan član Namjesništva (čl. 28).

Nijednog od toga nema u Ustavu Srbije od 1869. godine. U njemu nema ni uređenja situacije kada vladar ne „ostavi muškog potomstva, a Knjeginja je trudna”, a crnogorski Ustav to uređuje (čl. 34). U njima je različito uređeno imenovanje namjesnika i tako dalje.

- U dijelu o ovoj materiji u srpskom Ustavu nema institucije Vladalačkog doma, a postoji u crnogorskom Ustavu.

- Nadležnost državnih savjeta različita je u bitnim elementima. U Ustavu Srbije od 1869. utvrđuje se: Državni savet „izrađuje zakonske projekte”, njegova rješenja po žalbama na ministarska rješenja nijesu konačna i „obavezna za ministre”, nije disciplinski sud, ne rješava sukobe nadležnosti između administrativnih i sudskih vlasti, nije nadležan da rješava žalbe protiv ukaza; nema prava da „presuđuje po žalbama protiv rješenja Glavne državne kontrole”. Nema ni institucije državne kontrole.

Sve je drugačije u crnogorskom Ustavu.

Iz razližito određene nadležnosti proizilazi i njihovo različito konceptualno situiranje u sistem.

- U dijelu o sudovima crnogorski Ustav utvrđuje načelo zaštite sudija od premještaja, otpuštanja i penzionisanja (čl. 145 st. 2). Načelo bitno za nezavisnost njihovu. Tog načela, te garancije, nema u označenom Ustavu Srbije.

- U dijelu o promjeni ustava dvije su krupne i bitne razlike.

Crnogorski Ustav od 1905. propisuje da su njegove promjene konačne kada ih izglasa Narodna skupština, čime se utvrđuje da je ona jedini ustavotvorni organ i isključuje se vladaocu uloga jednog od ustavotvornih organa (čl. 220). Odlučivanje o ustavnim promjenama, dakle, stavljano je iznad volje vladaoca, iako je on donio Ustav koji se mijenja.

Ustav Srbije od 1869. godine utvrđuje da ustavna promjena koju usvoji Velika narodna skupština, važi tek sa „potvrdom Knjaza” (čl. 131). Knjaz (u Srbiji) je, dakle, ustavotvorni organ. Njegova je volja iznad volje i Obične i Velike Narodne skupštine.

Crnogorski Ustav isključuje njegovu promjenu „za vrijeme maloljetstva Knjaza Gospodara” (čl. 31). Ustav Srbije to omogućava.

- Dakle, u svakom dijelu ustavne strukture postoje velike i bitne razlike između dva ustava koji se ovđe upoređuju. Istina je da je u oba ustava koja se upoređuju utvrđeno postojanje poslanikâ koje narod ne bira i pravo izvršne vlasti da može izdavati propise i preduzimati mjere sa zakonskom snagom kada je ugrožena bezbjednost, koja se utvrđenja u istoriografiji i pravno-istorijskim radovima ocjenjuju, bez uporedne analize njihove suštine, kao dovoljan dokaz da je crnogorski Ustav prepisan Ustav Srbije od 1869.

- Međutim, postoji veoma bitna razlika u konkretnim rješenjima ta dva pitanja u dva ustava koji se upoređuju.

- U Ustavu Srbije poslanike koje ne bira narod, Knjaz bira iz neodređenog kruga ličnosti, bez ustavno određenih kriterijuma i oni su poslanici „sa strane Knjaza”, što implicira da su predstavnici interesa Krune — a u crnogorskom Ustavu je utvrđeno da tu kategoriju poslanika čine lica „po položaju”, što isključuje biranje po kriterijumu lične privrženosti i simpatije Knjazu, i da i oni imaju iste obaveze i prava kao i poslanici koje bira narod.

- Razlika je i kvantitativna koja ima političku suštinu i političke implikacije. Ustav Srbije utvrđuje da „Knjaz bira na svaka tri poslanika po jednog od svoje strane”, što pruža mogućnost da u izvjesnim poslovničkim pretpostavkama poslanici „sa strane Knjaza” presudno opredjeljuju odluke Skupštine, dok je 14 poslanika „po položaju” utvrđenih u crnogorskom Ustavu čini manje od petine ukupnog broja poslanika, što u svakoj mogućoj kombinaciji isključuje njihovu majorizaciju u Skupštini.

- Bitna je razlika i u ustavnim određenjima o pravu vladara da donosi propise sa zakonskom snagom kada je ugrožena bezbjednost države.

- Najbitnija je razlika: Ustav Srbije daje mogućnost da se tim propisima može obustaviti za „izvesno vreme”, čije trajanje nije ustavno ograničeno, poštovanje označenih zajamčenih ljudskih prava, a takva mogućnost je izričito isključena crnogorskim Ustavom.

- No, čak i da su ta dva utvrđena sadržinski i knceptualno podudarna, ne bi to bio dokaz da je čitav crnogorski Ustav prepisani Ustav Srbije od 1869. godine. Jer, utvrđenja u dvije odredbe ne mogu biti dokaz da je prepisano svih drugih 220 odredaba…

(Nastavlja se)

* * *

IZVORI: - „Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. u svom vremenu”, Podgorica, 2005. - „Činjenicama protiv neistinitih tvrdnji, zabluda, predrasuda, krivotvorenja”, „Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine u svom vremenu: radovi sa naučnog skupa, održanog u Podgorici 4. novembra 2005. godine u organizaciji Crnogorske akademije nauka i umjetnosti”, Podgorica, 2006. - (Oprema teksta i priređivanje: „Antena M”)

* * *

MIJAT ŠUKOVIĆ (Kolašin, 1930 - Podgorica, 2011), doktor pravnih nauka. Bio je sudija Sreskog suda u Bijelom Polju (1954-1958), sudija Okružnog suda u Ivangradu (1958-1963) i javni tužilac SR Crne Gore (1963-1967). Član Matične komisije za osnivanje Pravnog fakulteta u Titogradu, od 1973. profesor ovoga fakulteta - predmet Ustavno pravo. Predśednik Ustavnoga suda SR Crne Gore od 1974. do 1982. godine. Član ustavnih komisija. Dva puta potpredśednik Vlade SR Crne Gore, a od 1982. do 1986. potpredśednik Vlade SFR Jugoslavije. Objavio više od 20 monografija iz ustavnopravne, krivičnopravne, istorijskopravne i drugih oblasti. Član CANU.

* * *

Tekst objavljujemo u povodu:

120. GODIŠNJICE CRNOGORSKOGA PARLAMENTARIZMA I USTAVNOSTI

- 27. novembra 1905. održani prvi izbori za skupštinu; 17-19. decembra 1905. konstitisana skupština; - i 19. decembra 1905. usvojen prvi Ustav (datumi po novome kalendaru).