Antisemitizam na ulicama Podgorice

Za Antenu M piše: František Šístek

U centru Podgorice su se u zadnjih nekoliko dana na više mjesta pojavile naljepnice s otvoreno antisemitskim sadržajem. Pomenute naljepnice ne samo što raspiruju mržnju protiv Jevreja nego su istovremeno uperene i protiv institucija, medija i pokreta koje nepoznatim sijačima mržnje očito smetaju. Na naljepnici se pojavljuje shematična karikatura Jevreja, sa izoštrenim „semitskim“ crtama i ikonografijom koja podsjeća na nacističke antisemitske karikature iz 30-ih i 40-ih godina 20. vijeka.

Jevrej ima šešir na glavi, i da ne bi bilo dvojbe, oko vrata nosi ogrlicu s velikom Davidovom zvijezdom. Jevrej izviruje iz sjenke, i njegova figura nedvojbeno sugeriše da Jevreji stoje iza institucija, medija i pokreta čija se loga, skraćenice i simboli pojavljuju na pomenutoj naljepnici. Konkretno, na meti autora naljepnice se nalaze, osim mračne karikature Jevreja, Fakultet za crnogorski jezik i književnost (FCJK), dnevnik Vijesti, Savez komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) i LGBT zajednica, koju simbolizuje poznata zastava duginih boja.

U klasičnom antisemitskom maniru, sugeriše se da Jevreji vode sve i stoje iza svega što se autorima provokativne naljepnice ne sviđa. Nema smisla argumentovano dokazivati da je teorija o navodnoj „jevrejskoj zavjeri“, koju su širili ultradesničarski autori iz druge polovine 19. i prve polovine 20. vijeka u antisemitskim listovima i pamfletima poput zloglasnog Protokola sionskih mudraca, apsolutno besmislena i odavno raskrinkana. U crnogorskoj istoriografiji, odličnu, pronicljivu i detaljnu analizu razvoja antisemitske ideologije, propagande i antisemitskih reprezentacija, koje se u raznim oblicima recikliraju sve do danas, ponudio je istoričar Boban Batrićević u monografiji U kandžama jevrejske aždaje: antisemitska propaganda u Crnoj Gori u Drugome svjetskom ratu (Cetinje: FCJK 2021).

U Drugom svjetskom ratu, nagla pojava agresivnog antisemitskog diskurza u Crnoj Gori vezana je prije svega za pripadnike kolaboracionističkog, „bjelaškog“, odnosno četničkog pokreta, koji su nastupali s pozicija velikosrpske, pravoslavno-klerikalne i antikomunističke ideologije u vrijeme fašističke i nacističke okupacije, koja im je omogućila da u porobljenoj Crnoj Gori dođu na vlast, da šire mržnju i ubijaju svoje političke neistomišljenike.

Širenje antisemitskog diskurza bilo je usko povezano sa sudbinom malog broja domicilnih Jevreja i znatno brojnijih jevrejskih izbjeglica iz drugih djelova Jugoslavije koji su pronašli utočište u Crnoj Gori. Kao što je poznato, oko 150 Jevreja su u Crnoj Gori 1944. godine pohapsili nacisti i odvukli ih u koncentracione logore poput Bergen-Belzena gdje je većina od njih poginula. Većinu Jevreja koji su tokom rata nastradali u samoj Crnoj Gori (nekoliko desetina žrtava) poubijali su ili pogubili četnički kolaboracionisti velikosrpske orijentacije. Ipak, sa izuzetkom tragičnih godina Drugog svjetskog rata, antisemitizam je u čitavoj istoriji Crne Gore od najstarijih vremena sve do danas bio gotovo nepoznat i neprisutan. Crna Gora je za Jevreje koji su se u njoj nastanjivali uvijek predstavljala sigurno utočište, zemlju gdje su živjeli mirno, često gotovo neprimjetno, uvijek u harmoničnim odnosima s pripadnicima svih ostalih nacionalnih i vjerskih zajednica. Zato se slobodno može reci da izlivi antisemitizma u Crnoj Gori predstavljaju jednu stranu, neprirodnu i šokantnu pojavu.

Kad detaljnije pogledamo pomenute naljepnice koje su se pojavile na podgoričkim ulicama, jasno je da antisemitizam, iako predstavlja glavni ikonografski ključ i svojevrsno ideološko „ljepilo“, sačinjava samo jedan element šireg izliva mržnje. Naravno, identitet naručilaca i onih što su ovakvim naljepnicama „ukrasili“ glavni grad Crne Gore nam nije poznat. Ipak, spisak institucija, organizacija i pokreta protiv kojih je uperen nedvojbeno upućuje na to iz kojih ideoloških pozicija nastupaju ovi anonimni širitelji antisemitizma i mržnje.

Činjenica da antisemitska naljepnica targetira odmah na prvom mjestu FCJK gotovo i ne čudi. Cetinjski fakultet je tokom zadnjih godina bio na meti mnogobrojnih napada i govora mržnje sa raznih strana, uglavnom kao simbol nezavisne crnogorske naučne misli, intelektualnog integriteta i hrabrog građanskog aktivizma tamošnjih profesora i studenata. Pretpostavljam da je i ovog puta FCJK na meti manje više po automatizmu, zato što se i ranije pokazalo da neprijatelji FCJK većinom nemaju pojma o stvarnom radu, naučnom usmjerenju, međunarodnom renomeu i bogatoj izdavačkoj produkciji ove ustanove.

Ipak, s obzirom na činjenicu da je ovog puta FCJK zajedno s drugim institucijama upakovan u otvoreno antisemitski ispad, možda se i ne radi o sasvim slučajnoj i simboličnoj meti. Naime, FCJK već godinama pored mnogih drugih tema posvjećuje veliku pažnju proučavanju istorije Jevreja u Crnoj Gori i pitanju antisemitizma. Praktično cjelokupna naučna produkcija na jevrejske teme u Crnoj Gori od početka ove decenije nastala je zahvaljujući FCJK: pored već pomenute monografije Bobana Batrićevića o antisemitizmu u Crnoj Gori tokom Drugog svjetskog rata, FCJK je zadnjih godina izdao knjigu engleskog istoričara Jovana Byforda Potiskivanje i poricanje antisemitizma: Sećanje na vladiku Nikolaja Velimirovića u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi (2021) i moje monografije Jevreji u Crnoj Gori od antike do Holokausta (2022) i The Jews of Montenegro: From Invisibility to a Community (2024, u saradnji s Češkom akademijom nauka), uz gotovo dvadesetak naučnih člankova na razne jevrejske teme u časopisu Lingua montenegrina, i organizovao je nekoliko javnih promocija i diskuzija o ovim izdanjima. Zato se ne može sasvim isključiti ni pretpostavka da je FCJK najnoviji napad s antisemitskim predznakom „zaslužio“ i svojim naučnim i izdavačkim radom na polju jevrejskih studija.

Pored FCJK, antisemitska naljepnica sugeriše da Jevreji iza sjenke upravljaju – SKOJom (Savezom komunističke omladine Jugoslavije)! Radi se o organizaciji koja ne postoji već preko osamdeset godina. Doduše, u Srbiji danas funkcioniše ljevičarska grupa pod istim imenom, ali naravno u sasvim drugim uslovima i bez direktnog istorijskog kontinuiteta s nekadašnjim podmlatkom Komunističke partije Jugoslavije iz međuratnog perioda. Bez obzira na raspad socijalističkog bloka prije nekoliko decenija i kraj dominacije komunističke ideologije u srednjoj, istočnoj i jugoistočnoj Evropi, ne može se tvrditi da je SKOJ predstavljao mračnu organizaciju čija je istorijska bilansa negativna. U Crnoj Gori uoči napada sila Osovine na Kraljevinu Jugoslaviju 1941., predvođenih nacističkom Njemačkom i fašističkom Italijom, SKOJ je imao oko pet hiljada članova.

Veliki broj ulica u Crnoj Gori dan danas nosi imena nekadašnjih članova SKOJa, koji su se istakli kao hrabri partizanski borci i organizatori otpora okupatoru tokom Drugog svjetskog rata. Mnogi od njih su poginuli u junačkoj borbi protiv stranih zavojevača i domaćih kolaboracionističkih snaga, i drugi su poslije rata nerijetko dali veliki doprinos obnovi i izgradnji moderne Crne Gore i Jugoslavije u narednim godinama i decenijama. Zato je blaćenje SKOJa, koji predstavlja integralni dio crnogorske antifašističke istorije, skroz neumjesno. Međutim, vjerovatno se ne radi samo o SKOJu kao istorijskoj pojavi iz prve polovine prošlog vijeka. U zadnje vrijeme, kao „SKOJevci“ ili „komunjare“, u Crnoj Gori su nerijetkog etiketirani pojedinci, intelektualci i aktivisti, odnosno savremene partije i pokreti procrnogorske, ljevičarske, liberalne, prozapadne i građanske orijentacije, koji realno nemaju veze s podmlatkom KPJ iz međuratnog perioda. Upravo zato, i ne samo iz čisto istorijskog sentimenta, i logo SKOJa našao se u kontekstu naljepnice koja se poigrava s idejom „svjetske jevrejske zavjere“.

Naljepnica dalje eksplicitno targetira dnevnik Vijesti. Konkretna kritika pojedinih tekstova, autora ili cjelokupne uređivačke politike nekog medija u argumentovanim tekstovima u drugim medijima ili u javnom diskurzu je naravno sasvim normalna i uobičajena pojava u svim demokratskim zemljama. Međutim, u državi poput Crne Gore, koja i poslije 2000. godine ima jednu na žalost prilično bogatu i djelimično čak tragičnu istoriju napada na medije i pojedine novinare, napadanje bilo kojeg medija na ovakav skandalozan način je neprimjereno i opasno. Dnevnik Vijesti je krajem prošle decenije podržavao tzv. „litijaški pokret“ i u vrijeme smjene vlasti 2020. svrstao se uglavnom na stranu ekipe „osloboditelja“ od navodne „diktature“ DPS. Ipak, očito je da se ovaj medij u zadnje vrijeme ideološkom krugu koji stoji iza antisemitskih naljepnica nečim ozbiljno zamjerio do te mjere da su ga svrstali između FCJK i SKOJ.

I na kraju, na naljepnici se nalazi i zastava LGBT pokreta duginih boja. I u ovom slučaju, vizuelno se sugeriše da je pojava LGBT i borba za njihovu ravnopravnost integralni rezultat navodne jevrejske zavjere. Zna se da napadi na LGBT zajednicu obično dolaze iz desničarskih, konzervativnih i klerikalnih krugova. U crnogorskom slučaju, ne mora se raditi samo o opštem napadu na jednu konkretnu manjinu – realnijom se čini pretpostavka da je uključivanje simbola LGBT integralni dio opšteg napada protiv nevladinih organizacija, i onih sa LGBT predznakom i mnogih drugih, koji u Crnoj Gori u zadnje vrijeme (na putinovski način) pojačavaju određeni krugovi i njihova medijska glasila. I to je još jedan putokaz prema otkrivanju počinioca.

Odnos crnogorskih državnih institucija i pojedinih političkih predstavnika u nezavisnoj Crnoj Gori je, u cijelini, u kontinuitetu i bez obzira na smjene vlasti, do sada bio na visoko pozitivnom, čak prijateljskom nivou. U Crnoj Gori danas mirno živi nekoliko stotina Jevreja, u bliskim odnosima i uzornom suživotu s pripadnicima svih ostalih nacionalnih i vjerskih zajednica. Istovremeno, Crna Gora je zadnjih godina postala sve omiljenija destinacija izraelskih turista koji se u njoj takođe osjećaju prijatno i sigurno. Pored njih, zemlja privlači i pojedine izraelske investitore, kao i druge investitore jevrejskog porijekla. Izliv antisemitizma na ulicama Podgorice ipak nije izolovana pojava. Radi se o integralnoj posljedici dugogodišnjeg govora mržnje u crnogorskim medijima, političkom i javnom životu, koji danas targetira Jevreje, kao što su ranije i u drugim prilikama na meti bili Crnogorci, Bošnjaci, Hrvati, pripadnici islamske zajednice, seksualne manjine, ljevičari, simpatizeri Ukrajine, Cetinjani, Ulcinjani…

Antisemitizam nikad nije bio dio crnogorske tradicije, ni u političkom, kulturnom i društvenom životu. Zato sve njegove pojave treba tretirati ozbiljno, iako se u ovom slučaju radi „samo“ o glupim naljepnicama sa krajnje neprihvatljivom porukom.