Orbanova autoritarna pandemija i zaglušujuća tišina EU

“Koronavirus je ubio svoju prvu demokratiju” bio je naslov The Washington Posta (WP/WaPo), u danu kada je mađarski premijer Viktor Orban, uspio sa uvođenjem vanrednog stanja zbog koronvirusa, za sebe prigrabiti apsolutne ovlasti i vladanje zemljom dekretom.

I ostali naslovi svjetkih medija, o ovoj neliberalnoj demokratiji u srcu Evropske unije (EU) bili su slični: “EU gleda kako Mađarska ubija demokratiju” piše najstariji američki magazine The Atalantic, uz konstataciju da neuspjeh bloka da zaustavi demokratsko nazadovanje ove zemlje, sugeriše da EU zapravo i nema veliku moć.

Za razliku od svjetskih medija Evropska unija, odnosno njeno izvršno tijelo Evropska komisija (EK) ćuti na podrivanje temelja jednog kutka sopstvene kuće.

I ta tišina je, prema riječima Gija Ferhofštata (Guy Verhofstadt) bivšeg belgijskog premijera i šefa liberalno-demokratske grupe u Evropskom parlamentu zaglušujuća. On je jedini, skupa sa koleginicom, takođe europarlamentarkom uputio dramatičan apel i poziv bloku da reguju, jer je Orbanov potez egzistencijalna prijetnja vrijednostima na kojima počiva EU.

Američki magazin Foreign Policy je Orbanovo otimanje vlasti (grab power) naslovio: “Šokantni ‘koronavirus puč’ u Mađarskoj bio je poziv za buđenje” i upozorio da, dok se svijet zatvara, istorija nije stala- autoritarci će iskoristiti priliku.

Komentatori britanskog The Guardiana u tekstu pod naslovom “Koronavirus sada kontaminira evropsku demokratiju“, navode da nazadovanje Mađarske u demokratiji može trajno promijeniti lice EU. U uticajnom britanskom mediju, istim povodom se oglasio i mađarski politički analitičar iz Budimpešte, Peter Kreko, koji poručuje da “svijet ne smije dozvoliti Viktoru Orbanu da se izvuče sa njegovom pandemijom otimanja vlasti” jer, kako kaže, “ako se mađarski drakonski eksperiment pokaže uspješnim, onda će druge neliberalne države biti u iskušenju da je ih slijede”.

Kako navodi Kreko, zakon koji nijesu podržali najveći broj opozicionih poslanika, dao je Orbanu parlamentrano ovlašćenje da produži vanredno stanje koje je već bilo proglašeno 11. marta zbog pandemije koronavirusa.

“Kao rezultat, onih nekoliko kontrolnih mehanizama koji su bili ostali za kontrolu vlasti u Mađarkoj prestali su da postoje, a vlada će vladati dekretom bez gotovo ikakve zakonske supervizije. Nikakvi izbori, niti bilo kakvi skupovi ne mogu se održavati. Mađarska je postala školski primjer slučaja, kako se koronavirus može zloupotrijebiti za autoritarne ciljeve”, navodi Kreko, dodajući da nema sunčane klauzule u tekstu u ponedjeljak usvojenog zakona, pa će vanredno stanje biti na snazi, onoliko, koliko vlada želi.

Donesene su i zakonske izmjene koje se tiču medija i kontrole nižih nivoa vlasti.

“Promjene krivičnog zakona znače da objavljivanje činjenica koje se kose sa ‘uspješnom zaštitom’ javnosti mogu biti kažnjive do pet godina zatvora- jedna jasna poruka novinarima. Vlada sada takođe efektivno želi da preuzme kontrolu nad lokalnim vlastima, kroz superviziju odluka direktno odabranih lidera”.

Orban- model koji će slijediti drugi autoritarci

Kako navodi Kreko, u autorskom tekstu za The Guardian, Ustavni sud bi teoretski mogao preinačiti odluke primijenje tokom vanrednog stanja, ali imajući u vidu da su njegova prava već umanjena i da su u njega uspješno ugurani provladini lojalisti posljednjih godina, ne može se očekivati da će oni poslužiti kao efikasna kontrateža vlasti premijerovog kabineta. Takođe, iako bi parlament zvanično mogao ukinuti vanredno stanje, neće, jer Orbanov Fodesz- KDNP ima lojalnu većinu.

Mnogo je razloga zbog čega ovo nije samo unutrašnje pitanje Mađarske i zbog čega međunarodni mediji, političari i instuitucije treba da obrate pažnju na ova dešavanja.

Kako ukazuje mađarski politički analitičar, pod broj jedan je činjenica da je Orban rol-model za druge neliberalne lidere, i ukoliko mu eksperiment uspije mnogi će ga slijediti:

“Ako se Mađarska ne smjesti u politički karantin, novi talas neliberalizma će prohujati Evropom, naročito na istoku. Iako je bilo oštrih kritika zbog Orbanovog najnovijeg poteza sa mnogih strana, najznačajniji čelnici najvećih država članica EU, ćutali su o činu kojim je ovo omogućeno. Predsjednica Evropske komisije ( Ursula fon der Lajen/von der Leyen) tvitovala je da će vanredno stanje biti razmotrenu u svim državama članicama-bez pominjanja Mađarske”.

Tu je i Orbanova neumorna kampanja rušenja imiža zapadnih saveznika.

Iako je iz Mađarska primila 5.6 milijardi eura pomoći za zaštitu od pandemije, njegova vladajuća elita neprekidno glasno optužuje EU da ne čini ništa, osim što Mađarskoj drži predavanja o demokratiji. Orban takođe pravda svoje geoplitičko okretanje, uz tvrdnje da je EU sada nesposobna da pomogne, za razliku od Kine i članica Turskog vijeća: Uzbekistana i Turske.

Koliko su vanredne mjere za vanredno stanje bile lake za uvođenje, biće teške za ukidanje. Kako se ekonomske posljedice pandemije budu pogoršavale, Orban bi mogao postati nepopularan – u tom slučaju, iskušenje da se vandredno stanje i mjere zadrže, sa približavanjem izbora 2022 može postati još snažnije.

Za razliku od blage reakcije predsjednice Evropske komisije, na Orbanovu dozvolu da vlada dekretom, evropski liberalno-demokratski parlamentarci, Gi Ferhofštat (Guy Verhofstadt) i Sofi In’t Veld (Sophie) su u četvrtak u zajedničkom autorskom tekstu za britanski Independent poručili da će “Evropa biti uništena Orbanovim autoritarizmom-ako se ne ujedini da ga zaustavi”.

Oni su zatražili od Evropske komisije da mora nedovosmisleno i jasno osuditi akcije mađarske vlade, iako to, kako ističu, znači da predsjednica Ursula fon der Lejen, mora napustiti svoje stranačko savezništvo sa Orbanovim Fideszom u Evropskoj narodnoj partiji, i ustati i zastupati EU.

“Kontrolni mehanizmi funkcionalne demokratije su urušeni možda i fatalno. Moć premijera je sada apsolutna i prvi put u istoriji Evropske unije rizikujemo da izgubimo državu zbog autoritarizma. Ako je ovo istorijski momenat za EU, onda je zastrašujući za Mađare, od kojih su mnogi sada zatvoreni u svojim stanovima, u strahu za svoja fundamentalna prava. Bez sumnje, narodni protesti će biti žestoki kada pandemija popusti”, napisali su Ferhofštat i In’t Veld u dramatičnom apelu svojim kolegama iz instutucija EU, dodajući:

“Za EU, Orbanov potez je egzistencijalna prijetnja za njene vrijednosti. Ostavljena bez nadzora, Mađarska bi stalnom erozijom svoje demokratije mogla uništiti blok iznutra. EU mora djelovati u svoje, i ime mađarskog naroda. Nakon Orbanovih akcija, zaglušuje tišina onih čiji je zadatak obrana naših vrijednosti”, zaključuju evropski parlamentarci u zajedničkom apelu objavljenom u Independentu.

Važniji glasovi Fidesza u EP od demokratije -EU tigar od papira

Pitanje je međutim ima li EU mehanizama da zaustavi Orabanovo skretanje u autoritarizam i okretnje od vrijednosti zapadne demokratije.

Naime, Orban već godinam podriva demokratiju u svojoj zemlji i testira granice do kojih mu, kao dijelu EU bloka, prolaze nedemokratske tendencije i podrivanje institucija sistema u toj zemlji.

Počelo je izmjenama u oblasti vladavine prava, stavljanja pod kontrolu medija, potom brutalnog tretmana izbjeglica i migranata tokom vrhunca izbjegličke krize 2015/2016, sa ogarađivanjem bodljikovom žicom i širenja anitislamske histerije, nastavilo se sa antisemitskom kampanjom protiv američko-mađarskog milijardera i filantropa Džordža Soroša (George Soros) čiji je Centralnoevropski univerzitet (CEU) jednu od najprestižnijih obrazovnih institucija u svijetu, uspio da protjera iz Budimpešte, do korišćenja vanrednog stanja za pribavljanje apsolutističkih ovlasti.

Prethodni šef Evropske komisije, Žan-Klod Junker (Jean-Claude Juncker) ga je u lice nazivao “diktatorom” i Brisel ga redovno kritikovao i prijetio potezanjem kaznenih mehanizama, koje je na kraju blokirala Poljska, čija vlast ima slične tendencije, jer je i Orban njima obećao blokadu kaznenih sankcija, zbog njihove problematične reforme pravosuđa.

Kako navodi The Atlantic “koronavirus se pokazao kao velika blagodet  svjetskim autoritarcima. Od uvođenja zatvaranja granica do korištenja masovnog digitalnog nadzora, potezi koji su se nekada klasifikovali kao opasna ekspanzija državne moći, sada se tretiraju kao nužni koraci u globalnim nastojanjima suzbijanja pandemije. Izvanredna vremena, zajednički je dogovoreno, zahtijevaju izvanredne mjere”.

Ali postoji linija između korištenja vanrednih ovlasti i direktnog autoritarizma – linija, koju je Mađarska nesumnjivo prešla. Činjenica da se takva erozija demokratije mogla otvoreno dogoditi u srcu Evrope, izazvala je uzbunu, dok su se mnogi zapitali što, ako išta, Evopska unija može učiniti da spriječi da jedna od njenih članica ne podriva same vrijednosti na kojima počiva blok.

Do sada je odgovor bio, pa, ništa, konstatuje Jasmin Serhan (Yasmeen) autorica teksta u The Atlantic-u, koja smatra da su razlozi tome, dijelom zato što je upravo pandemija pokazala da je, suprotno mnogim tvrdnjama, EK kao izvršno tijelo EU zapravo u velikoj mjeri bez stvarnih poluga moći, a dijelom je politički, jer je Fidesz, Viktora Orbana, i pored problematičnih i sve desnijih politika, članica grupe Evropskih narodnih partija (EPP) desnog centra, kojoj pripada i šefica EK, kao i njemačka kancelarka Angela Merkel sa svojim CDU-CSU. Izbacivanje Orbanovog Fidesza, koje je već jednom bilo na dnevnom redu prošle godine, odnijelo bi im veliki broj glasova u Evropskom parlamentu.

I dok EK oklijeva da reaguje “vrijeme je na strani autokratskih vlasti” kaže Petra Bard, profesorica prava na Centralnoevropskom univerzitetu (CEU).

“Jednom kada se ustavno zarobljavanje dogodi, veoma je veoma teško tu odluku poništiti”, navodi profesorica Bard, koja zaključuje da je “EU izgleda tigar od papira”.