MCP nije nasljednica CPC, neprijateljsko djelovanje SPC prema Crnoj Gori je stalno

Podsjećamo naše uvažene čitaoce na polemički tekst akademika Danila Radojevića koji je nastao u Beogradu 14. juna 1970. godine kao „pismo podrške izgradnji Mauzoleja Njegošu na Lovćenu“. U pismu koje je upućeno Skupštini Opštine Cetinje, iznesena je suština tadašnjih pokušaja Srpske pravoslavne crkve da ospori crnogorsko nacionalno biće i vjekovnu autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve

 Piše: Dr Danilo M. RADOJEVIĆ

Čitamo u štampi rezoluciju Komisije za vjerska pitanja SR Crne Gore o neprijateljskoj aktivnosti „Mitropolije crnogorsko-primorske, koja je sastavni dio Srpske pravoslavne crkve“ (ta se aktivnost kvalificira kao „nedopustiva, tendenciozna i klevetnička“), da iz „vrhov­nih organa Srpske pravoslavne crkve istupaju sa nacionalističko-šovinističkih pozicija, da pri tom negiraju crnogorsku naciju i njen suverenitet“ („Pobjeda“, Titograd, 11. VI 1970).

Djelatno­st o kojoj se ovdje govori - konstantno je takva, samo što je posta­la izrazitija kada je počela izgradnja Njegoševog Mauzoleja, to je bor­ba četničko-ljotićevskih snaga koje su se zgrumile oko nosilaca najzaostalijeg nivoa svijesti. U pitanju je čisto politička borba koja se kamuflira borbom za kapelu Aleksandra Karađorđevića. Ali oni su samouvjereni, viđeli su najveću opasnost u ostvarivanju samoupravnih ciljeva jugoslavenske zajednice naroda. U ovom slučaju borba crnogorskog naroda je otežana, zato što je nosilac borbe protivu interesa njegovih - jedna struktura, jedna organizacija drugoga naroda (srpskog) koja po­maže sve one snage protivu kojih su Crnogorci pošli u Revoluciju.

I

Poslije izvojevanih pobjeda nad Bizantom (1042. god) i učvršće­nja nezavisnosti crnogorske feudalne države Duklje, uspostavljena je i arhiepiskopija koja je prvo postigla „izvjesne atribute samostalnosti“ (T. Marković, Istorija školstva i prosvjete u Crnoj Gori, I, Beograd 1969), da bi docnije, kako je država jačala, Barska biskupija, bulom pape Klementa II, bila podignuta na stepen nadbiskupije kojoj je papa potčinio i crkvu u Raškoj i crkvu u Bosni, 1089. godine. Međutim, sa opa­danjem snage prve crnogorske države, u periodu od 1142. do 1189. godine - i Barska nadbiskupija gubila je metropolitanski položaj.

Pošto su Rašani (Srbi) pokorili Duklju (Crnu Goru), krajem XII. vijeka, počela je prodirati pravoslavna crkva: prodori su bili lakši u planinskim, sjevernim dijelovima zemlje, dok su bili teži u primorskom pojasu, đe su bile jake urbane cjeline sa katoličkim stanovništvom. Za crnogorsko društvo karakteristična je vjerska toleran­cija koja se razvijala još od toga vremena - postupno. Dominacija zapadne crkve činila je jedan od elemenata autonomije Duklje (Zete/Crne Gore) u perio­du raške dominacije (1189-1360). Raški vladari su imali interesa da oču­vaju samostalnu Barsku nadbiskupiju (Dr Stanoje Stanojević, Borba sa sa­mostalnost katoličke crkve u nemanjićkoj državi, SAN. Posebna izd. XXXVIII, Beograd, 1912, X). Prodor pravoslavne crkve, između ostalog, inicirao je papu Aleksandra III da ponovo učvrsti Barsku nadbiskupiju, 8. januara 1199, na barskom saboru.

II       

Prva pravoslavna episkopija osnovana je na tlu Crne Gore poslje 1220. godine (Ogromna je šteta što ne postoji napisana istorija crnogorskih crkava, onda bi mnoge stvari bile jasnije.) Ako preskočimo period života i rada te pravoslavne episkopije, koji se poklapa sa raškom (srps­kom) dominacijom (1220-1360), dolazimo do podatka da je osamostaljena Crna Gora (Zeta) pod Đurđem Balšićem (od 1360. godine) učinila i prvi korak ka stvaranju samostalne crkve u samostalnoj državi: riječ je o sukobima koji su izbijali oko izbora patrijarha, kojega su nametali velmože Raške, pa je zato učinjen sporazum između kneza Lazara i Đurda Balšića, da patrijarha bira samo sabor arhijereja i igumana iz svih zemalja, bez uticaja gospodara i vlastele. Od 1346, kada je car Dušan pro­glasio patrijaršiju, do toga ugovora između kneza Lazara i Đurđa Balšića, patrijarhe je birao državni sabor na čelu sa vladaocem. Ovaj period završava ce smrću Balše III (1421. godine), - kada nastupa 33-godišnji rat Crnojevića protivu Stefana Lazarevića (od 1421-1427), a zatim i Đurđa Brankovića (od 1427-1454) koji su, kao turski vazali, uz pomoć Turaka, vodili borbe po Crnoj Gori i pokušavali da nad njom ostvare svoja „feudalna prava“.

U dosadašnjoj literaturi se najčešće nalazi mehanička periodizacija istorije Crnogorske pravoslavne crkve, pa se uzima da je ona bila u podređenom položaju prema Pećkoj patrijaršiji do pada vazalne smederevske Despotovine (1459). O potpunom iščezavanju snage Pećke patrijaršije, već krajem 14. vijeka, - govori i podatak da je bila izgubila i svoju stolicu (Peć), posljednje sjedište bi­lo je u Smederevu, i da je jurisdikcija posljednjeg patrijarha Arsenija II (1457-1459) obuhvatala „samo krajeve Srbije sjeverno od Kruševca i Zapadne Morave“ (Narodna enciklopedija, III, Beograd, 1928, str. 374).

Od vremena dolaska Crnojevića na vlast u Crnoj Gori - može se smatrati da postoji i faktički nezavisna mitropolija, odnosno Crnogorska pravoslavna crkva, posebno nakon 1484. godine, kada Ivan Crnojević osniva centar i podiže manastir na Cetinju. Borbe Crnojevića sa Turcima i njihovo naslanjanje na Mletke - očito pokazuju da CPC nije priznavala za „starješinu ohridskog arhiepiskopa“ poslije konačne propasti Pećke patrijaršije (Narodna enciklopedija, IV, str. 923).

Formalna logika i tendenciozno zaključivanje doveli su do pogrješne konstatacije da je, „posle uspelog obnavljanja pećke patrijaršije, za Makarija 1557, Crnogorska mitropolija došla ponovo pod njenu du­hovnu vlast“ (Ibid.). Međutim, za velike poraze Turaka od strane Crnogoraca, u periodu postupnog jačanja ugleda mitropolita crnogorskih i njihovog rada u skladu sa interesima crnogorskog na­roda, - znamo još od 1532. godine, kada je poražena turska vojska koju je predvodio skadarski sandžak-beg. Još je mitropolit crnogorski Rufim II lično predvodio Crnogorce u borbi protivu Ali-bega Mahmudbegovića, 1604. godine (u vrijeme kada je Turska ugrožavala Beč), u Lješanskoj nahiji. Zatim, u bitci u Kosovom lugu (pored rijeke Zete), Crnogorci su porazi­li veliku tursku vojsku, u septembru 1612. godine. Za vrijeme nasljednika Rufima II, mitropolita Mardarija (1640-1659), oslobodili su Crnogo­rci gradove Medun i Risan. Rufim III Boljević piše skadarskom paši Sulejmanu Bušatliji da Crnogorci nijesu sultanovi podanici, nego vjerni Hristovi vojnici „koji neće žaliti svoje krvi da bi ostali u slobodi kao što su do tada bili“ (T. Marković, str. 236). Visarion Borilović Bajica izvojevao je sjajne pobjede nad Turcima, na Kamenom 1687. i u Kučima 1688, đe su poginula i dva sandžak-bega.

Izvanredan primjer, iz toga vremena, autokefalnog ispoljavanja Crnogorske pravoslavne crkve je stav crnogorskih glavara prema pokušaju izbjeglog srpskog patrijarha Arsenija III Crnojevića da za mitropolita crnogorskog, pošto je bio umro Visarion Borilović Bajica (l692), nametne beogradskog mitropolita Hadži-Simeona Ljubibratića, koji je bio pobjegao pred Turcima u Crnogo­rsko primorje, kao i istovremenom pokušaju novoga (od Turaka instaliranog) pećkoga patrijarha Kalinika I Skopljanca (1691-1710) da postavi za vladiku crnogorskog čovjeka koji bi bio odan Turcima. Oba spomenuta patrijarha „smatrala su se legitimnim poglavarima crkve, pa su se bori­li za to da im se, izborom njihovih kandidata, prizna ta legitimnost. Međutim, crnogorski glavari, podržavani od naroda, nijesu bili sprem­ni da pristanu na ukidanje odavno postojećeg običaja da sebi vladiku biraju sami na opštem skupu. Pored toga, za crnogorskog vladiku, još od vremena Crnojevića, nije bilo slučaja da bude izabran neki stranac“ (T. Marković, str. 242-243).

Pošto Crna Gora nije potpadala pod tursku vlast - ni Crnogorska pravoslavna crkva nije potpadala pod jurisdikciju Cari­gradske patrijaršije (Đura Vukićević, Da li se Srpska pećska patrijar­šija god. 1766. kanonički ukinula i konačno ugasila..., Novi Sad, 1904, str. 10-18).

Ova se konstatacija može potpuno primijeniti i na period Pećke patrijaršije koja je postojala po diktatu i za potrebe Turske Imperije (1557-1766). I ovom prilikom crnogorski glavari su se sastali kod ruše­vina Cetinjskog manastira i izabrali za vladiku Savu Kaluđerovića Očinića (1694). Pod vladikom Danilom Petrovićem Crnogorci su izvojevali pobjedu na Carevom lazu (28. VII 1712) i bitku na Trnjinama protivu Derviš-paše Čengića (1717). Pod vođstvom vladike Vasilija Crnogorci su izvojevali pobjedu nad turskom vojskom koju je predvodio ćehaja Osman-paša, u Bjelicama, 30. XI 1756. Tako je stvorena tradicija da su crnogorski mitropoliti bili narodni vođi. Kao i za vladike koji su ratovali protivu Turaka, može se reći i za vladiku Savu – „nikakovoj vlasti nepodležaščemu svoimi černogorskimi narodi“ (kako sam za sebe veli) - da je „bio u slobodnoj nacionalnoj-crkvenoj eparhiji“ i da „nije nad sobom priznavao nikoga“ (Lj. Durković-Jakšić, "Istorijski zapisi", knj. IX, Cetinje, 1953, str. 74-75).

Poznato je da je sultan uputio berat i crnogorskom mitropolitu Savi, pošto je ukinuta Pećka patrijaršija, kojim ga „potvrđuje“ „u zvanje mit­ropolita Crne Gore“. I. S. Jastrebov zaključuje da Sava „nije išao i nije mogao ići, zbog odnošaja Crne Gore k Turskoj, da plati 800 akče“ (I. S. Jastrebov, Podaci za istoriju srpske crkve, Beograd, 1879, str. 20-21).

Da Crnogorska pravoslavna crkva nije bila pod jurisdikcijon obnovljene Pećke patrijaršije, normalno je kada se znadu borbe crnogorskih vladika protivu Turaka, a da su sami „Turci, a docnije carigradski patrijarsi u sporazumu sa Turcima, postavljali pećke patrijarhe“ (Narodna enciklopedija, III, str. 377).

Iz ovoga se izuzimaju politički doticaji crnogorskih mitro­polita sa pećkim patrijarsima, Jovanom (1592-24. X 1614) i Arsenijem III Crnojevićem (1674-1690). M. Mirković zaključuje da „autonomija srpske crkve nije značila njeno izdvajanje iz redovnog upravno-političkog koloseka i sistema turske države. Naprotiv, ona je bila njihov sastavni deo; ona se, kao i neke druge autonomne organizacije, nadovezivala na osmanski centralistički poredak (...). Prema tome, srpska crkva pod Turcima i kao autonomna, mada verska, organizacija u krajnjoj liniji funkcionisala je kao specifičan deo osmanskog sistema, a svoju funkciju vršila je samo prema svojim vernicima“, a „crkveni poglavari su na osnovu berata sticali i prava na vršenje jurisdikcije u verskim, građansko-pravnim, pa čak i krivičnim stvarima“ (Dr Mirko Mirković, Pravni položaj i karakter srpske crkve pod turskom vlašću (1459-1766), Zavod za izdavanje udžbenika SR Srbije, Beograd 1965, str. 46, 172).

Kakav je stav bio patrijaraha, - koji su bili „odgovorni sultanima i za vernost i odanost podanika svoje vere“ i koji su sa episkopima odmjeravali „porez na narod“ od kojega su imali „plaćati patrijaršijski harač sultanu“ (Narodna enciklopedija, III, str. 377-378) - prema crnogorskim mitropolitima dobro se vidi iz pisma patrijarha Arsenija IV Jovanovića (1726-1737), koje je uputio 7. decembra 1726. Podgoričanima: „...i nemojte koi is'toga filaeta k vladiki Danilu za kakov posal da ide, eli ako čuemo hoće oni človek kletvu dočekati, koi k njemu pođe“ („Zapisi“, knj. XXII, Cetinje, jul 1939, str. 46). Inače, oni najčešće pišu o tome kako valja kupiti „carevu miriju“.

 III

 Crnogorski mitropoliti birani su na Skupštinama (Zborovima) narodnih glava­ra i predstavnika sveštenstva, a često i naroda, jer su crnogorski mitropoliti bili i vođi, svjetovni vladari: „Vi znate kako je bilo od starine, od posljednjega našega principa Ivana Crnojevića, da je ovi puk černogorski vođen mitropolitima cetinjskijem“ (Iz pisma mitropolita Save Petrovića dubrovačkom senatu, 1775. godine). Danas mitropolita na Cetinju bira Sinod srpske patrijaršije u Beogradu.

Autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva prestaje egzistirati onda kada je velikosrpska buržoazija, - u savezu sa jednim dijelom crnogorskog vladajućeg sloja, koji je prodao nacionalne interese Crnogoraca u nadi za većim prosperitetom sopstvenim, - likvidirala crnogorsku državu, pa i sve ono što je ta država nosila u sebi, i sobom tvorila. Iz istih pobuda se „početkom 1919. i crnogorski mitropolit izjasnio za ujedinjenje, a Arhijerejski Sabor Kraljevine Srbije, svojim zaključkom od 11. III iste godine, pristao na sve te izjave“ (Narodna enciklopedija, IV, str. 354).

Na kraju možemo reći, da razvijanje i čuvanje nezavisne crkve nosi u sebi, pored religijskog, političko, socijalno i moralno značenje - dok god postoji građanstva sa religioznom sviješću. Sadašnji status pravoslavne crkve u Crnoj Gori, koji je ostao nepromijenjen u odnosu na vrijeme nakon ukidanja crnogorske države i crnogorske autokefalne crkve, poslije 1918, ne obezbjeđuje ispunjavanje te uloge i tih zadataka crkve u društvu.

FLEŠ 1: Čitamo u štampi rezoluciju Komisije za vjerska pitanja SR Crne Gore o neprijateljskoj aktivnosti Mitropolije crnogorsko-primorske, koja je sastavni dio Srpske pravoslavne crkve (ta se aktivnost kvalificira kao „nedopustiva, tendenciozna i klevetnička“), da iz „vrhov­nih organa Srpske pravoslavne crkve istupaju sa nacionalističko-šovinističkih pozicija“

FLEŠ 2: Neprijateljska djelatno­st o kojoj se ovdje govori - konstantno je takva, samo što je posta­la izrazitija kada je počela izgradnja Njegoševog Mauzoleja, to je bor­ba četničko-ljotićevskih snaga koje su se zgrumile oko nosilaca najzaostalijeg nivoa svijesti. U pitanju je čisto politička borba koja se kamuflira borbom za kapelu Aleksandra Karađorđevića

FLEŠ 3: Autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva prestala je da egzistira onda kada je velikosrpska buržoazija, - u savezu sa jednim dijelom crnogorskog vladajućeg sloja, koji je prodao nacionalne interese Crnogoraca u nadi za većim prosperitetom sopstvenim, - likvidirala crnogorsku državu, pa i sve ono što je ta država nosila u sebi