Popis iz 1909. u Knjaževini Crnoj Gori

Piše: Vladimir Jovanović

 Popisi u Knjaževini Crnoj Gori su rađeni i 1879. i 1896. i 1909. i u njima se o narodnosnoj pripadnosti NIJE IZJAŠNJAVALO. Uprkos ovom lako provjeljivom faktu, internet je zagađen izmišljotinama: na primjer da se na popisu 1909. u Knjaževini Crnoj Gori „95 odsto izjasnilo Srbi”.

 Knjaz i kralj Nikola I Petrović-Njegoš, provjerljivo je, svoje proglase, ako u njima i „srbuje” ili iskazuje srbofilske stavove, međutim, vazda i obavezno naslovljava: „CRNOGORCIMA” ili „CRNOGORSKOM NARODU”.

 Uporedite ih s proglasima u Srbiji, monarhâ Obrenovića i od 1903. Karađorđevića, u njima se, logično, obraćaju drugom, tamošnjem entitetu: „Srbima” i „Srpskom narodu”.

 I u još starija vremena, kako je veliki dio Crne Gore pod okupacijom, Petrovići-Njegoši, uz Crnogorce, za naše sunarodnike pod Osmanlijama pridodaju u obraćanjima i „Brđanima”; a onima pod Mlečićima ili Austrijancima „Primorcima”. Kako su „Brda” oslobađana, potpuno do 1878, nestaje ta odrednica, kao što nestaje i „brdski” u titulama poglavara Crkve; ili u egidama svih mnogobrojnih državnih zakona ili Ustava Knjaževine i Kraljevine Crne Gore.

 Njegoš testamentarno se obraća isključivo CRNOGORSKOME NARODU.

Dakle, podrazumijeva se da su u istorijskoj, tradicionalnoj, „njegoševskoj” i narodnoj Crnoj Gori — CRNOGORCI, CRNOGORSKI NAROD.

Da citiramo našeg autošovinistu, dr Budimira Aleksića: „Cilj knjaza Nikole bio je da se crnogorsko ośećanje na nivou Knjaževine unifikuje kao jedinstveno teritorijalno i državotvorno ośećanje, i da se na taj način eliminišu lokalne tradicije i specifičnosti oličene i u folklore; time je knjaz Nikola postavio dugoročne osnove za konstituisanje Crnogorstva kao posebnog nacionalnog ośećanja” („Radovi Filozofskog fakulteta“, knj. II-13, Pale, 2011, 48).

 U novooslobođenim krajevima Knjaževine Crne Gore, „’STAVITI CRNOGORSKU KAPU na glavu značilo je oslobođenje od turske vlasti i dobijanje crnogorskog podanstva’; kako se koja oblast oslobađala od Turaka, tako je usvajala svečano crnogorsko odijelo kao ZNAK SLOBODNIH LJUDI” („Durmitorski zbornik: na izvoru Vukova jezika: zbornik radova s naučnog skupa održanog u Šavniku 7. i 8. jula 1988”, knj. 1, Titograd, 1991, 118).

 Docnija i aktuelna konvertitstva i plaćene izdaje Crnogorstva, jednakoznačne izdaji Petrovića-Njegoša i pra-prađedova i ukupno milenijumskog nacionalnog naslijeđa Vojislavljevića, Balšića i Crnojevića, kroz sistemsko posrbljavanje, razjedinjavanje, raspamećivanje i ciljano unutarcrnogorsko čak i oružano bratoubilačko konfrontiranje tokom 20. vijeka — do danas, podmuklo kreirano iz Srbije — jasno je, u trenucima kad su mislili da Crnogorci i Crna Gora nepovratno nestaju pod čizmom Srba, i obznanjeno i naloženo 1918. na tzv. podgoričkoj skupštini.

 Tada su, isplaćeni u srpskim dinarima i docnije nagrađeni funkcijama, između ostaloga, neke domaće sluge okupatorske Srbije i detronizovali Petroviće-Njegoše. Prema sačuvanim stenogramima, potpredśednik tog izdajničkog skupa Savo Fatić je kazao:

„Ja vas molim, gospodo, da ostavimo na stranu istoriju Crne Gore. Što se, pak, tiče njene političke istorije, ja je dijelim na dva dijela: na do juče i od juče. MI VIŠE NIJESMO CRNOGORCI, NEGO SRBI” (Jovan P. Bojović, „Podgorička skupština 1918. – dokumenta“, Gornji Milanovac, 1989, str. 87)…

Napominjem i sljedeće:

 - popisi stanovništva, koje su na okupiranim teritorijama savremene Crne Gore organizovale vlasti Otomanske ili Austro-Ugarske carevine, takođe ne sadrže podatke o narodnosti;

 - ni popisi stanovništva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, docnije Kraljevini Jugoslaviji (1921, 1931), nemaju podatke o narodnosti;

 - prvi je popis u istoriji Crne Gore s rubrikom o narodnosti: iz 1948. godine;

 - do 1918, prilikom ulaska srazmjerno značajnog broja naših sunarodnika u SAD, dakle s kraja 19. i početkom 20. vijeka, za obavezne carinske protokole s rubrikama o narodnosti, pojedinačno su se i svojevoljno nacionalno izjašnjavali: - CRNOGORAC (MONTENEGRIN), a ti su podaci unošeni i u raznim zbirnim službenim publikacijama sa statističkim tabelama američke vlade o imigrantima i njihovom integraciji (vidi faksimile uz tekst).

 .

U pogledu jezika, Knjaževina Crna Gora nije imala ustavno utvrđeni naziv jezika: u školama se, de facto od 1863/64. kontinuirano nazivao srpski jezik, a de iure od 1907, usvajanjem Zakona o narodnijem školama. I taj, kao i razni drugi netačni, hibridni nazivi i neadekvatna normiranja za iskonski, živi narodni crnogorski jezik su i nakon 1918. u Crnoj Gori u upotrebi: - srpsko-hrvatsko-slovenački (Ustav Kraljevine SHS, 1921. i Ustav Kraljevine Jugoslavije, 1931); - bez imenovanja službenoga jezika u Ustavu NR Crne Gore iz 1946; - srpskohrvatski ili hrvatskosrpski (Ustav SR Crne Gore, 1963. i Ustav SR Crne Gore 1974); - srpski jezik ijekavskog izgovora (Ustav Republike Crne Gore, 1992), etc.

Vratimo se temi: popisu iz 31. decembra 1909. godine. Knjaževina Crna Gora je tada administrativno podijeljena na oblasti (okruge): Katunsko-riječku, Zetsko-brdsku, Nikšićsku, Moračko-vasojevićsku, Primorsko-crmničku.

 Ministarski savjet (vlada) Knjaževine Crne Gore, tj. Ministarstvo unutrašnjih djela, ministar Jovan S. Plamenac, utvrđuje postupak kroz akt o Pravilima i uputstvima za izvršenje popisa stanovništva i domaće stoke. Akt je namijenjen kapetanijama, a kapetanske vlasti ili ondašnje kapetanije — odgovaraju rangom današnjim opštinama i opštinskim vlastima.

 „Ovaj će popis izvršiti kapetanske vlasti, a uz pripomoć učitelja, sveštenika i naročitih popisivača, koji će se u svoje vrijeme odrediti”, navedeno je.

Ulogu sveštenika u popisu treba kontekstualizovati. Knjaževina Crna Gora nije sekularna država. Autokefalna Mitropolija crnogorska - Crnogorska pravoslavna crkva, sačuvavši nezavisnost unutrašnjeg kanonskog poretka u vođenju crkvenih poslova, bila je državna ustanova; klir je primao plate iz državnoga budžeta, na isti način kao u ondašnjoj Ruskoj carevini, Bugarskoj, Grčkoj, Srbiji ili Rumuniji.

 Osobitu ulogu, utvrđenu zakonima, imalo je parohijsko sveštenstvo Crnogorske pravoslavne crkve u njezine obije tadašnje eparhije, Mitropolijskoj (Cetinje) i Zahumsko-raškoj (Nikšić), sa svojim konsistorijama (duhovnim sudovima), oko dokumentacije bitne i za popis: knjigâ rođenih i umrlih, vjenčanih i razvedenih; a tu su i evidencije „vanbračnih pogrešilica” ili broja čedomorstava.

 Neki od onomad objavljenih tabelarnih statističkih rezultata popisa iz 1909. upravo nose naslov: - Statistički podaci rođenih i umrlih u Crnoj Gori za 1909. godinu – pregled po eparhijama; - Statistički podaci vanbračnih pogrešilica za 1909. godinu – pregled po oblastima; - Statistički podaci čedomorstava u Crnoj Gori za 1909. godinu; etc. Te i još neke od rezultata popisa iz 1909, kao i jedan primjer mjesečnog statističkog izvještaja o broju crnogorskih podanika koji su se iz inostranstva vratili, a za ondašnju javnost su štampani, objavljujem uz ovaj tekst.

 U pravilima i uputstvima iz 1909. — taj akt ću cjelokupan ovđe predočiti — navodi se da će se popis obaviti u svakoj varoši, selu i zaseoku.

 Popisaće se, navodi se u pravilima i uputstvima, „svi stanovnici, koji u tom mjestu stalno žive, pa ma se ko od njih toga dana i ne desio tu, no negđe na drugom mjestu, ma kakvim poslom i uzrokom, na primjer: u vojsci, u školi, na zanatu, u privatnoj službi, u bolnici, na putu (u zemlji ili inostranstvu), u zatvoru itd”, a „oni, koji se toga dana ne dese u mjestu svog stalnog prebivanja, nego u kom drugom mjestu u Crnoj Gori, po ma kakvom poslu, biće popisani i u mjestu stalnog prebivanja i u mjestu đe se budu bavili za kraće ili duže vrijeme”.

 „Popisom ovijem treba da se tačno zna stanovništvo, koje se zateče do po noći 31. decembra, a isto tako broj stoke i domova”.

 „Da bi se to tačnije izvršilo kapetanski će sudovi podijeliti svoje kapetanije na popisne krugove tako, da u jednom popisnom krugu ne bude više od 130 ni manje od 30 domova; no u brdskim krajevima i drugim teško prolaznim mjestima može se ovaj broj svesti i na manju mjeru. Za svaki takav krug naći će kapetanski sud po jednog vičnog, dobro pismenog popisivača, koji će popis izvršiti”.

 Sada da pogledamo konkretno koji su se podaci popisom tražili? Za popisivače su postojala dva dokumenta, obrasci pod:

 - (A) Popisna lista

- (B) Kontrolna lista.

 Ni u jednoj od tih lista nema rubrike o narodnosti.

 Za Popisnu listu (A) naređeno je da u njoj „treba zabilježiti redni broj, koji ona ima u kontrolnom spisku, za tim ime oblasti, kapetanije i mjesta, u kome stanuje onaj, koji je u listu upisan; na drugoj i trećoj strani ima popisna lista 17 rubrika”.

 Da pogledamo svaku od tih 17 rubrika Popisne liste (A):

 - U prvu rubriku bilježi se redni broj za svako lice u porodici-zadruzi, komandi, nadleštvu, zavodu i ustanovi, koje se zapiše.

- U drugu rubriku bilježi se ime i prezime porodičnog starješine, pa za tim imena ostalih ukućana. Đe je udovica starješina porodice, onda se pored njenog imena zapisuje prezime njenog pokojnog muža.

 - U treću rubriku zapisuje se šta je ko starješini, npr. žena, sin, šćer, unuk, unuka, otac, mati, brat, sestra, stric, sinovac, pastorak, gost, sluga itd.

 - U četvrtu rubriku bilježe se godine svakog zapisanog lica, i to muških u podrubriku „muško”, a ženskih u podrubriku „žensko”.

 - U petu rubriku bilježi se bračno stanje. Ako je koje lice oženjeno, stavlja se u podrubriku „oženjen”, ako je udovac, onda se ta jedinica stavlja u podrubriku „udovac”; a ako je razveden, onda jedinica dolazi u podrubriku „razveden”; a „ovako se isto čini ikod ženskinja, koje su u bračnom stanju”.

 - U šestu rubriku bilježi se zanimanje ili ono, od čega lice živi, npr. činovnik, pensioner, učitelj, učiteljica, trgovac, pismonoša, kovač, zidar, zemljoradnik, nadničar itd. Za trgovca treba dodati čim trguje, npr. sa stokom, hranom, drvima, gvožđarijom itd. Kad je neko lice ma kakav činovnik, za njega se mora zapisati zvanje i u kojoj je struci. Kod đaka ma koje struke bilježi se samo „đak”. U seoskim porodicama, đe ni jedno od muških lica nema kakvog naročitog zanimanja, onda se samo kod starješine zabilježi riječ, npr. zemljoradnik, a kod ostalih bilježi se riječ „isto.“

 - U sedmu rubriku bilježi se riječju „ima”, ako je ko vlasnik kuće, bila mu ona u mjestu, đe sâm stanuje ili u kom drugom. Kod lica, koja svoje kuće nemaju, popunjuje se ova rubrika crtom (—).

 - U osmu rubriku, ako ko ima kakvog drugog nepokretnog imanja, onda se to bilježi sa riječju „ima”, a u protivnom i ta se rubrika popunjuje crticom (—).

 - U devetu rubriku piše se mjesto rođenja svakog lica na po se. Ako je to mjesto u drugoj kapetaniji ili oblasti, onda treba pored imena mjesta zabilježiti kapetaniju ili oblast. Za strance treba tačno označiti mjesto rođenja i u kojoj je državi.

 - U desetu rubriku zapisuje se čiji je ko podanik, kao: crnogorski, srpski, turski, engleski, francuski itd.

 - U jedanaestu rubriku bilježi se koje je ko vjere, npr. pravoslavne, muhamedanske itd.

 - U dvanaestu rubriku bilježi se maternji jezik svakog lica na po se, npr. srpski, turski, francuski, engleski, grčki itd.

 - U trinaestu rubriku bilježi se pismenost. Ako koje lice zna čitati i pisati, onda se u podrubrici „zna čitati i pisati”, a ako zna samo čitati, onda se bilježi u podrubriku „zna samo čitati”. Kod nepismenih lica obadvije rubrike popunjavaju se crticom (—).

 - U četrnaestu rubriku bilježe se tjelesni i duševni nedostatci.

 - U petnaestu rubriku zapisuje se mjesto odakle je ono lice, koje se slučajno zateklo onđe, đe se popis vrši.

 - U šesnaestu rubriku bilježi se mjesto đe je ono lice, koje se slučajno za vrijeme popisa nije desilo kod svoje kuće.

 - Sedamnaesta je rubrika za primjedbu. „U njoj će se bilježiti ako je ko sakat ili bez noge ili ruke, ćorav, slijep itd. U ovu će se rubriku bilježiti i narodnost onih lica, kojima se to ne može odrediti po maternjem jeziku, kao npr. Jevrejima, Ciganima, Muhamedancima itd”.

 Sada da pogledamo svaku od šest rubrika Kontrolne liste (B), takođe je „popunjavaju sâmi popisivači”.

 - U prvu rubriku bilježi se redni broj svake pojedine porodice, zadruge i svakog samostalnog lica. Ako dakle jedan popisivač bude imao svega 150 porodica, onda će biti i u kontrolnom spisku pošljednji redni broj 150.

 - U drugu rubriku zapisuje se ime i prezime starješine porodičnog. Ako je starješina porodice udovica, onda se ona zapisuje s prezimenom svoga pokojnog muža. Ako je lice samostalno — samac, onda se upisuje njegovo ime i prezime.

 - U treću rubriku zapisuje se broj muških.

 - U četvrtu rubriku zapisuje se broj ženskih lica u porodici sa ostalom čeljadi.

 - U petu rubriku upisuje se ime i prezime onoga lica, koje ima svoju kuću, a u njoj i stanuje.

 - U šestu rubriku zapisuje se ime i prezime gazde, u čijoj kući stanuje starješina porodični, koji se popisuje.