Ustav iz 1905. – za nezavisnost Crne Gore

Piše: Akademik Mijat Šuković

(prethodni nastavak na donjem linku)

---

- Odredbe Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine sistematizovane su u 222 člana, raspoređene u 15 djelova i Prijelaznim naređenjima.

- Ustavno je uređen krug pitanja koji je standardno uređivan u tadašnjim ustavima evropskih država.

- Napisan je jasno.

- Svaka norma u njemu sadrži samo jednu misao.

- Knjaževina Crna Gora je „našljedna ustavna monarhija sa narodnim predstavništvom” (čl. 1).

- Monarhija nije kreacija Ustava. Iznjedrila ju je i učvrstila crnogorska istorija. Duboko je tada bila ukorijenjena u crnogorsko društveno tkivo i u narodnu svijest. Narod je prihvatano i poštovano. Ustav je preuzeo iz života.

- Monarhije i monarhijski oblik vladavine tada su dominirali u Evropi. Dotadašnja apsolutna monarhija zamijenjena je ustavnom monarhijom; monarhijom sa ustavno ograničenom vlašću, ne samo monarha već i svih drugih državnih organa. U odnosu na doustavno stanje, veliki je to na predak, istorijski vrlo značajan.

- Utvrđeni su jedinstvo i nedjeljivost teritorije države. Sporazum vladaoca i Narodne skupštine jedini je način mijenjanja granica države.

- Ustav ne imenuje oblik organizacije vlasti koji ustanovljava. Oblik organizacije vlasti nije imenovan ni u većini tadašnjih evropskih ustava. Direktno imenovanje više je predmet teorijske obrade ustava nego ustavnih normi.

- Ustavom su ustanovljeni sistem organa vlasti, kompetencije svakog od njih i njihovi odnosi. Sistem koji je zasnovan na načelu podjele vlasti. Čine ga organi:

1) Knjaz/Gospodar, kao šef države

2) Narodno predstavništvo/Narodna skupština

3) Ministarski savjet/Vlada

4) Državni savjet

5) Glavna državna kontrola, i

6) nezavisno sudstvo.

---

- Ustavom, utvrđeno je da sve tri ustanovljene vlasti — zakonodavna, izvršna i sudska — imaju pravo i dužnost da vlast vrše u granicama svojih ustavno određenih nadležnosti, sa obavezom da vršenje ukupne državne vlasti bude rezultanta ili izraz sporazuma zakonodavne i izvršne vlasti i primjene zakona od nezavisnog sudstva; da volja jednog organa ne bude imperativ za druge, a da sudovi sude samo na osnovu i u okviru zakona, da budu podređeni samo zakonima.

- Prva odredba o šefu države utvrđuje: „Knjaz Gospodar poglavar je države i kao takav ima sva prava državne vlasti, a vrši ih po odredba ma ovoga Ustava. Njegova je ličnost neprikosnovena i neodgovorna. On ne može biti tužen” (čl. 2). Ovo utvrđenje primjereno je prirodi monarhijskog oblika vladavine.

- Neodgovornost i nekažnjivost vladara opšte je pravilo svih monarhija, a ne unikatnost i originalnost crnogorskog Ustava.

- Potpuno identično je u čl. 40 st. 2 Ustava za Kraljevinu Srbiju od 1903. godine. U svim tadašnjim ustavnim monarhijama ustavno je određeno da je monarh šef države. U čl. 5. tada važećeg norveškog ustava čak se propisuje: „Ličnost kraljeva je sveta; on se ne može kuditi i suditi”. U tada važećim ustavima drugih evropskih država propisuje se: Grčke — „ličnost kraljeva je neodgovorna i nepovrediva” (čl. 29); Belgije — „Ličnost kraljeva nepovredna je” (čl. 63); Rumunije — „Ličnost vladaočeva je nepovredna” (čl. 92).

- Nije u Ustavu napisano, ne bi bilo ni primjereno da se to u njega upisuje, ali je izvjesno da i Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. — kao i svaki drugi ustav širom svijeta, raniji i savremeni — podrazumijeva da je po moralnom zakonu Knjaz Gopodar odgovoran za blagovremeno i pravilno korišćenje prava ustavno mu datih i za dosljedno izvršenje dužnosti. U moralnom smislu nije ni neprikosnoven, ni neodgovoran.

- Dva dijela prve rečenice citirane odredbe crnogorskog Ustava iskazuju dva principa. Apostrofiranje samo prvog dijela rečenice, a izostavljanje da se taj dio rečenice istovremeno misaono i sadržinski spaja sa drugim dijelom rečenice, vodi krivom zaključku.

- Nažalost, to se rasprostranjeno čini. Bez drugog dijela iste rečenice, njen prvi dio iskazivao bi, utvrđivao bi, da „sva prava državne vlasti” izvorno pripadaju Knjazu, da je njegova vlast neograničena u svom biću i da njegova ovlašćenja za vršenje vlasti izviru iz njegovog položaja kao poglavara države, a ne da su mu Ustavom data, da Ustav vladarski položaj nadređuje konstitucionalnom principu moderne države, a ne da je konstitucionalni princip nadređen vladarskom položaju.

- Međutim, to nije sadržina cjeline odredbe. Niti je to njeno misaono značenje. Drugi dio rečenice, naime, utvrđuje da „sva prava državne vlasti”, koje ima Knjaz Gospodar, mora vršiti striktno po određenjima u Ustavu. Utvrđuje da kontitucionalni princip određuje i granice i način vršenja „prava državne vlasti” Knjaza Gospodara. Princip koji je sinteza triju elemenata: demokratskog, pravnog i političkog. Taj dio rečenice je najbitnija odrednica citirane odredbe.

- To potvrđuje i princip enumeracije čijom primjenom su određene nadležnosti Knjaza Gospodara u Ustavu; princip koji sam po sebi izražava i potvrđuje ograničavanja i koji je konstatucionalizovan u nizu drugih odredaba u Ustavu. Među njima su i odredbe kojima je propisano da Knjaz Gospodar ustavno određeno mu pravo da proglašava zakone i budžete, može vršiti samo pod uslovom da ih je usvojila Narodna skupština i da akt Knjaza Gospodara nema pravno djejstvo ako nema „premapotpis nadležnog ministra” (čl. 108 st. 2).

- Nije, stoga, utemeljeno sto godina kontinuirano tvrđenje da je Ustavom utvrđeno da vlast Knjaza Gospodara „izvire sama po sebi iz položaja vladaoca” i da „ničim nije ograničena”.

- Konkretne nadležnosti Knjaza Gospodara primjenom principa enumeracije precizno su ustavno utvrđene. To su: „potvrđuje i proglašuje zakone”; „Nikakav zakon ne može važiti dok ga Knjaz Gospodar ne proglasi” (čl. 4); „vrhovni je zapovjednik sve zemaljske sile” (čl. 5); teritorija (ustavna terminologija „državna oblast”) Knjaževine Crne Gore „ne može se ni razdvojiti, ni otuđiti”, niti se njene granice „mogu smanjiti, ni razmijeniti bez sporazuma Knjaza Gospodara sa Narodnom skupštinim” (čl. 36); „zaštitnik je svijeh priznatih vjeroispovijesti u Crnoj Gori” (čl. 6); „zastupa zemlju u svijem odnosima sa stranim državama”; „oglašuje rat, zaključuje ugovore mira i saveza i saopštava ih Narodnoj skupštini, ukoliko i kad interesi i sigurnost zemlje to dopuštaju”. „Za trgovačke ugovore kao za one čije izvršenje iziskuje novo plaćanje iz državne kase, ili izmjenu zemaljskijeh zakona ili kojima se ograničavaju javna i privatna prava crnogorskijeh državljanja, potrebno je odobrenje Narodne skupštine” (čl. 7); „postavlja sve državne činovnike”; „U njegovo ime i pod njegovim vrhovnijem nadzorom vrše svoju vlast sva nadleštva u zemlji” (čl. 8); „daje vojne činove prema odredbama zakona” (čl. 9); „ima pravo kovanja novca” (čl. 10); „daje ordenje, titule i druga odličja” (čl. 11); „ima pravo amnestije… pomilovanja u krivičnijem djelima…” (čl. 12 i 13); „saziva Narodnu skupštinu u redovan ili vanredni saziv… otvara i zaključuje śednice Narodne skupštine, lično prijestonom beśedom ili preko Ministarskog savjeta svojom poslanicom ili ukazom”; „ima pravo da odlaže sjednice Narodne skupštine, kao i pravo da je raspusti”. „Ukaz o odlaganju i raspuštanju Narodne skupštine premapotpisuju svi ministri”. Rok odlaganja „ne može biti duže od tri mjeseca u jednom sazivu”. „Izbor poslanika mora biti naređen najdalje u roku četiri mjeseca” od raspuštanja (čl. 17 i 66); postavlja članove Državnog savjeta i iz njihove sredine njegovog predśednika (čl. 118); postavlja sudije (čl. 145); identično kao i Skupština, može predložiti „da se u Ustavu što izmijeni, dopuni ili protumači”, sa obavezom da se u tom prijedlogu „moraju imenovati one tačke Ustava koje bi se imale izmijeniti, dopuniti ili protumačiti” (čl. 219); civilna lista Knjaza Gospodara, određena zakonom, ne može se smanjiti bez njegovog pristanka (čl. 35).

- Suština zakletve crnogorskog Knjaza Gopodara, čiji je tekst utvrđen u odredbi čl. 22 Ustava Crne Gore jeste: davanje obaveze da će vladati „po zemaljskom Ustavu i zakonima”.

- Citiranim ustavnim određenjima dvostruko je oduzet apsolutizam Knjazu Gospodaru.

- Njegova doustavna bezgranična vlast, veoma bitno je sužena. Oduzeto mu je pravo da samostalno donosi zakone, da vrši sudsku vlast, da samostalno donosi ili mijenja sudske odluke.

- Kada se ima u vidu da je zakonodavna vlast najznačajniji sektor vlasti u državi i da je isključenje vladara iz vršenja sudske vlasti fundamentalno značajno, ništa drugo da mu nije oduzeto nego samo to dvoje, osnovano je kazati da je Ustavom njegova vlast svedena, mjereno po značaju za narod i državu, na znatno manji dio njegove doustavne vlasti. A oduzeta mu je i vlast da po svojim kriterijumima daje „državna zvanja i plate činovnika u državnoj službi” (po Ustavu to se utvrđuje samo zakonom — čl. 194).

- Nije prećerano reći, ustavno mu je, u odnosu na doustavno stanje, vlast svedena na „ostatak dotadašnje vlasti”. „Ostatak” koji po obimu nije mali, ali ni veći od obima vlasti određene vladarima u većini tada važećih ustava evropskih država.

- Oduzet mu je i doustavni apsolutizam načina vršenja povjerene mu vlasti. Oduzet mu je izričitim ustavnim nalogom, ustavno utvrđenom obavezom, da vlast koja mu je data u nadležnost, vrši „po odredbama ustava”. Volja Ustava i u tom pogledu izdignuta je iznad volje Knjaza/Gospodara. To obuhvata i ustavnu obavezu da u vršenju povjerene mu vlasti poštuje ustavno utvrđena „prava crnogorskijeh državljana”, ustavno ustanovljeni parlamentarni sistem organizacije vlasti, nezavisnost sudske vlasti, ustavno i zakonski utvrđene kompetencije drugih organa vlasti.

- Ustavno određenje odredbom u čl. 108 st. 1 daje osnov da Skupština, putem realizacije obaveza ministra koji je „premapotpisao akt” Knjaza Gospodara, posredno kontroliše i vršenje vlasti Knjaza Gospodara, kako sa stanovišta kruga njegovih ovlašćenja, tako i sa stanovišta ustavno propisanog načina vršenja tih ovlašćenja. Iako to nije malog značaja, tačno je da time i drugim ustavnim određenjma nije ni pravno ni institucionalno obezbijeđeno spriječavanje da Knjaz Gospodar ne zloupotrebljava ustavno mu data prava i dužnosti. Ali jeste u istoj mjeri u kojoj je to osigurano u većini tadašnjih ustava evropskih monarhija.

- Tako isto stoji i sa tvrdnjom da pravo crnogorskog vladara da raspušta Narodnu skupštinu, samo po sebi i automatski, poslanike primorava na poslušnost prema njemu, jer nema ustava koji to pravo ne utvrđuje bilo za vladara bilo za vladu, a u svim državama svijeta, izuzev Francuske, raspuštani su parlamenti. U Francukoj nije raspuštan parlament, ali i u njenim ustavima ta mogućnost je kontinuirano propisivana.

- Stvarnosno gledano, konstatovani ustavno određeni „krug vlasti” crnogorskog vladaoca nije odudarao ni od tadašnje socijalno-psihološke usmjerenosti naroda.

- Tradicionalni patrijarhalni i autoritarni menatlitet crnogorskog naroda, u tadašnjosti, nepismenog i u smislu znanja slova i u dubljem političko obrazovnom smislu, dominantno seljačkog, preferirao je neprikosnovenu ulogu Knjaza Gospodara i autoritarni poredak. Takav mentalitet usmjerava da se prihvata i traži da Knjaz Gospodar ima rješavajuću riječ, da je on garant pravde i pravičnosti, sigurniji od svih drugih. Usmjerava u tom pravcu više nego na racionalno odupiranje tradiciji.

- Prethodno prikazanim radikalno je promijenjeno i dotadašnje shvatanje o izvorištu i karakteru vlasti monarha. Promijenjeno je na liniji tadašnjih civilizacijskih shvatanja i dostignuća.

- Gledano uporedno, svi nabrojeni elementi kruga vlasti Knjaza Gospodara određeni su u granicama ustavnih određenja kruga vlasti monarha u ondašnjem vremenu važećih ustava evropskih država. Ništa preko toga.

- Utvrđen je i jedan niz zabrana i za Knjaza Gospodara. U doustavnom periodu bilo je nezamislivo pravno izricanje zabrana Knjazu Gospodaru.

- Pored zabrana implicitno iskazanih odredbama kojima su utvrđena njegova prava (da ne potpisuje zakone koji nijesu izglasani u Skupštini i na propisani način, koji su suprotni Ustavu, itd), i eksplicitno ustavno mu je zabranjeno: - da se protivno Ustavu miješa u poslove drugih državnih organa; - da naredbama, ukazima i drugim aktima ili ponašanjem obustavi primjenu Ustava ili pojedinih njegovih djelova (čl. 218); - da utiče na rad sudova i da povređuje sudsku nezavisnost (čl. 142); - da prekida istrage i suđenja u toku (abolicija) „kod nepolitičkijeh krivaca”.

- Bez osnova su, dakle, citirane tvrdnje, da je po Ustavu od 1905. knjaz Nikola „apsolutni” nosilac vlasti, da je „volja vladaočeva i dalje ostala izvor i utok svake vlasti” i da se tim ustavom u Crnoj Gori „nije ništa promijenilo” u sistemu vlasti i načinu njenog vršenja.

- U tekstu Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. nema utemeljenje ni tvrdnja da on utvrđuje da je vladalac „samodržac”, niti tvrdnja da taj Ustav „mnogo zaostaje za Ustavom za Kraljevinu Srbiju od 1903. godine” koji je „uzor demokratije u svom vremenu” i koji „svodivlast vladaoca u prave granice”. Nemaju utemeljenje zato što su u oba ustava bitna ovlašćenja vladara identično utvrđena. Identičnost njihova kazuje da konstatovana tvrdnja nije spojiva s činjenicama, naučnim principima i naučnom istinom.

- Nema potvrdu ni tvrdnja da je Ustav položaj Knjaza utvrdio tako da je on „u stanju da utiče i obezbijedi da se donese zakon kakav on hoće, da učini da se donese sudska odluka kakvu on želi i da se ta odluka promijeni”, kako se bez ijednog dokaza tvrdi u istoriografskoj i pravnoj literaturi. Tu tvrdnju negiraju i ustavna određenja i konkretni rezultati njegove primjene u praksi.

- Rezultati koji dokazuju da je riječju „potvrđuje” u formulaciji „potvrđuje i proglašava” zakone, u ondašnjem ustavnom životu u Evropi i u Crnoj Gori, iskazivana obaveza vladaoca da prije nego što proglasi zakon utvrdi da je zakon koji proglašava donijelo narodno predstavništvo, da ga je donijelo na propisani način i da je on saglasan sa njegovom sadržinom, što je ocjenjivano kao psihološko-politički uticajno na građane da zakone poštuju.

- Konstatovana ustavna određenja o pravima i dužnostima Knjaza Gospodara vrijedna su i po dostignućima ograničenja i zabrana, ali više po tome što je njima otvoren proces koji je u drugim državama, u narednim fazama njihove ustavnosti, doveo do preobražavanja ustavne monarhije u pravcu sve veće njene demokratizacije i zrijevanja uslova za zamjenu monarhije republikanskim oblikom vladavine. Taj proces u Crnoj Gori nasilno je usporavan ratovima (1912, 1913, 1915-1918), a njegov tok naglo je prekinut nelegalnim i nelegitimnim ukidanjem crnogorske države (1918)…

(Nastavlja se)

* * *

IZVORI: - „Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. u svom vremenu”, Podgorica, 2005. - „Činjenicama protiv neistinitih tvrdnji, zabluda, predrasuda, krivotvorenja”, „Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine u svom vremenu: radovi sa naučnog skupa, održanog u Podgorici 4. novembra 2005. godine u organizaciji Crnogorske akademije nauka i umjetnosti”, Podgorica, 2006. - (Oprema teksta i priređivanje: „Antena M”)

* * *

MIJAT ŠUKOVIĆ (Kolašin, 1930 - Podgorica, 2011), doktor pravnih nauka. Bio je sudija Sreskog suda u Bijelom Polju (1954-1958), sudija Okružnog suda u Ivangradu (1958-1963) i javni tužilac SR Crne Gore (1963-1967). Član Matične komisije za osnivanje Pravnog fakulteta u Titogradu, od 1973. profesor ovoga fakulteta - predmet Ustavno pravo. Predśednik Ustavnoga suda SR Crne Gore od 1974. do 1982. godine. Član ustavnih komisija. Dva puta potpredśednik Vlade SR Crne Gore, a od 1982. do 1986. potpredśednik Vlade SFR Jugoslavije. Objavio više od 20 monografija iz ustavnopravne, krivičnopravne, istorijskopravne i drugih oblasti. Član CANU.

* * *

Tekst objavljujemo u povodu:

120. GODIŠNJICE CRNOGORSKOGA PARLAMENTARIZMA I USTAVNOSTI

- 27. novembra 1905. održani prvi izbori za skupštinu; 17-19. decembra 1905. konstitisana skupština; - i 19. decembra 1905. usvojen prvi Ustav (datumi po novome kalendaru).

*Nije dozvoljeno preuzimanje teksta bez saglasnosti redakcije portala Antena M