Duga tradicija pismenosti

Piše: Aleksanda Radoman

Postavlja se, u prvome redu, pitanje – što sve čini crnogorsku srednjovjekovnu književnost, a time i književnost epohe Vojislavljevića. I, s tim u vezi, da li je riječ o jednojezičnoj i jednokonfesionalnoj književnosti ili u njen sastav ulazi polilingvalno literarno iskustvo jedne države i naroda. U slovenskim književnim istoriografijama počeci nacionalnih književnosti vezuju se za djelatnost očeva slovenske pismenosti, učenih Solunjana, Ćirila i Metodija. Misija kodifikacije nacionalnoga pisma, stvaranja prvoga slovenskog književnog jezika te uvođenja Slovena u prostor kanonske crkve od prekretničke je važnosti za cjelokupnu slovensku istoriju.

No, u sjenci toga krupnog istorijskoga postignuća otvara se pitanje – da li slovenskim nacionalnim književnostima pripada i nasljeđe koje se formira izvan kruga ćirilo-metodijevske tradicije? Konkretno, i letimičan uvid u literarno stvaralaštvo dukljanske države, od IX do kraja XII stoljeća, koje ćemo, slijedeći terminologiju Vojislava P. Nikčevića, imenovati dukljanskim periodom, pokazaće nam tek posredne nagovještaje njenoga prisustva. S druge strane, prisustvo latinske, a u manjoj mjeri i grčke pismenosti, u rasponu od sigilografskih i epigrafskih nalaza, pa do sačuvanih manuskripta ili njihovih poznijih prijepisa, nesumnjivo je. Na latinskome jeziku, mahom u skriptorijima brojnih benediktinskih manastira, pišu se i prepisuju žitija, liturgijske knjige i hronike, nastaju epitafi i pravni spomenici, dok je grčki zastupljen na pečatima vladara i u nešto manjoj mjeri u epigrafici. Da je trilingvizam bitno obilježje toga perioda, posredno nam svjedoče i pisma pape Aleksandra II iz 1067. godine, antipape Klimenta III iz 1089. godine te Kaliksta II iz 1124. godine, upućena dukljansko-barskim nadbiskupima, u kojima se pominju manastiri „latinske, grčke i slovenske kurije“.

NATPIS IZ CRKVE SV. MARIJE U BUDVI 840. g.

Dukljanski period crnogorske književnosti obuhvata vrijeme od početka IX do kraja XII vijeka. Njegovo bitno obilježje je poliglosija, pa su zasvjedočeni tragovi latinske, grčke i slovenske (starocrnogorske) pismenosti ove epohe. Kulturna, prosvjetna i književna djelatnost intenzivira se pojavom benediktinskoga monaškog reda na Crnogorskome primorju od sredine IX vijeka, no tradicija pismenosti u gradskim sredinama morala je biti prisutna još od ranije, o čemu svjedoče epigrafski spomenici iz ranosrednjovjekovnoga perioda.

Prvi je značajniji književni spomenik dukljanskoga perioda Andreacijeva povelja iz 809. godine, u kojoj nailazimo na višestruke tragove književne zaostavštine najranijih perioda crnogorske književnosti, pa ona dokumentuje kako ostatke lokalne crkvene tradicije, hagiografske literature (kult Sv. Tripuna), tako i pravnih spomenika.

U srednjovjekovnoj crnogorskoj književnosti osobeno mjesto zauzima korpus tekstova koji pripadaju hagiografskome žanru, a o kojima postoje samo posredni tragovi, kao što su tekstovi nastali najvjerovatnije u XI vijeku Žitije svetih mučenika Andrije, Petra i Lovra, Žitije Svetoga Vladimira i Čuda Blaženoga Mikule.

Pečat kralja Đorđa, Bodinovog sina, počatak XII vijek

Liturgijskoj pjesničkoj književnosti pripadaju tekstovi nastali za potrebe crkvenoga rituala od kojih je sačuvan rukopis Lekcionara i Pontifikala Kotorske biskupije, iz 1090–1123. godine, koji sadrži neumsku notaciju, kao važno svjedočanstvo muzičkih tradicija te epohe.

Najznačajniji književni i istoriografski spomenik dukljanskoga perioda jeste Kraljevstvo Slovena Popa Dukljanina, nastalo u Baru sredinom XII vijeka, po svemu sudeći prvo na slovenskome jeziku i glagoljskome pismu, a potom prevedeno na latinski jezik. Do nas su doprli samo pozniji latinski prijepisi te hronike koja je najvažniji domaći izvor za ranosrednjovjekovnu istoriju Crne Gore, ali i svjedočanstvo bogatih književnih i kulturnih tradicija epohe. Na osnovu te hronike saznajemo o postojanju starijih rukopisa dukljanske književnosti, poput crkveno-pravnoga spisa Metodius, Žitija Svetoga Vladimira i dr. U hronici je prikazana istorija Duklje od dolaska Gota u rimsku provinciju Prevalis u drugoj polovini V vijeka, pa sve do napada na Duklju raškoga velikog župana Dese 1148/1149. godine. Autor djela, anonimni pop Dukljanske nadbiskupije, u uvodu latinske redakcije hronike ističe da je spis preveo sa slovenskoga originala kako bi dao primjer omladini grada Bara koja ne samo što voli da sluša o ratovima, već i da učestvuje u njima. Motivi za nastanak hronike su potreba da se ukaže na istorijska prava dukljanske države i crkve, ali i da se potvrdi pravo na prijesto jedne grane dukljanske vladarske familije, one kojoj pripada knez Radoslav koji se spominje kao posljednji vladar u spisu.

Pečat kralja Bodina, XI vijek

Iako do nas nijesu doprle slovenske verzije Vladimirova žitija i hronike Popa Dukljanina, da su slovenski originali postojali svjedoči nam uvod u latinsku redakciju Dukljaninova djela u kojemu se izričito navodi da je riječ o prijevodu sa „slovenskoga jezika“. Na ranu tradiciju slovenske pismenosti u Duklji podśeća i spomen „slovenske knjige Metodius“, koja je, kako se čini, bila jedan od prvih pravnih i crkvenopravnih spomenika nastalih u ranoj fazi razvoja dukljanske književnosti. Na kojem su pismu nastala ta djela, danas se ne može pouzdano reći, mada neki posredni dokazi, kao i rukopisi Marijinskoga jevanđelja, Grškovićevih i Mihanovićevih odlomaka Apostola, te epigrafski nalaz iz XI vijeka iz Konavala (koje u to vrijeme pripadaju Travuniji kao dijelu dukljanske države) upućuju na zaključak da je ta najranija slovenska pismenost na prostoru današnje Crne Gore mogla nastajati baš na najstarijemu slovenskom pismu – glagoljici. Prepisivačka djelatnost Dimitrija Sinaita u XI vijeku, čiji se glagoljski rukopisi nalaze u Manastiru Svete Katarine na Sinaju, a za koga je utvrđeno da potiče s prostora Duklje, posredno potvrđuju pretpostavku o glagoljskoj pismenosti kao bitnome obilježju dukljanskoga perioda crnogorske pismenosti.

Natpis kralja Mihaila u Stonu, XI vijek

Kad je prije nešto više od pet i po decenija u okviru antologijske biblioteke Grafičkoga zavoda „Luča“ objavljena knjiga Prednjegoševsko doba, u skladu s tadašnjim poimanjima crnogorskoga književnog nasljeđa sva je crnogorska književnost prije Njegoša mogla stati u jednu knjigu, pri čemu je i to bio pomak u odnosu na u to vrijeme etablirane stavove da „književnost Crne Gore“ počinje od vladike Vasilija. Danas je, međutim, bitno drugačija situacija. Zahvaljujući generaciji montenegrista koja je od kraja 60-ih godina napravila raskid s tradicionalističkim pristupima crnogorskome kulturnome nasljeđu i identitetu, izvojevavši pravo da se ono podvede pod pridjev crnogorski i osvjetljavajući njegov istorijski hod duži od jednoga milenijuma, danas o crnogorskoj srednjovjekovnoj (ali i ranonovovjekovnoj) baštini možemo govoriti s mnogo više pouzdanja imajući pred sobom relativno bogat i istražen književni i kulturni korpus.

Olovni pečat arhonta Petra

Žitije vladara-mučenika

Djelo od posebnoga značaja za našu kulturu i tradiciju, sačuvano samo u izvodima u Kraljevstvu Slovena Popa Dukljanina, jeste Žitije Sv. Vladimira iz XI stoljeća. To je žitije vladara-mučenika, koje pripada martirološkome žitijnom žanru, uz izrazite elemente zapadnoevropske hagiografske tradicije. Postanak žitija vezan je za utemeljenje kulta Sv. Vladimira, koji je, baš kao i slični primjeri u drugim evropskim sredinama, bio izuzetno značajan kako za dukljansku državu, tako i za dinastiju Vojislavljevića. Kult Svetoga Vladimira nadovezao se na prethrišćanske obrede podrumijskoga kraja i postao snažna tačka duhovne identifikacije stanovništva toga prostora, bez obzira na kasniju religijsku pripadnost, a njegova simbolička vrijednost očuvala se sve do u naše dane. Tako su vjekovima na vrh Rumije, đe se nalazio prethrišćanski tumul, pripadnici tri religije (pravoslavci, katolici i muslimani) na Trojčindan iznosili krst Svetoga Vladimira, a svi učesnici obreda nosili su i po jedan kamen. Kult je 2005. godine izgubio svoj izvorni karakter kad su pripadnici Srpske pravoslavne crkve uz pomoć tadašnje Vojske Jugoslavije devastirali tumul postavljanjem limene crkve na vrh Rumije.

Pravni spomenici Vojislavljevića

Važni su i pravni spomenici nastali u dvorskoj kancelariji Vojislavljevića, od kojih su sačuvani samo prijepisi Lokrumskih povelja na latinskome jeziku, kao i epigrafski te sigilografski spomenici, pečati arhonta Petra na grčkome, kao i kralja Bodina i kralja Đorđa na latinskome i grčkome jeziku. Rad dvorske kancelarije Vojislavljevića potvrđen je posredno i na osnovu papskih bula u kojima se pojedine pape obraćaju dukljanskim vladarima ili prelatima Dukljansko-barske nadbiskupije, obavještavajući ih o pojedinostima vezanim za status Dukljansko-barske nadbiskupije, dodjelu kraljevskih insignija i sl. (bule pape Aleksandra II iz 1067. godine, Grgura VII iz 1078. godine, Klimenta III iz 1089. godine).