Istina kao evropska vrijednost: Dezinformacije u Crnoj Gori na putu ka EU, uticaji i otpor

U vremenu kada se informacije šire brže nego ikad, a granice između istine i laži postaju sve nejasnije, jasno je da borba protiv dezinformacija nije samo tehničko, već duboko društveno i političko pitanje.

Kada bi vjerovali svemu što pročitamo na internetu onda bi mislili da je sahranu Pape Franja pratila „satanistička procesija“, da je premijerka Italije Đorđa Meloni nosila lančić sa znakom masona, da je Poljska napustila EU, Zelenski opsovao Trampa ili da je vakcina protiv velikih boginja izazvala pojavu AIDS-a u Africi. Sve su to informacije u online prostoru koje predstavljaju klasične primjere lažnih vijesti, s jednim ciljem - da šokiraju, obmanu i manipulišu javnošću.

Izvor fotografija: Raskrinkavanje.me

Lažne vijesti se često šire mnogo brže od istinitih zbog senazcionalizma – ljudi ih dijele jer izazivaju snažne emocije poput straha, bijesa ili znatiželje. Ali sa sobom nose i ozbiljne posljedice po društvo, koje mogu da ugroze način na koji razumijemo svijet oko sebe i donosimo odluke u svakodnevnom životu. Na primjer lažne informacije o vakcinama dovode do pada stope vakcinacije, političke dezinformacije mogu uticati na izbore i demokratiju, dok teorije zavjere mogu gurnuti pojedince u radikalizam, pa čak i nasilje.

Istraživanje Centra za demokratsku tranziciju objavljeno u martu ove godine pokazalo je da oko dvije trećine građana (65,4 odsto) smatra da dezinformacije predstavljaju problem u Crnoj Gori.

A istog su mišljenja i stručnjaci.

Klik na laž: Koje dezinformacije najčešće pogađaju Crnu Goru?

Istraživač u Digitalno forenzičkom centru Marko Banović kaže za Antenu M da je stanje u Crnoj Gori po pitanju manipulacija informacijama i medija zabrinjavajuće.

„Crnogorsko društvo je u kontinuitetu izloženo informacionom ratu koji je dio stranog uticaja. Dezinformacije, kao oblik stranog miješanja, u Crnoj Gori se šire kroz različite kanale, a to su: političke strukture, vjerske organizacije, mediji, krajnje desničarske grupe i organizacije koje djeluju u oblasti kulture i obrazovanja. Nažalost, smatram da država još uvijek nije dala adekvatan odgovor na ovu prijetnju. Kada se na to doda nizak stepen medijske i digitalne pismenosti, kao i izražena polarizacija u našem društvu, Crna Gora predstavlja laku metu za širenje dezinformacionih kampanja“, kaže Banović.

On podsjeća da je problem stranog miješanja prepoznat i u najnovijem Izvještaju Evropske komisije, gdje se navodi da ovakvi uticaji često potkopavaju evropsku perspektivu Crne Gore, promovišući pritom proruske i anti-NATO narative.

„Neki od najučestalijih narativa su: „Srbi u Crnoj Gori su ugroženi“, „Crna Gora nije suverena država, već je pod kontrolom Zapada“, „članstvo u NATO predstavlja bezbjednosni rizik za Crnu Goru“, EU i Zapad ugrožavaju tradicionalne vrijednosti“, „Rusija je zaštitnik tradicionalnih vrijednosti“, objašnjava Banović.

Dodaje i da se dezinformacione kampanje najintenzivnije sprovode tokom važnih društveno-političkih trenutaka.

„To je naročito vidljivo uoči i tokom izbornih procesa. Imali smo i dugoročnu kampanju tokom popisa stanovništva. Takođe, glasanje o Rezoluciji Ujedinjenih nacija o genocidu u Srebrenici bilo je praćeno snažnim dezinformacionim kampanjama. Istorijski revizionizam je takođe veoma čest oblik dezinformacija u Crnoj Gori. Ovi narativi posebno targetiraju crnogorsku državnost i antifašističko nasljeđe, čime se direktno utiče na identitet, političku stabilnost i društveno jedinstvo“, ističe Banović. 

Kako se u eri obmana Crna Gora brani od dezinformacija i lažnih vijesti?

Crna Gora je krajem decembra prošle godine privremeno zatvorila poglavlje 10 – Informatičko društvo i mediji i napravila značajan korak ka jačanju otpornosti na lažne vijesti i dezinformacije usvajanjem seta zakona. Ovo poglavlje obuhvata usklađivanje zakonodavstva sa pravnom tekovinom Evropske unije u oblastima elektronskih komunikacija, audiovizuelnih medijskih usluga i informatičkog društva, što uključuje i mjere za borbu protiv dezinformacija.

Ružica Mišković iz Ministarstva javne uprave objašnjava da će ovi pomaci imati direktan pozitivan uticaj na svakodnevni život građana.

„Najveći rezultat ovog procesa svakako je ono što je dobrobit za građane, a što se u ovom segmentu ogleda kroz lakši i brži pristup javnim uslugama putem interneta, veću sigurnost u online okruženju, kao i mogućnost da se građani informišu na transparentan i objektivan način. U kontekstu sprovođenja zakonskih i strateških rješenja posebnu pažnju posvećujemo promociji i podizanju svijesti o značaju osnaživanja digitalnih vještina i unapređenju medijske pismenosti“, navodi Mišković u odgovorima dostavljenim Anteni M.

Marko Banović iz Digitalno-forenzičkog centra, ipak, upozorava da zakonski okvir nije dovoljan ukoliko izostane njegova efikasna primjena.

„Medijska strategija 2023–2027, usvojena 2023. godine, u nedovoljnoj mjeri tretira problem dezinformacija, naročito onih koje su dio stranog miješanja. Crnoj Gori je neophodna posebna strategija za borbu protiv malignog stranog uticaja i dezinformacija, kao i posebno tijelo, po uzoru na švedsku Agenciju za psihološku odbranu, koje bi se sistemski bavilo ovim pitanjem“, kaže on.

Da se na usvajanju zakona neće stati, već da je potrebno pratiti i osigurati njihovu adekvatnu implementaciju, potvrđuje upravo Mišković koja kaže da Crna Gora, kao i druge zemlje kandidati, treba stalno da unapređuje digitalne i medijske vještina građana.

„Ovdje je svakako neophodno kontinuirano pratiti kako implementaciju zakonskih i strateških rješenja, tako i osnažiti resore u cilju što potpunijeg i efektivnijeg transponovanja evropskih akata.  U cilju očuvanja postignutih dostignuća i daljeg napretka, nastavlja se s redovnim izvještavanjem Evropske  komisije, koje je još intenzivnije nakon privremenog zatvaranja poglavlja,  kroz otvorenost za njihove preporuke i prilagođavanje novim zahtjevima i izazovima“, objašnjava naša sagovornica.

Evropski standardi kao štit protiv dezinformacija

Marko Banović ističe da će pristupanje Crne Gore EU imati višestruko pozitivan efekat na razvoj informatičkog društva i medijskog sektora u Crnoj Gori.

„To uključuje usvajanje najviših evropskih standarda, pristup fondovima i ekspertizi, te stvaranje institucionalne klime koja podstiče transparentnost, odgovornost i digitalne inovacije.

Ipak, iako je EU snažno posvećena borbi protiv stranog miješanja i manipulacije informacijama, članice Unije razvijaju sopstvene mehanizme, prilagođene nacionalnom kontekstu. To znači da Crna Gora ne treba da čeka članstvo da bi jačala sopstvenu otpornost na ove prijetnje – već da odmah preduzme konkretne korake“, ističe Banović.

U tom procesu je veoma važna budućnost digitalne forenzike koja će nam pomoći u borbi protiv dezinformacija i lažnih vijesti. A ona zavisi od političke volje, tehničkih kapaciteta i međunarodne saradnje.

„U kontekstu evropskih integracija, digitalna forenzika mora postati strateški alat za očuvanje informacione bezbjednosti i demokratskog razvoja naše zemlje. Napredak u ovoj oblasti podrazumijeva jačanje kapaciteta državnih institucija kroz obuke i pristup savremenim alatima, kao i snažnu institucionalnu saradnju između državnih organa, medija i civilnog sektora“, zaključuje naš sagovornik.

Snaga informisanog građanina: Temelj moderne i otporne Crne Gore

Za kraj, važno je napomenuti da informatičko društvo, slobodni mediji i informisani građani predstavljaju temelj za demokratsko i pravedno društvo.

„Na ovom evropskom putu Crne Gore digitalne usluge i sloboda medija već imaju svoje mjesto u svakodnevnom životu građana i čine ključni stub modernih demokratskih procesa i digitalne tranzicije. Kroz veću transparentnost, pristup informacijama i sigurnost na mreži, kao i promovisanje slobode izražavanja, građani će biti osnaženi da više učestvuju u društvenim procesima i donose odluke. Stoga poruka je da budu kvalitetno informisani, koriste digitalne alate i štite svoja prava u digitalnom i medijskom prostoru“, poručuje Mišković.

U vremenu kada se informacije šire brže nego ikad, a granice između istine i laži postaju sve nejasnije, jasno je da borba protiv dezinformacija nije samo tehničko, već duboko društveno i političko pitanje. Crna Gora je kroz zakonske reforme u okviru evropskih integracija napravila važne korake, ali izazovi su i dalje tu. Ipak, kada postanemo punopravna članica Evropske unije, ova borba će dobiti dodatnu snagu kroz pristup zajedničkim mehanizmima, resursima i ekspertizi, što će omogućiti sistematičniju i efikasniju odbranu od dezinformacija. Uz već viđene metode manipulisanja slijedi nam ozbiljna borba i sa produktima vještačke inteligencije, koji otvaraju nova polja za zloupotrebu informacija.

A istina je jedna, dragocjena i vrijedna zaštite.