Ustav za Knjaževinu Crnu Goru iz 1905. godine predstavlja simbol crnogorskog nacionalnog identiteta i neizostavni marker u pravnoj istoriji crnogorskog naroda koji ujedno svjedoči o našoj kulturnoj, odnosno civilizacijskoj emancipaciji, saopštio je predsjednik Matice crnogorske Ivan Jovović na Okruglom stolu „Ustav za Knjaževinu Crnu Goru iz 1905 – temelj crnogorske pisane ustavnosti“.
"U stručnoj literaturi ovaj pravni akt je postao svojevrsni spomenik koji je predstavljao prekretnicu u društvenom i političkom životu tadašnje Crne Gore. Njegovim usvajanjem uvažene su unutrašnje političke potrebe da Knjaževina Crna Gora, shodno evropskoj praksi, postane ustavna monarhija, s obzirom na to da je knjaz Nikola dugo vremena pravdao odlaganje uvođenja ustavnosti činjenicom da ni carska Rusija nema ustav.
Od usvajanja prvog pa do posljednjeg crnogorskog Ustava mijenjale su se državne formacije, kao i društveno-politička uređenja u kojima je živio crnogorski narod. Preko ustavne istorije Crne Gore, tj. njenog ustavnog identiteta možemo da sagledamo neke bitne identitetske odrednice kao što su narod, jezik, državni simboli, crkva odnosno vjerske zajednice.
Jubilej 120. godina crnogorske ustavnosti predstavlja dugačak put, gdje smo u mogućnosti da sagledamo transformaciju Crne Gore od ruralne knjaževine preko formalno ravnopravne federalne socijalističke republike, potom republike konstituenta nefunkcionalne treće Jugoslavije, pa sve do obnove državne nezavisnosti 2006. godine, gdje savremena Crna Gora ustavnim načelima pokušava implementirati standarde zapadne demokratije.
Kada pravimo određene istorijske paralele vidimo da crnogorski ustavi u identitetskim odrednicama imaju često određene nedorečenosti. Iako je knjaz, a potom i kralj Nikola I Petrović – Njegoš svojom višedecenijskom politikom kroz razne forme u društvenom životu stvarao i njegovao ideologiju srpstva među svojim podanicima, u Ustavu za Knjaževinu Crnu Goru iz 1905. godine ne postoji odredba da je Crna Gora bila država srpskog naroda, kao što pitanje službenog jezika u Knjaževini ovim aktom nije tretirano, iako jeste nižim aktima", naveo je Jovović.
Objašnjenja za navedeno mogu biti različita, i svakako izlaze iz sfere jurisprudencije, ali je nepobitna činjenica da nijedan Popis stanovništva u Knjaževini Crnoj Gori iz 1879, 1899. i 1909. godine nije podrazumijevao izjašnjenje crnogorskih podanika po narodnosti i jeziku, već isključivo po vjeroispovijesti, zbog čega se u ustavnim odredbama, direktno ili indirektno determinišu odnosi vjerskih zajednica, dodaje on.
"Naime, članom 40 ovog Ustava definisano je da je državna vjera istočno-pravoslavna, a da je Crnogorska crkva autokefalna. Ona ne zavisi od bilo koje druge crkve, ali održava jedinstvo u dogmama sa istočno-pravoslavnom Vaseljenskom Crkvom. Sve ostale vjeroispovijesti su slobodne i priznate. Sljedstveno tome, u članu 45 vjerski poglavari u Knjaževini Crnoj Gori imali su posebna pravni status s obzirom da su bili virilni poslanici, tj. oni koji dolaze po položaju u Narodnu skupštinu, između ostalih: mitropolit crnogorski, arcibiskup barski i primas srpski i muftija crnogorski. U poglavlju 7 ovog Ustava posebno su regulisana ovlašćenja vjerskih zajednica, njihova prava i obaveze, gdje ne postoji njihova odvojenost od civilnih vlasti, s obzirom na to da su tada vjerske zajednice vršile i javna ovlašćenja, ali je Ustavom bila uspostavljena supermacija državne vlasti nad vjerskim zajednicama.
Što se tiče drugih identitetskih rješenja u Ustavu, u članu 38 utvrđuje se Grb Knjaževine Crne Gore, kao dvoglavi bijeli orao sa carskom krunom, skiptrom u desnoj a šarom u lijevoj kandži, dok mu je na prsima lav na crvenom štitu. Takvo ustavno određenje odgovara viševjekovnoj crnogorskoj heraldičkoj tradiciji. Međutim, Ustav je neodređen kada je u pitanju državna zastava Knjaževine, s obzirom da na boje indirektno upućuje član 39, u kojem se navodi da su narodne boje crvena, plavetna i bijela, što je otvorilo različita tumačenja kada je u pitanju državna zastava Knjaževine Crne Gore, s obzirom na to da se u stručnoj literaturi, kao i u foto-dokumentaciji tog vremena istovremeno javljaju tri oblika zastave na državnim organima i institucijama Knjaževine odnosno Kraljevine Crne Gore: crvena zastava sa grbom, trobojnica sa grbom i trobojnica bez grba.
Takođe, najvišim pravnim aktom Knjaževine nije determinisan još jedan identitetski simbol – himna, već se izvodila u Knjaževini odnosno Kraljevini Crnoj Gori himna pod nazivom „Ubavnoj nam Crnoj Gori“ koju je knjaz Nikola proglasio za himnu 1870. godine prema dostupnoj literaturi, ali o tome ne postoji zaseban akt, već na takve konstatacije nailazimo u državnim publikacijama poput Državnog kalendara za Kraljevinu Crnu Goru", istakao je Jovović.
Kako je dodao, nad Kraljevinom Crnom Gorom 1918. godine izvršena je nasilna aneksija od strane Kraljevine Srbije što je prouzrokovalo ukidanje unutrašnjeg suvereniteta, čiju osnovu su predstavljale nelegitimne i nelegalne odluke tzv. Podgoričke skupštine, kao pravno tijelo koju ne poznaje tada još uvijek važeći crnogorski Ustav i ostala pravna regulativa Kraljevine Crne Gore.
"To je razlog da su takve odluke od strane kralja i Vlade u egzilu smatrane veleizdajničkim činom. Uostalom, da je u konkretnom slučaju u pitanju bila nasilna aneksija svjedoče brojni domaći i inostrani istorijski izvori i literatura, s obzirom na to da okupacione snage nijesu u Crnoj Gori dočekane cvijećem nego mecima.
Međunarodno-pravni subjektivitet Kraljevine Crne Gore postojao je sve do januara 1921. godine kada su i SAD prekinule diplomatske odnose sa Kraljevskom Vladom u egzilu. U ovoj činjenici nalazi se legalnost i legitimnost Božićnog ustanka, a ne pobune, od 24. decembra 1918., po starom odnosno 6. januara 1919. godine po novom kalendaru, kao izraz borbe crnogorskog naroda za povratak unutrašnjeg suvereniteta, s obzirom na to da je formalni legalitet Kraljevine SHS uspostavljen tek Vidovdanskim ustavom 1921. godine.
Jedini pravni akt koji je nadživio Kraljevinu Crnu Goru jeste Opšti imovinski zakonik za Knjaževinu Crnu Goru iz 1888. godine, koji je za vrijeme trajanja Kraljevine SHS tj. Jugoslavije primjenjivan na istom pravnom području svoje ranije stvarne nadležnosti, iz razloga što Kraljevina SHS/Jugoslavija nije imala jedinstven građanski zakonik. Taj period primjene Opšteg imovinskog zakonika kao pozitivnog pravnog akta okončan je 26. oktobra 1946. godine, kada je Skupština FNRJ usvojila Zakon o ništavnosti svih pravnih propisa donijetih do 6. aprila 1941. godine i za vrijeme neprijateljske okupacije", dodaje Jovović.
U Kraljevini SHS/Jugoslaviji, Crnoj Gori odnosno crnogorskom narodu oduzeto je pravo na nacionalno ime odnosno naziv, a nekadašnja Kraljevina Crna Gora svedena je na jednu od upravnih jedinica nove države pod nazivom Zetska banovina, napominje Jovović.
"Završetkom Drugog svjetskog rata na tlu Jugoslavije zahvaljujući pobjedi antifašističkih snaga, prvenstveno Komunističke partije izvršena je promjena društveno-političkog uređenja, odnosno umjesto unitarne stvorena je Jugoslovenska federacija. Na taj način, došlo je do usvajanja Ustava NR Crne Gore, gdje je Crna Gora povratila dio nekadašnje suverenosti, mada suštinski u normativnom pogledu taj Ustav sadržinski predstavlja diskontinuitet u odnosu na Ustav za Knjaževinu Crnu Goru iz 1905. godine, ne samo što je utemeljen republikanski, a isključen monarhistički oblik vlasti, već i u pogledu identitetskih obilježja.
Ipak, značaj ovog Ustava iz 1946. godine je neupitan s obzirom da su u članu 3 ovog akta obuhvaćene republičke granice Crne Gore koje su od 2006. godine postale državne granice Crne Gore. Treba napomenuti da se odredbe Ustava za Knjaževinu Crnu Goru iz 1905. godine nijesu primjenjivale na dijelu današnje državne teritorije Crne Gore, potez uz jadransku obalu i priobalje od Sutorine do Šušanja, jer su bili u sastavu Austro-Ugarske, kao što je i njegova primjena samo kratkotrajno obuhvatala oblast Metohije koja je nestankom Kraljevine Crne Gore postala integralni dio Srbije, od 1945. autonomna oblast a potom pokrajina u Jugoslovenskoj federaciji Kosovo i Metohija, a danas Republika Kosovo.
Ukoliko želimo prepoznati tragove crnogorskog ustavnog kontinuiteta, upotrebom komparativne metode, možemo naći izvjesne sličnosti u pogledu ustavnog rješenja republičke zastave, s obzirom da je članom 5 Ustava NR Crne Gore definisana trobojnica, crveno, plavo, bijela sa crvenom petokrakom, kao ideološkim simbolom, te da je u članu 113 predviđeno da se postupak pred sudovima vodi na srpskom jeziku: „Građani koji ne znaju srpski jezik mogu se služiti svojim jezikom. Tim građanima obezbjeđuje se pravo da se upoznaju sa cjelokupnim materijalom i da preko prevodioca prate rad suda.“ Po prvi put u Ustavu zaštićen je eksplicitno nacionalni integritet crnogorskog naroda koji je u Kraljevini SHS/Jugoslaviji bio izložen hegemonističkoj politici Beograda, pa se u članu 11 istog akta navodi: „Protivan je Ustavu Narodne Republike Crne Gore svaki akt koji je na njenoj teritoriji uperen protiv suverenosti, ravnopravnosti i nacionalne slobode crnogorskog naroda i Narodne Republike Crne Gore kao i ostalih naroda Jugoslavije i ostalih narodnih republika Federalne Narodne Republike Jugoslavije.“ Imajući u vidu aktuelnu političku praksu u Crnoj Gori trebalo bi razmisliti o vraćanju ove ustavne uredbe u pozitivno pravo Crne Gore", istakao je Jovović.
Naveo je da je neobjašnjivo da je republičko komunističko rukovodstvo Crne Gore napravilo totalnu distinkciju u odnosu na istorijski grb Knjaževine Crne Gore, što nijesu uradila druga rukovodstva u jugoslovenskim republikama.
"Naprotiv, u ustavima Narodne Republike Srbije i Narodne Republike Hrvatske zadržani su stari istorijski grbovi sa apliciranom petokrakom što je bilo u funkciji isticanja nacionalne odnosno državne tradicije. Isti slučaj je sa Narodnom Republikom Albanijom, koja je takođe u svom novom grbu i zastavi koristila istorijski simbol albanskog naroda, naravno uz ideološki simbol – petokraku.
Naime, u članu 4 Ustava NR Crne Gore navodi se: „Državni grb Narodne Republike Crne Gore predstavlja Lovćen sa Njegoševom Kapelom okružen lovorovim vijencem, koji je dolje povezan crnogorskom zastavom. Između vrhova lovorovog vijenca je petokraka zvijezda.
Pozadi Lovćena nekoliko vijuga predstavljeno je more.“ Ovakvo rješenje grba ne samo što ne korespondira sa komunističkom ideologijom jer se u prvi plan stavlja religijski simbol, nego je istovremeno i suprotan idejama Komunističke partije Crne Gore od 1941. godine, kada se crnogorski narod poziva u borbu za socijalnu i nacionalnu emancipaciju. Tadašnje partijsko i republičko rukovodstvo Crne Gore je zasigurno bilo upoznato da je Njegoševa kapela na Lovćenu bila simbol dinastičke i unitarističke karađorđevićevske državne politike i tradicije usmjerene protiv nacionalnog i državnog identiteta Crne Gore, zbog čega se s razlogom može postaviti pitanje odakle motivi za takvo ustavno rješenje grba socijalističke Republike Crne Gore od 1946. do 1992. godine, tim prije, što je projekat Mauzoleja na Lovćenu bio jedna od najvažnijih političkih tačaka u poslijeratnoj Crnoj Gori.
Moguće objašnjenje možemo prepoznati u ideološkoj koncepciji Milovana Đilasa crnogorske nacije, po kojoj je crnogorski narod stekao subjektivitet u novom vijeku, ali njegovu srednjevjekovnu genezu vezuje za srpsko etničko stablo. Navedene koncepcije će nezvanično ostati na snazi tokom cijelog trajanja socijalističkog perioda kod partijskih i republičkih organa Crne Gore, uz određena lična neslaganja, pa se dalje nije dublje zalazilo u oblikovanje nacionalnog i institucionalizaciju državnog identiteta kao što je to slučaj sa makedonskim rukovodstvom.
Crnogorsko partijsko i republičko rukovodstvo zadovoljavalo se kompromisnim rješenjima, kao što vidimo iz Ustava iz 1963. i 1974. godine, s obzirom na to da je u službenoj upotrebi bio srpsko-hrvatski jezik ijekavskog izgovora, a oba pisma – ćirilica i latinica", dodaje Jovović.
Iako je, kaže, u navedenim ustavima Crna Gora bila definisana kao država crnogorskog naroda i pripadnika drugih naroda i narodnosti Jugoslavije koji žive u njoj, u praksi afirmisana je i njegovana koncepcija dualnog identiteta crnogorskog naroda.
"Ustavom Republike Crne Gore iz 1992. godine napravljen je određeni diskontinuitet u odnosu na prethodne socijalističke ustave s obzirom na to da je crnogorski narod izmješten u preambulu Ustava, srpski jezik ijekavskog izgovora proglašen za jezik u službenoj upotrebi, uz ravnopravnost ćiriličnog i latiničnog pisma.
Međutim, u navedenom Ustavu u članu 6 prepoznajemo povratak monarhističkoj tradiciji Crne Gore s obzirom na to da Ustav kaže da Crna Gora ima grb, zastavu i himnu, pri čemu je Zakonom o grbu i zastavi iz 1993. godine zakonodavac gotovo preuzeo rješenja iz Ustava za Knjaževinu Crnu Goru u pogledu grba i zastave, ali je pitanje himne zbog nepostojanja političkog konsenzusa ostalo zadugo nedefinisano.
Slijedeći monarhističku tradiciju, Ustav iz 1992. godine u članu 11 decidirano navodi tradicionalne vjerske zajednice pravoslavnu crkvu, islamsku zajednicu i katoličku crkvu, ali propisuje njihovu odvojenost od države. Tek Zakonom o državnim simbolima iz 2004. godine utvrđeno je da je himna Crne Gore „Oj, svijetla majka zoro“, a istim pravnim aktom još su se više grb i zastava približili monarhističkim obilježjima Knjaževine odnosno Kraljevine Crne Gore, iako Crna Gora ima republikansko uređenje.
Ustavom Crne Gore iz 2007. godine, iako je država definisana kao građanska, u istom aktu u članu 79 nailazimo na odredbe koje štite nacionalni identitet manjinskih naroda i manjinskih nacionalnih zajednica, a u članu 80 zabranjuje se nasilna asimilacija manjinskih naroda, a da pri tome ustavopisac nije definisao koji je to državotvorni narod ili narodi od kojih potencijalno mogu biti ugrožena prava manjinskim narodima te im prijeti nasilna asimilacija. Ni preambula Ustava ne pruža nam mogućnost tumačenja ovih odnosa, šta više, komplikuje ga, s obzirom na to da se u preambuli između ostalog navodi: „Polazeći od odlučnosti da smo kao slobodni i ravnopravni građani, pripadnici naroda i nacionalnih manjina koji žive u Crnoj Gori: Crnogorci, Srbi, Bošnjaci, Albanci, Muslimani, Hrvati i dr. privrženi demokratskoj i građanskoj Crnoj Gori.“
U članu 4 Ustava iz 2007. godine definisana su, tj. de facto preuzeta rješenja iz Zakona o državnim simbolima, dok je u članu 13 utvrđeno da je službeni jezik u Crnoj Gori crnogorski, dok su u službenoj upotrebi srpski, bosanski, albanski i hrvatski, te da su oba pisma ravnopravna", rekao je Jovović.
Ovakvo ustavno rješenje po ocjeni profesora Blagote Mitrića predstavlja pravni specifikum, bez obzira koliko god težili da Crna Gora bude demokratska država, s obzirom na to da u uporednoj praksi ne postoji država sa pet službenih jezika, kaže Jovović.
"Ipak, nedostaje eksplanacija od strane stručne javnosti kada su u pitanju objašnjenja u pogledu normiranja crnogorskog jezika po nazivu države, što bi implicite dovelo u pitanje pravo etničkim Crnogorcima da svoj jezik nazovu nacionalnim imenom. Crnogorci nijesu progovorili crnogorskim jezikom od 2007. godine, iako su im do tada sva dotadašnja ustavna i zakonodavna rješenja to pravo onemogućavala.
Zato je jotovana varijanta crnogorskog jezika autentični, istorijski iskaz kao narodnog jezika Crnogoraca. Ustav iz 2007. za razliku od prethodnog iz 1992. godine ne nabraja tradicionalne vjerske zajednice, već u članu 14 navodi da su vjerske zajednice odvojene od države i slobodne u vršenju obreda i vjerskih poslova. Kako je ta sloboda vjerskih zajednica u proteklom periodu primjenjivana, prepoznajemo u njihovom direktnom ili indirektnom političkom angažmanu, naročito Srpske pravoslavne crkve, ali i ostalih vjerskih zajednica, pa shodno načelu de lege ferenda preporučujem da se vratimo na sedmo poglavlje Ustava za Knjaževinu Crnu Goru iz 1905. godinu, s obzirom na to da nas kao zajednicu očigledno mogu vratiti u sekularne odnose istorijski potvrđena rješenja.
Na osnovu svega izloženog, neupitna činjenica je da je Ustav za Knjaževinu Crnu Goru iz 1905. godine bio u funkciji oblikovanja nacionalnog i državnog identiteta, s obzirom na to da i organizator ovog skupa ovaj akt ocjenjuje kao temelj ustavnosti.
U važećem Ustavu prepoznata je intencija ustavopisca da se u mjeri mogućeg inkorporiraju ona identitetska rješenja iz crnogorske pravne prošlosti koja se temelje upravo na Ustavu za Knjaževinu Crnu Goru", zaključio je Jovović.
Okrugli sto „Ustav za Knjaževinu Crnu Goru iz 1905 – temelj crnogorske pisane ustavnosti“ na kome je govorio predsjednik Matice crnogorske održan je 12. decembra 2025. na Pravnom fakultetu Univerziteta Crne Gore, povodom obilježavanja 120 godina od donošenja Ustava za Knjaževinu Crnu Goru.
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR