Ustoličenje 1961. na Cetinju: Patrijarh Srbije, UDBA, komunisti NR Crne Gore i – Risto Radović

Piše: Vladimir Jovanović

Patrijarh Srbije (SPC) German Đorić, rodom iz Jošaničke Banje (Srbija), mitropolit Damaskin Grdanički (iz Leskovca), episkop Vasilije Kostić (iz Pirota), episkop Hrizostom Vojinović (iz Požarevca) i Danilo Dajković (iz Drušića kod Cetinja), odslužili su 12. jula 1961. liturgiju u Cetinjskome manastiru. Potom je Danila u tron četvrtoga mitropolita crnogorsko-primorskoga uveo patrijarh German.

Ovo je,uopšte, PRVA INTRONIZACIJA nekoga arhijereja na Cetinju i u Crnoj Gori obavljena od strane prvojerarha iz Srbije. U to doba u Jugoslaviji je jednopartijska komunistička vlast, a Josip Broz Tito je ujedno predśednik države i premijer, partijski i vrhovni šef oružanih snaga i tajnih službi.

Drugi po hijerarhiji tada je Srbin Aleksandar Ranković, koji je 1961. nominalno vicepremijer, ali u praksi, do smjene 1966, stvarni rukovodilac centralizovane tajne službe – UDBE (Uprave državne bezbjednosti).

Kako smo objasnili u prethodnome nastavku – vidi link dolje – podataka o intronizacijama nekoga arhijereja od strane prvojerarha iz Srbije na prostorima Crne Gore nema u srednjovjekovnoj, ili novovjekovnoj istoriji, do 1918-1920. godine, kada je okupacionim nasiljem Srbije nekanonski ukinuta Sveta autokefalna Mitropolija – Crnogorska pravoslavna crkva.

U Srbiji je 1920. ustrojena Avtokefalna Ujedinjena srpska pravoslavna crkva Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, koja se od 1929. službeno nazvala SPC, a podložnu joj Eparhiju crnogorsko-primorsku sa katedrom na Cetinju su u Beogradu ustrojili 1931. godine.

Ali, trojicu prvih mitropolita crnogorsko-primorskih, Gavrila Dožića, Joanikija Lipovca i Arsenija Bradvarevića nije intronizovao patrijarh Srbije. To se, dakle, PRVI PUT dogodilo 12. jula 1961. u komunističkoj Jugoslaviji.

Cinizam istorije je da su zasnivanju takve „prakse” kumovali komunisti, odnosno i rukovodstvo ondašnje Narodne Republike (NR) Crne Gore.

Dotadašnji mitropolit crnogorsko-primorski, Arsenije Bradvarević (rodom iz Banatske Palanke), nije uživao podršku Patrijaršije u Beogradu, jer se netaktički i izazivački konfrontirao sa crnogorskim vlastima. Bradvarević je 1954. u Crnoj Gori osuđen „zbog zavjere u cilju rušenja narodnog režima i antidržavne djelatnosti“. Nekoliko sveštenika je, nota bene, svojim izjavama u svojstvu svjedoka na sudu teretilo Bradvarevića.

Prema srpskoj istoričarki, dr Radmili Radić, kada je Bradvarević osuđen, ondašnji patrijarh Srbije Vikentije Prodanov odobravao je tu osudu, smatrajući da će ona imati povoljno djejstvo na srpski episkopat („Država i verske zajednice, 1945-1970”, II, Beograd, 2002, 38-47).

Osuđen na 11 godina i šest mjeseci strogoga zatvora, Bradvarević je 1956. ipak, uslovno pušten na slobodu, upućen u kućni pritvor izvan Crne Gore – u koju se nikad više nije vratio. Tome je prethodila molba Sabora Crkve Srbije, upućena Titu godinu ranije.

German Đorić je 1958. izabran za novoga patrijarha, a Bradvarević je 1960. premješten na novu eparhiju. Sve to je otvorilo ptanje izbora mitropolita eparhije Crkve Srbije u NR Crnoj Gori.  

U Beogradu i Titogradu od juna 1959. do aprila 1961. godine, daleko od očiju javnosti, počela je serija razgovora između: Patrijaršije Srbije, zvaničnika NR Crne Gore, crnogorske i savezne UDBE, te dvojice Srba iz Savezne komisije za vjerska pitanja, Dobrivoja-Bobija Radosavljevića i Miloja Dilparića.

Prvoklasnu arhivsku građu o tome objavio je crnogorski istoričar dr Zvezdan Folić (1963-2014) u sjajnoj knjizi „Država i vjerske zajednice u Crnoj Gori: 1945-1965” (Podgorica, 2008).

U opticaju je dvadesetak kandidata, većinom Srba, ali i nekoliko klirika nacionalnih Crnogoraca – među njima je i Antonije Abramović, iguman Manastira Savina u Herceg-Novome, koji će 1993. biti predstojatelj obnove crnogorske autokefalije.

Neki od kandidata, kao budući mitropolit Danilo Dajković, i nijesu bili monasi. Dajković, a njegovo kršteno ime je Tomo, rođen 1895, bio je mirski, „oženjeni” sveštenik, koji je imao suprugu i porodicu. On je bio deklarisani „bjelaš”, čak policijski službenik Kraljevstva SHS, prije nego je 1920. rukopoložen. Uglavnom je radio u crkveno-sudskoj administraciji, a umirovio se kao upravitelj Patrijaršijskoga dvora u Beogradu.

Penzioner Dajković je u Beogradu održavao „kontakte”, biva po „zemljačkoj liniji”, sa Krstom Lekovićem, službenikom savezne UDBE. Prema dr Zvezdanu Foliću, Leković je ranije poznavao Dajkovića i sa njim je u više navrata tokom 1960. i 1961. godine razgovarao u hotelu „Balkan” u Beogradu. Leković je o svemu informisao UDBU u NR Crnoj Gori. Uz Lekovića, Dajković je održavao veze sa narodnim herojem i aktivnim generalom Blažom Jankovićem, koji je takođe iz Drušića.

Dajković je lično poznavao i Blaža Jovanovića koji je u to vrijeme predśednik Narodne skupštine NR Crne Gore i šef republičkoga ogranka Saveza komunista.

U prostorijama Savezne komisije za vjerska pitanja u Beogradu, održan je 12. aprila 1961. sastanak, kojem su prisustvovali savezni funkcioneri Dobrivoje-Bobi Radosavljević  i Miloje Dilparić, te Dragiša Maksimović, predśednik Komisije za vjerska pitanja NR Crne Gore i Nikola Đakonović, potpredśednik Izvršnoga vijeća (vlade) NR Crne Gore, dok su Crkvu Srbije predstavljali patrijarh German i članovi Sinoda: episkop banjalučki Vasilije Kostić, episkop sremski Nikanor Iličić i episkop banatski Visarion Kostić.

Tu se došlo do preliminarne saglasnosti da je penzioner Tomo Dajković najpogodnije rješenje za mitropolita crnogorsko-primorskoga. Ali, slijedi „niz provjera koje su crnogorski državni organi preduzimali u cilju kompletnijeg sagledavanja njegove ličnosti, te razmišljanja, opredjeljenja, političke filozofije; njihova ključna osoba za vezu bio je Krsto Leković, službenik savezne UDBE”.

U dogovoru sa Radovanom Perovićem, šefom Ispostave unutrašnjih poslova na Cetinju, Leković je aranžirao TAJNI Dajkovićev dolazak u Titograd 18. aprila 1961. godine. Uz Perovićevo prisustvo, Dajković je vodio četvorosatni razgovor sa Maksimovićem, predśednikom Komisije za vjerska pitanja NR Crne Gore.

Dajković je „neuvijeno isticao da mu je jasan cilj upriličenog sastanka, te da mu JE POSEBNO STALO DA POSTANE CRNOGORSKO-PRIMORSKI MITROPOLIT”. Tokom prethodne godinu-dvije, nijesu ga visoko rangirali na listi kandidata; čak je postojala sumnja da je s nje eliminisan.

„Navodno, Dajković nije znao razloge zbog kojih je eliminisan sa zvanične liste kandidata, i zbog toga je razgovarao sa generalom Blažom Jankovićem, kao i sa Blažom Jovanovićem. Navodio je da ga veom tišti i boli negativno mišljenje pojedinih crnogorskih rukovodilaca prema njegovoj ranijoj aktivnosti, jer smatra da je nepravedno anatemisan. Odbacio je sve zlurade komentare da je kao policijski činovnik u Kraljevini SHS proganjao neistomišljenike, pošto nikome nije napakostio”, piše Zvezdan Folić.

Sljedeći citati iz dokumenata svjedoče da se Dajković nudio vlastima NR Crne Gore: „Izložio je da je SPREMAN DA SARAĐUJE S VLASTIMA”. Maksimović je rekao da bi crnogorsko rukovodstvo „voljelo da se izabere pošteni i iskreni Crnogorac”, na šta je Dajković kazao da „tu uzvišenu poziciju NE BI PRIHVATIO U SLUČAJU DA TO NE ODOBRE Blažo Jovanović i Filip Bajković”.

Jovanović je, dakle, tada najmoćnija ličnost komunističke NR Crne Gore, a Bajković predśednik Izvršnoga vijeća NR Crne Gore. Očigledno, Jovanović i Bajković su dali „amin” za izbor Dajkovića. Potom ga je Sabor Crkve Srbije 20. maja 1961. izabrao za mitropolita crnogorsko-primorskoga.

No, najprije su Dajkovića morali da zamonaše, to je obavljeno 2. juna te godine, takođe u Beogradu, uzeo je monaško ime Danilo; a śutradan je proizveden u čin arhimandrita. Hirotonisan 25. juna 1961. u Beogradu.

Sedam dana ranije, Dajković se sastao, opet u salonu hotela „Balkan” u Beogradu, sa Krstom Lekovićem iz UDBE i Božom Martinovićem, sekretarem Komisije za vjerska pitanja NR Crne Gore. U dokumentima se navodi da im se Dajković „ŽALIO NA NEZAVIDNE MATERIJALNE PRILIKE, NEPOSJEDOVANJE ADEKVATNOG AUTOMOBILA, a naročito se osjećala želja da njegovo usotoličenje, zakazano za 12. jul 1961. u Cetinjskom manistiru, protekne što svečanije”.

U arhivi se nalaze i ovi dokumenti: 1) Mitropolit Crnogorsko-primorski Danilo – Izvršnom vijeću NR Crne Gore, 26. VII 1961. 2) Mitropolit Crnogorsko-primorski Danilo – Izvršnom vijeću NR Crne Gore, 17. XII 1961.

U prvome dokumentu, Dajković izražava „zahvalnost na pomoć od 300.000 dinara”, od čega je plaćen kompletan ceremonijal njegova ustoličenja na Cetinju, a u drugome zahvalnost na poklonu – novome automobilu tipa „Fiat 1100”!

Ceremonijalu Dajkovićeva ustoličenja, uz par stotina okupljenih, prisustvuje i tada tek svršeni student Bogoslovskoga fakulteta u Beogradu, nesuđeni stipendista Blaža Jovanovića – Risto Radović, potonji Amfilohije…

On je TEK DRUGI arhijerej koji je na Cetinju – i uopšte u Crnoj Gori – ustoličen od strane nekoga prvojerarha Srbije. Međutim, Amfilohija su 1990. ustoličili i pored živoga mitropolita Danila Dajkovića! O tome čitajte śutra...

(Nastavlja se)