Skadar na moru

O podizanju spomenika kralju Aleksandru Karađorđeviću u Herceg Novom

Piše: Jadranka Selhanović

Ulazak Boke Kotorske u Kraljevinu SHS, dijelio je sudbinu teritorija koje su se već desetljećima nalazile u sastvu Austro-Ugarske monarhije. Kapitulaciom Austro-Ugarske, odnosno okončanjem Prvog svjetkog rata, Boka je kao sastavni dio Dalmacije 1. novembra 1918. godine, ušla u novoformiranu Državu Slovenaca, Hrvata i Srba. Privremenu upravu ove države vršilo je Narodno vijeće sa sjedištem u Zagrebu, čiji su predstavnici  24. novembra 1918. godine u Beogradu potpisali prisajedinjenje Države SHS Kraljevini Srbiji.

Uspostavljanjem nove države, Kraljevine SHS, Herceg Novi je nakon 104. godišnje austro-ugarske vladavine ovim gradom, postao dio Zetske oblasti Kraljevine SHS, odnosno   Zetske banovine (1929),  jedne od devet banovina koje su činile  jugoslovensku kraljevinu.

Hercegnovska opštinska vlast je prvo zasijedanje u novoj državi upriličila 18. decembra 1918. godine. Na  sjednici, koja je imala protokolarni karakter, prvi čovjek opštine održao je besjedu dinastiji Karađorđević. Prvo opštinsko zasijedanje bilo je i pravi trenutak da se zvanično učini svaki otklon od predhodnog austrougarskog režima. Na ovoj sjednici poništena je odluka od 5. avgusta 1916. godine, kojom su pojedine austo-ugarske političke i vojne ličnosti bile proglašene počasnim građanima Herceg Novog.

Život novljanske opštine  između dva svjetska rata, slikovito rasvjetljava arhivska građa Općinskog vijeća Herceg Novi 1918/1940. I tadašnji nedjeljnik “Glas Boke” daje zanimljive novinske komentare o događanjima u gradu pod Orjenom.  Jedan od događaja iz tog vremena koji neminovno skreće pažnju je  angažovanje hercegnovskih opštinskih vlasti  na izgradnji spomen doma u čast kralju Aleksandru I Karađorđeviću, nakon njegovog ubistva u Marseju 9. oktobra 1934. godine. 

Dokumenta bilježe da je kralj Aleksandar sa kraljevskom  pratnjom stigao  u Herceg Novi 5. oktobra  1934. godine. Tog dana kralj se susreo sa predstavnicima opštinskih vlasti i posjetio manastir Savinu. U luci Zelenika čekao je razarač „Dubrovnik“ jugoslovenske ratne mornarice, na kome su sjutra dan jugoslovneske zvanice otplovile prema Francuskoj.

Vijest o smrti kralja Aleksandra  Karađoređevića  okupila je  članove gradskog vijeća Herceg Novog 11. oktobra 1934. godine. Tog dana održana je  vanredna sjenica na kojoj se polagala zakletva na vjernost novom kralju, prestolonasljedniku Petru II Karađorđeviću. Sjednica je, kako je zabilježio zapisničar, bila sazvana zbog „teškog i čemernog dana, dana velike tuge i žalosti, kakvog nema u analima historije ovog grada“. Na sjednici je određena opštinska delegacija koja će prisustvovati kraljevoj sahrani u Beogradu.

Istoga dana na adresu predsjednika Hercegnovske opštine stigao je dopis od Načelstva bokoktorskog sreza kojim je proslijeđena odluka Ministarskog savjeta o državnoj žalosti povodom kraljeve smrti. U odluci je naznačeno da će državna žalost trajati 6 mjeseci od kojih duboka žalost prve 3 nedelje. Za to vrijeme trebalo je istaći crne zastave na svim opštinskim ustanovama. Činovništvo je bilo obavezno da nosi crne kravate i crnu traku na lijevoj ruci. Sva akta državne, odnosno opštinske administracije morala su biti oivičena crnim marginama. 

Gradsko poglavarstvo Herceg Novog proslijedilo je poziv na službene adrese opštinskih i crkvenih ustanova i putem plakata obavijestilo građanstvo da  17. novembra prisustviju četrdesetodnevnom parastosu za „upokoj plemenite duše blaženopočivšeg viteškog kralja Aleksandra ujedinitelja“.U pozivima, kao i na plakatima,  bilo je naznačeno da će se svečani parastos održati u crkvi Sv. Jeronima u Herceg Novom u 10. sati, u crkvi Sv. Voznesenija Gospodnjeg na Toploj u 11sati i u 11. i 3o. u Džamiji na Toploj.   

Već  na narednoj sjednici Gradskog vijeća održanoj 24. novebra 1934. godine,   usvojena je odluka da grad Herceg Novi samostalno ili u zajednici sa ostalim gradovima u Boki  izgradi spomen obilježje u čast i zahvalnost poginulom kralju Aleksandru Karađorđeviću.   Čuli su se i prijedlozi o vrsti građevine koja bi se izgradila i određenju njene lokacije. Jedan od vijećnika  predložio je  da se  spomenik kralju podigne na Savini, u čast uspomene na njegov zadnji boravak u manastiru Savina u kome je boravio pred odlazak u Francusku. Drugi prijedlog odnosio se na izgradnju spomen doma koji bi nosio kraljevo ime. Odlučeno je da se čelnici hercegnovske opštine obrate sreskim vlastima u Kotoru, kako bi o ovoj odluci  bile obaviještene sve opštine u Boki  Na sjednici je imenovan i Odbor za prikupljanje novčanih priloga za izgradnju spomenika.

Pitanje  podizanja spomen doma u čast kralja Aleksandra, bila je često jedna od tačaka dnevnog reda  na opštinskim sjednica. Povodom izgradnje  spomen doma upriličenena je zajednička sjednica bokeljskih opština koja je održana u Kotoru 20. decembra 1934. godine. Predstavnici svih gradskih vlasti u Boki Kotorskoj, dali su saglasnost, da se u Zelenici u ime čitave Boke podigne spomen dom u čast kralja Aleksandra. Dva dana kasnije  na sjednici hercegnovskog  gradskog vijeća,  sudski procjenitelji podnijeli su izvještaj  o uslovima za gradnju spomen doma u Zelenici. U njhovom izvještaju se navodi da je prostor, na opštinskom zemljištu (poreska opština Kuti)  između „državne ceste i morske obale“ u Zelenici, prikladno   za izgradnju planirane građevine.

Početkom 1935. godine ustanovljen je „Odbor za podizanje spomenika blaženopočivšem kralju Aleksandru ujedinitelju u Zelenici“. Svrha odbora bila je, kako je  navedeno,  da formira pododbore, odnosno imenuje povjerenike za sakupljanje dobrovoljnih priloga po mjestima širom jugoslovenske kraljevine.

Odbor za izgradnju spomen doma obratio se molbom 26. februara 1935. godine hercegnovskim opštinskim vlastima da novčano pomognu izgradnju spomen doma. Odbor je tražio od opštine da besplatno ustupi označeno zemljište u Zelenici  za izgradnu spomen doma i da od tri miliona dinara koje je opština trebalo da obezbijedi kao kredit za investicionu izgradnju, ustupi 200.000 dinara Odboru. Ovaj zajam trebalo je da se usmjeri  za podizanje osnovnih škola. Predstavnici Odbora su svoj zahtjev  pravdali time što bi u okviru spomen doma bile izgrađene školske prostorije i stanovi za nastavno osoblje. Nakon dva mjeseca gradska vlast je odgovorila Odboru, da daje saglasnost na besplatno ustupanje zemljišta u Zelenici i da odobrava izdvajanje sume od 200.000  dinara iz investicionog kredita. Takođe, opština se obavezala da iz postojećih budžetskih sredstava opredijeli Odboru kao prvu pomoć 10. 000 dinara.  

Da sa prikupljanjem novčanih sredstva nije išlo željenim tokom potvrđuje i prepiska koja je krajem 1936. godine vođena između Banskog ministarstva unutrašnjih poslova sa Cetinja, opštine Herceg Novi i Odbora za izgradnju spomen doma. Ministrastvo je zahtijevalo da se precizno definiše u čijem će vlasništvu biti spomen dom nakon izgradnje. Odbor je odgovori da će spomen dom nakon izgradnje predati na čuvanje komunalnim vlasti. U slučaju da se ne uspiju  sakupi potrebna novčana sredstva za izgradnju, sva imovina će se predati gradskim vlastima Herceg Novog.     

Da je vremenom splašnjavalo ushićenje o podizanju spomen doma „Viteškom kralju Aleksandru ujedinitelju“ svjedoči zapisnik sa zajedničke sjednice svih predsjednika bokeljskih opšina održane 4. novembra 1937. godine. Naime, na ovoj  sjednici donešena je nova odluka,  da se na Savini, na mjestu koje odredi Odbor,  podigne spomenik po nacrtu arhitekte Palavićinija. Spomen dom nije pominjan.

Da li su nadležne hercegnovske vlasti  prihvatile činjenicu da teške ekonomske prilike u Zetskoj banovini ne mogu odgovoriti njihovim željama, ili je vremenom blijedila uspomena na „blaženopočivšeg viteškog kralja Aleksandra ujedinitelja“, ne možemo sa sigurnoću tvrditi. Ono što zasigurno znamo je da ni jedna od planiranih građevina nije ugledala svjetlost dana.               
     
Izvor:
Državni arhiv Crne Gore-Arhivski odsjek Herceg Novi
Arhivski fond- Općinsko vijeće Herceg Novi 1918-1941