Piše: Vladimir Jovanović
Pravilo 1. Svetih Apostola glasi: „Episkopa neka postavljaju DVA ili tri episkopa”. Na temelju ne samo ovoga kanona Istočno-pravoslavne Crkve, 30. oktobra 1756. na Cetinju, od strane mitropolitȃ Save i Vasilija Petrovića-Njegoša, liturgijski je rukopoložen Vladimir Bukovski u „episkopa predjela Zetskih”.
Od proljeća do rane jeseni 1758, nastojeći da episkopu Vladimiru pronađe ma kakvu manu, krivicu i nevaljanost — vidi o tome predistoriju na linkovima dolje — Sinod Ruske crkve je episkopa Vladimira lišio u Moskvi i slobode kretanja i sveštenosluženja i izložio crkveno-sudskome postupku s ciljem da ga raščini. Kako smo opisali, presudnu ulogu u njegovoj odbrani imao je mitropolit Vasilije Petrović-Njegoš.
U tom „moskovskom procesu”, rješenje Sinoda Rusije glasi: „Ovoga episkopa Vladimira Bukovskog, kao nepravilna prijemnika arhijerejskoga čina... i kao da nije naš ovdašnji podanik, nego stranac u skitnji i licemjerju prebivajući, iz Moskovske sinodske kancelarije treba poslati Kancelariji Kolegija (ministarstva) vanjskih djela, da bi on, Bukovski, pod odgovarajućim nadzorom, smjesta bio proćeran iz Rusije u inostranstvo”. Dodaju da se „njemu, Vladimiru, sve dok ima mogućnost da djeluje kao episkop, a prije nego što bude sproveden do granice Ruske carevine, strogo zabranjuje da se naziva episkopom”.
Međutim, iako mu na teritoriji Ruske carevine nijesu priznavali episkopski čin, ostao je doživotni kanonski episkop zetski Crnogorske pravoslavne crkve. Iz dokumentacije postupka pred Sinodom Rusije vidi se da nije utvrđeno ništa što bi osporilo njegovu hirotoniju u episkopa sa aspekta odnosnih kanonȃ Svetih Apostola i Vaseljenskih sabora: na Cetinju je, dakle, prije hirotonije podvrgnut kanoničkome ispitu pred mitropolitom (Sv. Ap. 50 i 80, 2. pravilo VII Vas. sabora); rukopoložen je prema 1. pravilu Sv. apostola; naznačeno mu je mjesto eparhijske službe (Sv. Ap. 14; 15. pravilo I Vas. sabora, 5. pravilo IV Vas. sabora); etc.
U vezi s postupkom pred Sinodom Rusije, episkop Vladimir, uprkos pritiscima tokom više mjeseci provedenih „pod arestom”, nije se odrekao svoga episkopskoga dostojanstva i povjerene mu eparhije u Crnoj Gori — u stvari, da je klonuo i tako postupio, on bi povrijedio 36. pravilo Svetih Apostola: „Ako jedan episkop, kada je već postavljen, neće da primi službu i staranje o narodu koji mu je povjeren, takav neka bude odlučen dok se ne prihvati službe”.
Kako mjerodavno objašnjava srpski kanonista, episkop dr Nikodima Milaš, „primivši hirotoniju u smislu kanoničkih propisa, episkop ne smije se odreći uprave nad crkvom koja mu je povjerena”.
U konkretnome slučaju, to što je, zbog Rusa ili Osmanlija, uskraćeno Vladimir Bukovskom da preuzme svoju eparhiju u Zeti, ne čini ga manje episkopom; jer, napominje N. Milaš, „ne podvrgavaju kanoni kazni episkopa ako ne zauzme svoju katedru, samo u takvom slučaju kad se to dogodi ne po njegovoj krivici”, a „zadržava episkop svoju čast i vlast i tada, ako zbog kakvih političkih razloga ne može da zauzme određenu mu katedru” („Pravoslavno crkveno pravo”, Mostar, 1902, II str. 389).
Procjenjivalo se 1758. za episkopa Vladimira da je imao „više od 60 godina”, što je, za ondašnji životni vijek, duboka starost. Njegova sudbina, nakon rješenja Sinoda i ruskih državnih vlasti da se iz Moskve sprovede do Kijeva, a potom do tadašnje ruske granice, nije poznata; nema nikakvih podataka o tome kada i đe se upokojio…
Vladimir Bukovski, dakle, bio je, tokom 18. vijeka, prvi naš episkop koji je u Crnoj Gori i imenovan i posvećen i naznačen za novu eparhiju bez ikakva kontakta s Pećkom arhiepiskopijom („patrijaršijom”). Pokušao sam u daljem istraživanju utvrditi da li je to presedan, do kojeg je došlo sticajem vanrednih okolnosti, uslijed velike turske ratne prijetnje, ili je u pitanju nešto drugo?
U potrazi za odgovorima, osvrnimo se još jednom na činjenicu da je „slučaj” episkopa Vladimira u fabuli repriziran krajem 1785, kada je u Rusiji bio izložen gonjenju i hapšenju mitropolit Petar I Petrović-Njegoš. Obratio se Kolegiju vanjskih djela Rusije protestnim pismom iz Minska, iz kojeg se doznaje da je Ruska crkva pokušala da ospori valjanost i njegove hirotonije — koju je, nakon što su ga Rusi odbili, a po odobrenju Cara u Beču, primio od srpske jerarhije u Austrijskoj carevini. Posljedično, Rusi su tada pokušali da dovedu u pitanju status vladike Petra kao prvojerarha autokefalne Crkve, što će se ponoviti i u poznatim događajima 1803-1804. godine. Ali ni Petar ni Vladimir Bukovski nijesu od Rusa lišeni arhijerejskih činova.
„Čudnovato je, takođe, kako se je moglo od mene, kao čovjeka slobodnoga, zahtijevati da ja ne mogu biti arhijerej bez dopuštenja ruskoga Sinoda”, pisao je vladika Petar 1785. godine ruskim vlastima. „Zar oni ne znadu da vlast ruskoga Sinoda ne izlazi izvan granica ruske države?” (Marko Dragović, „Rusija i Crna Gora”, „Glasnik Srpskog učenog društva”, 72, 1891, Beograd, str. 226)
Takođe Rusima, on je tada i ovo pisao: „pomenutijem narodom Crnogorskim, već od 300 godina poslije posljednjega knjaza Crnogorskoga Đurđa Crnojevića, pa i do sada, upravljaju mitropoliti, koje bira narod po opštemu soglasiju. Pri mitropolitu mora biti jedan jepiskop, kojim mora poslije biti mitropolitskim prejamnikom”; takođe, tada piše da „narod Crnogorski, priznavao je, i sada priznaje, vlast svojijeh mitropolita, od kojijeh posljednji predstavio se je prošloga maja 15. dana [1784, mitropolit Arsenije Plamenac, prim], te ovo, to jest mitropolitstvo, po pravu nasljedstva, na mene prelazi” (str. 221, 224).
Dakle, ovaj „crnojevićki” izvor i kontinuitet vlasti i crkvene i svjetovne koju personifikuje mitropolit, a koje su Crnogorci jedino priznavali, potiče iz epohe Crnojevića i od njih 1485. utemeljene Mitropolije.
U izvorima kanonskoga prava Istočno-pravoslavne Crkve, mitropolitom se naziva glavni episkop jedne veće crkvene oblasti, sa jednim ili više njemu podređenih episkopa. I prije nego su se uopšte pojavile patrijaršije, mitropoliti, potom i arhiepiskopi, u prvim vijekovima Crkve su samostalni u crkvenoj upravi, a njihova autokefalna prava su i docnije, između ostaloga, da sazivaju crkveno-narodne sabore, nadziru i rukovode izborom i posvećenjem novih episkopa, staranje o upražnjenim eparhijskim katedrama i sl. — sve ono što su, najkasnije od 1697, od izbora Danila Petrovića-Njegoša za vladiku, radili i svi naredni crnogorski mitropoliti i arhiepiskopi.
Kako 1879. piše Leongard Jakovljevič, „Danilo Njegoš, izabrani poglavar države, bio je u to vrijeme i mitropolt, tj. najviši jerarh CRNOGORSKE CRKVE; za njim sljeduju gospodari-mitropoliti” („…былъ въ то же время и митрополитомъ, т. е. высшимъ іерархомъ ЧЕРНОГОРСКОЙ ЦЕРКВИ…”; „Južno Slovenstvo, Turska i suparništvo evropskih vlada na Balkanskome poluostrvu: Istorijsko-politički ogled”, Petrograd, 296).
U autokefalnoj Crnojevića mitropoliji prvi s titulom mitropolita je i njezin prvi poglavar Visarion (1485); a prvi, da se zna, mitropolit-arhiepiskop na Cetinju je Vavila (1493). Za titulu arhiepiskopa, N. Milaš navodi: „Pravo ime poglavice jedne oblasne aftokefalne Crkve jest arhiepiskop” (str. 354).
Sa titulama mitropoliti i-ili arhiepiskopi bili su poglavari ovih autokefalnih crkava po redosljedu u diptisima od sredine 19. vijeka: Ruske (od 1721. do 1917. mitropolit, „pervenstvujušćij člen” Sinoda), Kiparske, Karlovačke, Sinajske, CRNOGORSKE, Grčke, Sibinjske, Bukovinsko-dalmatinske, Srpske, Rumunske. Na čelu do 1945. nepriznate Bugarske egzarhije je takođe mitropolit.
Negdašnja Pećka arhiepiskopija, obnovljena 1557. a ukinuta 1766, samoupravna je ili autonomna jurisdikcija pod Vaseljenskom patrijaršijom. Nema je niti u jednom diptihu pomjesnih autokefalnih crkava, ni prije ni kasnije. Takav diptih nikad nije objavljen.
Istina, pećki arhiepiskopi su na aktima za internu upotrebu sebi u čast pridodavali i titulu „patrijarha”. Tako isto, „patrijarsi” su bili i poglavari Ohridske arhiepiskopije (ukinuta 1767). To nije smetalo vlastima Osmanske carevine iz veoma praktičnih razloga: lakšega prikupljanja poreza. Njih, naravno, nijesu interesovali diptisi i kanonsko ustrojstrvo Istočno-pravoslavne Crkve.
Jer stvarni, ili samotitulisani „patrijarsi”, poput onih u Peći, svejedno, za Osmanlije su bili samo grubo procijenjen fiskalni izvor prihoda (turski: muqāta'); imali su status zakupca (iltizām) prihodȃ od vjerske službe, sa sklopljenim obaveznim ugovorom o zakupu (berāt) za koji bi Osmanlijama platili i taksu (peşkeş), a glavninu poreza, pomenutu zakupninu (muqāta'), plaćali su po godini (kesīm). Eparhijski arhijereji u poreskoj šemi Osmanlija su samo „monasi”, lica koja pomažu patrijarhu ili „patrijarhu” u sakupljanju poreza od hrišćanske raje, kroz milostinju (tasaddüq aqçeleri) i razne takse (resm) na vjenčanja, panđure, ajazme… a takođe i ti „monasi” godišnje plaćaju vlastima peškeše za svoje stause; etc.
Pa je s tim u vezi, postojala: Patrijaršija nevjerenika oblasti Peć i njezino područje, izvorno: Patrīqliq kefere-i vilāyet-i İpek ve tevābi' — osmanska fiskalna jedinica, a ne u eklisiološkome značenju stvarna patrijaršija, što bi impliciralo njezinu autokefaliju; i ta činjenica je, istina neprijatna, ali i poznata starijoj srpskoj istoriografiji.
Isto je sa podređenosti u crkvenome poretku Vaseljenskoj patrijaršiji: na primjer, kada je 1739. za arhiepiskopa birala i-ili potvrđivala novoga, ko zna kog po redu pećkoga arhiepiskopa, Joanikija III, to se na Fanaru prigodno objašnjavalo svojom višom potrebom da „štiti AUTONOMNE stolice” (Dimitrije Aleksijević, „Prilozi za istoriju srpske crkve”, „Vesnik srpske crkve”, 1909, Beograd, str. 775-775).
Za arhiepiskope-poglavare Pećke arhiepiskopije, najkasnije od 31. marta 1691. i izbora Kalnika I Skopljanca, a do ukinuća 1766. ih je bilo na broju još 13, uglavnom postoje uredni arhivski izvori da su tom zvanju potvrđeni i-ili birani od patrijarha, sabora i sinoda — Vaseljenske patrijaršije.
Samo su izbori i hirotonije novih episkopa na eparhijama koje su se vodile na listi Pećke arhiepiskopije — oba čina kao povezani događaji — bili uobičajeni za sabore ili sinode te samoupravne jurisdikcije.
Izuzetak je, najkasnije od 1697, Mitropolija u slobodnoj Crnoj Gori.
Pod turskim nasiljem je naša Mitropolija pripojena saomupravnoj Pećkoj arhiepiskopiji, tj. u vrhovnoj instanci — Vaseljenskoj patrijaršiji. Ali, pomenute 1697. godine, Danilo Petrović-Njegoš je imenovan za episkopa od Crnogoraca, bez prethodna znanja Pećke arhiepiskopije i-ili Vaseljenske patrijaršije; a samo je 1700. naknadno hirotonisan i to od jedne od tadašnje dvije, između sebe konfrontirane, frakcije Pećke arhiepiskopije (one Sečuju – Ugarska, pod „patrijarhom” Aresnijem III Čarnojevićem, druga je bila u Peći, na Kosovu, pod „patrijarhom” Kalnikom I Skopljancem).
Iako su, dakle, još u naredna dva posvećenja novih crnogorskih vladika učestvovali arhijereji Pećke arhiepiskopije, njihova imenovanja, tj. izbor, obavljeni su isključivo: od strane vladike Danila za Savu Petrovića-Njegoša (1719), odnosno potonjeg za Vasilija Petrovića-Njegoša (1750).
Tako opet dolazimo do posvećenja u episkopa Vladimira Bukovskog 1756, koje niti je presedan, niti je sticaj okolnosti. Mitropoliti Sava i Vasilije su, uz posvećenje u episkopa Vladimira, to demonstrirali još markantnije sa svoje naredne dvije, nove episkopske hirotonije u Crnoj Gori, do 1758. i 1764, čime su, najdirektnije, osporili Pećku arhiepiskopiju i prije njezina ukidanja 1766.
Te hirotonije novih episkopa su odgovori mitropolita Save i Vasilija na tešku povredu od strane Pećke arhiepiskopije nadležne crnogorske pravoslavne jurisdikcije u području Boke Kotorske — tada pod Mletačkom republikom.
Još od epohe Crnojevića održavanu u teškim uslovima jurisdikciju katedre cetinjske nad Bokom Kotorskom, bezobzirno je pokušala od 1751. da poništi jerarhija Pećke arhiepiskopije, a lično su je predvodili: „Atanasij, milostiju Božijeju Arhijepiskop Pekskij, vsejeh Serbov i Bolgarov i vsego Ilirika Patrijarh” i „Gavril, milostiju Božijeju pravosl. mitropolit dabrobosanskij i vselenskoga patrijaršeskago svjatjejšago trona carigradskago Eksarh”…
(Nastavlja se)
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR