Izdana Crna Gora: Jugoslovensko ujedinjenje i kontroverzna međusaveznička okupacija (1)

Piše: Dr Alberto Becherelli

TRADICIJA NEZAVISNOSTI. - Tokom Prvoga svjetskog rata, Kraljevina Crna Gora doživjela je svoje posljednje problematično razdoblje nezavisnosti na kraju procesa koji je u 19. vijeku gotovo neprestano dovodio zemlju u stanje rata protiv Osmanlija s važnim političkim i vojnim uspjesima — uprkos činjenici da je sultan Selim III, već 1799. godine, formalno priznao da Crnogorci „nikada nijesu bili podanici Visoke Porte”.

I pod osmanskom dominacijom, specifične plemenske strukture u planinama Crne Gore očuvale su de facto autonomiju od vlasti sultana i na temelju danka, koji zapravo često nije bio plaćan. Osobita teokratija na čelu s cetinjskim arhijerejem - vladikom, koga je birala pomjesna skupština — postojala je od početka 16. vijeka do 1851. godine, kada je Crna Gora, nakon smrti Petra II Petrovića-Njegoša (autora književnoga djela koje je postalo simbol crnogorskoga i generalno južnoslovenskoga procesa izgradnje nacije: „Gorski vijenac”), takođe postala svjetovna knjaževina s konačnom podjelom državne i duhovne vlasti.

Tokom vijekova, osmanska je vojska više puta pokušavala bezuspješno pokoriti crnogorska plemena s planina, dok su crnogorski gradovi na morskoj obali ostali dugo vremena vezani uz Serenissimu (Mletačku Republiku): ako su Bar i Ulcinj osvojili Osmanlije (1571), na drugoj strani su Kotor i područje Boke (od 1420), Budva (od 1442) ostali mletački do 1797. — a nakon Napoleonova razdoblja pod Austrijom, do 1918. godine.

Iz ovoga istorijskog nasljeđa, među crnogorskim vladikama 18. vijeka bilo je rašireno uvjerenje da Crna Gora, čija je nezavisnost priznata na Berlinskom kongresu 1878, nikada nije bila osvojena od strane Osmanlija. Još početkom 20. vijeka Crna Gora je, takođe zbog stalno rastućeg uticaja Rusije na zemlju u prethodna dva stoljeća, bila u prvim redovima borbe protiv „tlačitelja slovenskih naroda” i prva među balkanskim saveznicima koja je objavila rat Turskoj u oktobru 1912.

Ako je 1911, prije Balkanskih ratova, teritorija Crne Gore manja od 10.000 km2 sa populacijom od 284.000 stanovnika, 1914. godine površina zemlje dosegla je 15.000 km2 dok se stanovništvo povećalo na 470.000. Od 1860. godine, kralj je Nikola bio sedmi vladar iz Dinastije Petrović-Njegoš (koju je 1697. osnovao Vladika Danilo I Petrović) i tokom njegove pedesete godine vladaine (1910) — pola stoljeća obilježenih teritorijalnim širenjem, modernizacijom i društveno-ekonomskim napretkom – Knjaževina Crna Gora uzdignuta je na Kraljevinu, a Bar proglašen slobodnom lukom. Štoviše, od decembra 1905. kralj Nikola uveo je u zemlji Ustav, po uzoru na Ustav Srbije iz 1869. godine.

Odnosi između Crnogoraca i Srba, u godinama prije i tokom Prvoga svjetskog rata, bili su kontroverzni. S jedne strane, jugoslovenska ideja postupno je ujedininjavala dva naroda i, nakon podjele Novopazarskog sandžaka, izneseni su prijedlozi za političku, carinsku i vojnu uniju dviju zemalja — uprkos upornim razlikama između dinastija Petrović-Njegoš i Karađorđević, koje su obje željele učiniti svoja kraljevstva središnjim stubom jugoslovenskoga ujedinjenja.

Na drugoj strani, tradicija nezavisnosti Crne Gore uvijek je bila jaka i učvršćena nedavnim pobjedama ratovima — koji su doprinijeli jačanju bratstva između jugoslovenskih naroda, ali nijesu pomogli u poboljšanju odnosa između vlada Cetinja i Beograda.

U tom smislu, Crnogorci su nastavili prigovarati srpskom stavu prema njihovim težnjama za Skadrom: srpskom napuštanju zajedničke opsade ovoga grada tokom Balkanskih ratova (1913), kao i pokušaju Srba tokom njihova povlačenja krajem 1915. da preuzmu kontrolu nad Skadrom iako su ga prethodno okupirali Crnogorci.

Područje Skadra bilo je jedan od glavnih teritorijalnih ciljeva za širenje Crne Gore, zajedno s Hercegovinom, jugoistočnim dijelom Bosne i jadranskom obalom od izvora rijeke Neretve do Boke Kotorske, uključujući Dubrovnik.

Liše toga, za vrijeme Prvoga svjetskog rata, Crnogorska vojska bila je podređena generalštabu Srpske vojske; zbog toga su Crnogorci optužili srpske oficire da su odgovorni za poraz. U oktobru 1915, zaista, otpor Crnogorske vojske protiv ofanzive Austro-Ugara bio je neučinkovit. Kao posljedica toga, u januaru 1916. godine, ovi potonji su osvojili Lovćen, a poslije izvršili invaziju na cijelu zemlju. Kralj Nikola sklonio se u Francusku, a Crna Gora pala je pod austrougarsku vlast, sve do poraza i sloma Dvojne monarhije.

KONTROVERZNA UNIJA SA SRBIJOM. - Daleko od toga da ponovo postane nezavisna država, Crna Gora je na kraju rata okupirana od strane trupa Srbije.

Krfskom deklaracijom od 20. jula 1917, šef srpske vlade Nikola Pašić i vođa Jugoslovenskog odbora Ante Trumbić već su postavili temelje jugoslovenske unije. Ujedinjenje južnoslovenskih područja s Kraljevinom Srbijom dogovorili su Pašić, neki članovi skupštine Srbije, predstavnici Narodnoga vijeća Zagreba i Jugoslovenskog odbora: Ženevskom konvencijom od 9. novembra 1918. godine.

Okupacija Crne Gore od strane savezničkih trupa — francuskih, britanskih, američkih i italijanskih — u jesen 1918. bila je djelimična, jer je veći dio zemlje došao pod kontrolu srpskih trupa puk. Dragutina Milutinovića, koje su se predstavljale kao iskupitelji „potlačene braće” i aktivno su se bavile propagiranjem ujedinjenja između Crne Gore i Srbije.

Ujedinjenje su podržavale relevantne crnogorske ličnosti poput Andrije Radovića, šefa vlade u egzilu do januara 1917. godine. Razdor između Radovića i kralja Nikole trajao je od avgusta 1916, kada je premijer počeo podržavati ujedinjenje Srbije i Crne Gore kroz ujedinjenje dinastijâ Petrović-Njegoš i Karađorđević, prvo abdikacijom prvog u korist Aleksandra Srpskog, a zatim i rotacijom na prijestolu između dvije prodice. Od februara 1917. Radović je vodio „crnogorski odbor za narodno ujedinjenje”, osnovan u Ženevi i u bliskom kontaktu sa srpskih vladinim krugovima koji su radili na delegitimizaciji suvereniteta kralja Nikole nad Crnom Gorom.

U tom trenutku, crnogorski suveren, uglavnom zbog braka svoje šćeri Jelene s italijanskim kraljem Viktorom Emanuelom III, nadao se da bi italijanska okupacija Kotora i Bara mogla uravnotežiti srpsku i na neki način biti korisna za očuvanje njegove dinastije na crnogorskom prijestolu.

Italijanske ambicije s druge strane Jadranskoga mora, mješavina političkih, strateških i ekonomskih težnji, barem su bile najbolje jemstvo za održavanje crnogorske nezavisnosti. Na političkom nivou, međutim, premijer Srbije Pašić radio je na legalizaciji srpske hegemonije nad teritorijom Crne Gore, sprječavajući povratak kralja Nikole u zemlju, od čega su odvraćale i italijanska i francuska vlada.

Istovremeno, odbor predvođen Radovićem započeo je kampanju za izbor zastupnika u „veliku narodnu skupštinu” u Podgorici, koja bi odlučivala o budućem statusu Crne Gore. Dana 19. novembra 1918, crnogorski izbori održani pod vojnim pritiskom srpskih trupa sprovedeni su aklamacijom. Cetinje je bilo središte političke propagande: ovđe su pristaše bezuslovnog ujedinjenja sa Srbijom predstavili listu kandidata na bijelom papiru, dok su njihovi protivnici, oprezniji i sa ciljem očuvanja političkog dostojanstva Crne Gore, predstavili listu zelene boje. Dvije boje postale su termini koji se koriste za identifikaciju dviju frakcija: „bijeli” (bjelaši) bili su naklonjeni uedinjenju sa Srbijom, a „zeleni” (zelenaši) bili su pristaše nezavisnosti.

Ako su potonji bili prvenstveno izraz ruralnog društva, prvi su u svojim redovima imali više urbanih eksponenata: trgovce, privatnike i intelektualce. Vojna i administrativna elita zemlje činila se prilično prisutnom na obje strane, s prevagom među „zelenima“.

Uopšteno, strane su predstavljale evoluciju dviju glavnih političkih frakcija koje su karakterisale crnogorsko političko društvo početkom 20. vijeka: Narodne stranke, čiji su pristaše bili poznati kao klubaši, koja je bila za ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i svrgavanje kralja Nikole, te Prave narodne stranke, čiji su sljedbenici bili poznati kao pravaši, koja je podržavala politiku suverena i crnogorske nezavisnosti. Podjela na zelenaše i bjelaše, koja je odražavala pitanje crnogorskoga etničkog identiteta i nacionalne tradicije (crnogorstvo) u odnosu i suprotnosti sa srpskom (srpstvo), ostaće aktuelno pitanje u crnogorskom društvu do danas.

Izbori su većinu „bijelih” uveli u „veliku narodnu skupštinu”, koja se okupila u Podgorici u zdanju italijanske „Regia Cointeressata dei Tabacchi” 26. novembra 1918. i proglasila — pod pokroviteljstvom srpske vlade — pad kralja Nikole i prisajedinjenje Crne Gore Srbiji. U međuvremenu, 24. novembra, Narodno vijeće u Zagrebu službeno je proglasilo ujedinjenje južnoslovenskih teritorija bivše Austro-Ugarske carevine sa Srbijom i Crnom Gorom, nudeći Aleksandru Karađorđeviću regentstvo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS), proglašeno 1. decembra 1918.

Tri dana kasnije, unija između Srbije i Crne Gore stupila je na snagu, a Beograd je okončao diplomatsku funkciju svoga otpravnika poslova u crnogorskoj vladi, što je, prema Peru Šoću, koji je djelovao kao crnogorski ministar vanjskih poslova, u potpunosti pokazalo sav cinizam i arbitrarnost srpskih postupaka aneksije.

MEĐUSAVEZNIČKA OKUPACIJA I BOŽIĆNI USTANAK. - Prema italijanskim vojnim vlastima u Crnoj Gori, od kraja decembra 1918. kružile su glasine da bi, kako bi se nadoknadio manjak naoružanja, italijanske garnizone Virpazar i Bar mogli napasti i prosrpski oružani pokreti i crnogorske pristaše nezavisnosti. To je bila pretpostavka antisrpskoga ustanka koji je započeo u okolini Cetinja 3. januara 1919. godine. 

Jovan Simonov Plamenac i ostale „zelene” vođe poslali su izaslanike Međusavezničkoj komandi u Kotoru, predvođenom francuskim gen. Venelom, kako bi zahtijevali okupaciju Cetinja i Crne Gore od strane međusavezničkih trupa, isključujući srpsko-jugoslovenske. I u Baru cilj ustanika je bio izbaciti prosrpske lokalne vlasti. Međutim, za Venela, bilo kakva međusaveznička intervencija protiv srpsko-jugoslovenskih trupa bila je izvan rasprave.

Kao i prethodnih dana, francuski general, koji je bio na čelu, nije se ni konsultiovao sa zapovjednicima ostalih savezničkih kontingenata. Francuzi su namjerno favorizovali srpsku okupaciju, otvoreno podržavajući Radovića i „bijelu” frakciju na području između Virpazara i Skadra. Francuzi su iz pravca Dubrovnika olakšali dolazak u Crnu Goru prosrpske legije koju su obučavali i podržavali. Italijansko vojna komanda u Crnoj Gori otvoreno je osudila prosrpski stav Francuza, optužbu koju je istinito pouzdanom smatrao i američki poslanik u Rimu Nelson Pejdž, te je 9. januara 1919. Komisiju za mirovne pregovore iz Kotora telegrafski izvijestio sljedeće:

„Francuski general predvodi francusko-srpski prodor u Crnu Goru ne priznajući ništa osim srpske vlasti. Intervencija njegovih trupa ima kontrarevolucionarni karakter. Ima ih oko 3.000, od kojih je 500 iskrcano u Dubrovniku, a 400 potonjih, nakon što su već stigli u Kotor, ušlo je u Crnu Goru u francuskim uniformama i sa srpsko-francuskim oficirima. Hitna pomoć i energični diplomatski koraci neophodni su jer neprijatelj energično podstiče pobunu”.

I crnogorska vlada u egzilu osudila je način na koji su francuske vlasti olakšale dolazak Radovićevih sljedbenika u Crnu Goru, istovremeno ometajući dolazak pristaša kralja Nikole iz austrougarskih logora kojima je s trivijalnim izgovorima odbijen ulazak u zemlju. Italijani su sumnjali da čak i zdravstvene mjere opreza koje su Francuzi preduzeli u Kotoru protiv slučajeva tifusa krajem decembra 1918. — komunikacija između grada i ostatka Crne Gore je ograničena uz izdavanje sigurnosne propusnice za napuštanje zemlje — izgovor kako bi se srpskom komandovanju omogućila izolacija crnogorskoga stanovništva.

Pero Šoć je osudio ovaakv nastojanja srpskih vlasti kod američkoga otpravnika poslova u Francuskoj. Prema Šoću, samo su srpski zavjerenici i agenti imali otvoren pristup Crnoj Gori, dok su crnogorski državnici i političari morali apelovati na saveznike kako bi dobili dopuštenje za napuštanje zemlje i dolazak u Rim ili Pariz.

Jedina mjera koju je preduzeo francuski gen. Venel 5. januara 1919. bila je slanje francuskih, srpskih i američkih trupa prema Cetinju, te premještanje italijanske čete iz Kotora na Krstac sa zadatkom da zaštiti komunikaciju između francuskih i srpsko-jugoslovenskih trupa na Cetinju. Kada se gen. Karbone, komandant italijanskih trupa u Kotoru, na vlastitu inicijativu, pridružio grupi italijanskih vojnika i američkoj četi određenoj za ponovno preuzimanje kontrole nad Njegušima, koje su okupirali ustanici, Venel je, slijedeći naređenje Franše d'Epereja (na čelu savezničke Istočne armije), naredio komandiru američke čete da u Njeguše uđe samo sa svojim ljudima, ostavljajući na Krscu Italijane, kojima je kategorički bio zabranjen ulazak u Cetinje.

Gen. Karbone mogao je samo slijediti uputstva, iako je bio čvrsto uvjeren da bilo kakve represivne akcije protiv ustanika ne bi trebale biti povjerene isključivo srpsko-jugoslavenskim trupama, već bi ih saveznici trebali dogovoriti i sprovesti zajedno. Zbog toga je italijanski general optužio francusku komandu za suučesništvo u podjarmljivanju crnogorskoga stanovništva koje su počinile srpske vlasti.

Nezavisno od međusavezničkih vlasti, crnogorski ustanici — oko 15.000-20.000 osoba u cijeloj zemlji — krenuli su 6. januara 1919. na Cetinje i druge gradove (Nikšić, Virpazar, Podgorica) suočavajući se sa srpsko-jugoslavenskim trupama, koje su imale manji broj ljudi, ali su bile bolje opremljene. Ustanicima je nedostajalo hrane i municije, vojne pripreme, vještinâ i odlučnih vođa. Oko 3.500 „zelenih”, od kojih je samo trećina bila naoružana, ubrzo je bilo prisiljeno da odustane od zauzimanja Cetinja — jedinog grada u kojem su se ustanici mogli upuštiti u pravu višednevnu bitku protiv srpsko-jugoslovenskih vojnika (400 ljudi) i „bijelih" milicija (300 ljudi) pod zapovjedništvom srpskoga generala.

Dana 7. januara 1919, gen. Venel otišao je u Cetinje kako bi saslušao zahtjeve ustanika, koji su bili sljedeći: 1) oslobađanje zarobljenika koje su odveli Srbi; 2) jemstva da neće biti odmazde protiv onih koji su učestvovali u ustanku; 3) jemstva za ponavljanje izbora za „veliku narodnu skupštinu” pod kontrolom savezničkih trupa.

Time je francuski general imao priliku da utvrdi da crnogorski ustanici u načelu nijesu protiv jugoslovenskoga ujedinjenja, ali da se temeljno protive metodi koju su Srbi koristili za podvrgavanje Crne Gore srpskom režimu. Tvrdili su da su izbori za „narodnu skupštinu” i „proglašenje ujedinjenja” sa Srbijom 26. novembra 1918. sprovedeni pod srpskim vojnim pritiskom i stoga ne predstavljaju pravu crnogorsku nacionalnu volju.

Ustanici su se žalili na raširenu glad u zemlji i zahtijevali su ponovno razmatranje savezničke okupacije Crne Gore, preferirajući prisutnost samo američkih, britanskih i francuskih trupa. Gen. Venel obećao je redefiniciju okupacije Crne Gore od strane francusko-američkih trupa, ali je i dao ustanicima ultimatum od 48 sati: moraju osloboditi cestu od Cetinja do Kotora, ponovno aktivirati telefonske i telegrafske komunikacijske linije i vratiti se svojim domovima u kojima neće biti progonjeni. U tom trenutku, ustanici su prihvatili uslove francuskoga generala…

(Nastavlja se)

* * *

Autor je italijanski istoričar, doktorirao evropsku istoriju, docent na Univerzitetu „La Sapienza” u Rimu. Članak koji smo prenijeli objavljen u časopisu „Balkan Studies” (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου - ΙΜΧΑ, 51, Solun, 2016, 69-104)