Za Antenu M piše: Arben Murić
Ko su bile žene koje su prve obrađivale crnogorsku zemlju? One koje su sakupljale plodove prirode, odgajale đecu i podizale svoje porodice kroz epohe koje danas nazivamo praistorijom, bronzanim dobom i srednjim vijekom? Odgovor na ovo pitanje ne krije se samo u arheologiji i istorijskim zapisima, danas ga sve jasnije otkriva i genetika.
Udruženje „Crnogorski DNK kod“ sprovelo je prvo sistematsko istraživanje mitohondrijske DNK (mtDNK) na prostoru Crne Gore. Istraživanje je obuhvatilo 22 drevna arheološka uzorka sa značajnih lokaliteta poput Velike Grude, Duklje i Bjelovina, kao i 221 savremeni uzorak žena iz različitih krajeva Crne Gore. Rezultati su pokazali da drevne i savremene žene Crne Gore dijele zajedničke genetske pretkinje. Drugim riječima, matrilinealne loze koje vode porijeklo još iz praistorijskih vremena nijesu nestale, one i danas žive u savremenoj Crnoj Gori. Njihova priča, zapisana u genima, svjedoči o kontinuitetu, opstanku i snazi naših majki, baba, prababa i čukunbaba, odnosno o ženskim linijama koje su kroz milenijume čuvale život, pamćenje i identitet Crne Gore.
Mitohondrijska DNK – genetska linija majki
Mitohondrijska DNK (mtDNK) nasljeđuje se isključivo po majčinskoj liniji, od majke na šćerku, i tako u nedogled. Ona se ne rekombinuje kao ostali genetski materijal, što omogućava naučnicima da precizno prate tokove porijekla hiljadama godina unazad. U nauci koja se zove arheogenetika, mtDNA je često jedini trag koji je ostao od nekih davnih ljudi, jer se glavni genetski materijal vremenom raspadne. Zahvaljujući toj jedinstvenoj osobini, naučnici su uspjeli da otkriju postojanje zajedničke pretkinje svih današnjih ljudi – žene koju zovemo mitohondrijalna Eva. Ali nemojte je zamijeniti s biblijskom Evom. Mitohondrijalna Eva nije bila prva ni jedina žena koja je živjela u svoje vrijeme. Ona je jednostavno bila žena čiji se genetski trag nikad nije prekinuo. Zahvaljujući toj neprekinutoj ženskoj liniji, danas svi mi nosimo dio njene DNK u sebi.
Mitohondrijske Haplogrupe
Mitohondrijske haplogrupe su poput grana na porodičnom stablu čovječanstva. One nastaju tokom hiljada godina, kada se u mitohondrijskoj DNK, koju dijete nasljeđuje od majke, dogodi mala, ali nasljedna promjena, tzv. mutacija. Svaka takva promjena ostavlja genetski trag, koji se vremenom prenosi sa majke na svu njenu đecu, ali samo šćerke imaju moć da je dalje proslijede svojim potomcima šćerku. Upravo te promjene grupišu se u ono što nazivamo haplogrupama, koje naučnicima omogućavaju da prate porijeklo žena, njihove migracije i istorijski pravac matrilinealnih linija. Danas je poznato oko dvadesetak glavnih mtDNK haplogrupa, označenih slovima poput H, J, K, U, T i drugih, a gotovo sve evropske i azijske ženske loze potiču iz jedne zajedničke haplogrupe, naime od L3, koja je nastala u Africi u oblasti danasnje Somalije prije više od 20 hiljada godina. U tom smislu, L3 predstavlja genetsku „pramajku“ svih nas koji danas živimo van Afrike.
Drevni uzorci u Crnoj Gori
Drevni uzorci su ostaci genetskog materijala izdvojeni iz skeleta, zuba ili drugih bioloških tragova ljudi koji su živjeli u prošlosti – najčešće prije više stotina ili hiljada godina. Ti uzorci dolaze sa arheoloških nalazišta, a njihova starost može varirati od nekoliko stotina pa do više desetina hiljada godina. U kontekstu Crne Gore, drevni uzorci su uzeti iz lokaliteta kao što su Velika Gruda, Duklja i Bjelovine, i datiraju iz različitih epoha – od neolita, bronzanog i gvozdenog doba, pa sve do srednjeg vijeka.
Velika Gruda, monumentalna tumulska grobnica iz bronzanog doba, smještena u primorskom dijelu Crne Gore, jedno je od najznačajnijih arheoloških nalazišta ovog perioda na Balkanu. Upravo sa ovog lokaliteta potiču izuzetno vrijedni uzorci koji su omogućili uvid u genetski profil žena koje su živjele između 3500. i 2500. godine prije nove ere. U uzorcima su identifikovane ženske mitohondrijske haplogrupe HV0 i H, koje danas predstavljaju najrasprostranjenije matrilinealne linije u Evropi. Pored njih, otkrivene su i specifične podgrane haplogrupe H poput H1at, H1dw2, H1u i H1t7a koje se povezuju sa bronzanodobnim stanovništvom evropskog kontinenta. Posebno značajne su i linije U5a1c i U5a2d, koje vode porijeklo od starih evropskih lovaca-sakupljača, populacija koje su uspjele da prežive i prilagode prelazu ka zemljoradničkom načinu života. S druge strane, haplogrupe K2a i J1b1a1 ukazuju na veze sa neolitskom revolucijom i migracijama koje su sa prostora Bliskog istoka donijele prve poljoprivredne kulture u Evropu.
Na lokalitetu Duklje, smještenom nadomak današnje Podgorice, arheogenetski nalazi otkrivaju slojeve naseljenosti koji se protežu od kasnog bronzanog i gvozdenog doba, pa sve do ranog srednjeg vijeka. Istraživanje mitohondrijske DNK pokazalo je izuzetno zanimljive genetske tragove žena koje su ovdje živjele prije više od hiljadu godina. U uzorcima iz perioda između 10. i 12. vijeka, potvrđena je haplogrupa R0a1a4, linija porijeklom sa Arapskog poluostrva, koja se danas najčešće srijeće u Jemenu, Omanu i sjevernoj Africi. Njeno prisustvo u Duklji ukazuje na trgovinske i kulturne kontakte sa južnijim krajevima Mediterana. Zajedno s njom, pronađene su i grane haplogrupe H11, tačnije H11a, H11a1 i H11a1a, koje su poznate po prisutnosti u srednjeevropskim i balkanskim populacijama, a ovdje svjedoče o kontinuitetu ženske linije tokom srednjeg vijeka. Posebno značajno je otkriće haplogrupa U5b1a1 i U4b1a1, veoma starih evropskih linija koje vode porijeklo još od paleolitskih lovaca-sakupljača. Njihovo prisustvo u Duklji ukazuje da su se neke od najdubljih evropskih matrilinearnih linija zadržale na ovom prostoru bez prekida kroz vjekove.
Na lokalitetu Bjelovine, smještenom u unutrašnjosti Crne Gore, pronađeni su uzorci mitohondrijske DNK sačuvani u kostima žena koje su ovdje nekada živjele, a koji svjedoče o vezama koje daleko nadilaze balkanske granice. U slojevima datiranim između 709. i 880. godine nove ere identifikovana je haplogrupa W1. Riječ je o staroj evropskoj matrilinealnoj liniji, koja je nekada bila rasprostranjena među populacijama srednje i istočne Evrope. Njeno prisustvo u ranosrednjovjekovnoj Crnoj Gori govori o mogućem dolasku žena iz sjevernijih krajeva, koje su sa sobom nosile svoj genetski pečat. Još značajniji nalaz predstavlja haplogrupa I1b, zabilježena u periodu između 996. i 1150. godine. Riječ je o rijetkoj mitohondrijskoj liniji, slabo zastupljenoj na evropskoj genetskoj slici, što njen pronalazak na Bjelovinama čini posebno dragocjenim za razumijevanje složenosti i raznovrsnosti lokalne populacije. Poseban trag ostavila je i haplogrupa U6a2, porijeklom iz sjeverne Afrike i sa Iberijskog poluostrva, datirana u period od 211. do 320. godine prije nove ere. Ovaj nalaz snažno ukazuje na rane trgovačke i migracione veze Crne Gore sa Mediteranom, svjedočeći o kontaktima koji su povezivali ovaj prostor sa udaljenim civilizacijama još u antičko doba.
Genetska mapa savremenih Crnogorki
U ovom istraživanju analizirano je ukupno 221 savremeni mitohondrijski DNK uzorak žena iz Crne Gore, prikupljenih iz studije Šarac, kao i iz međunarodnih baza podataka FTDNA i YFull. Od toga, 134 uzorka potiču direktno iz studije Šarac. Rezultati pružaju izuzetno bogatu i slojevitu sliku matrilinealnog nasljeđa, povezujući današnje Crnogorke sa populacijama koje su naseljavale ovaj prostor od paleolita, preko neolita i srednjeg vijeka, pa sve do osmanskog perioda.
Najzastupljenija je haplogrupa H, nastala prije oko 20.000 godina u zapadnoj Aziji, kojoj pripada čak 115 uzoraka. Ova haplogrupa danas predstavlja dominantnu matrilinealnu liniju u Evropi, a u Crnoj Gori pokazuje izuzetnu unutrašnju raznolikost. Među njenim podgranama izdvajaju se H3h5, porijeklom sa Iberijskog poluostrva, stara oko 4.500 godina, vjerovatno donesena u region tokom migracija iz zapadne Evrope, H55b, rijetka linija koja može predstavljati lokalno formiranu granu i H11a1, prisutna i u savremenim uzorcima i u srednjevjekovnoj Duklji, što ukazuje na dugotrajan kontinuitet ženskih linija na ovom prostoru. Druga po zastupljenosti je haplogrupa U, jedna od najstarijih evropskih matrilinealnih linija, nastala prije oko 45.000 godina na Bliskom istoku, sa 39 uzoraka. Posebno su značajne njene podgrane U5b1b1a, linija paleolitskih lovaca-sakupljača, koja je opstala do danas kao i U1a1a i U3b2b, euroazijske loze povezane s Iranom, Kavkazom i Levantom, neposredno vezane za neolitske migracije i širenje zemljoradnje. Haplogrupa J, nastala prije oko 40.000 godina na Arabijskom poluostrvu, zastupljena je sa 21 uzorkom. Njena podgrana J1b1a1 posebno je značajna jer je potvrđena i u savremenim i u drevnim uzorcima sa lokaliteta Velika Gruda, što govori o neprekinutoj ženskoj liniji dugoj više od 3.000 godina. Manju, ali značajnu zastupljenost imaju i haplogrupe K (8), V (7), I (6) i T (6), HV (5), X (4), R (3) i W (3) dok je haplogrupa N zabilježena samo u jednom uzorku. Posebno intrigantan nalaz predstavlja haplogrupa L3e3, rijetka linija porijeklom iz zapadne Afrike, stara između 12.000 i 15.000 godina. Njeno prisustvo u Crnoj Gori najvjerovatnije je povezano sa osmanskim periodom ili ranijim mediteranskim trgovačkim kontaktima.
Što nam sve to govori o ženama Crne Gore?
Iako nijedno istraživanje ne može obuhvatiti cjelokupnu populaciju, uzorak od 221 analizirana mitohondrijska DNK profila predstavlja statistički značajnu i pouzdanu osnovu za sagledavanje porijekla i strukture ženskih – majčinskih linija u Crnoj Gori. Takav obim uzorka omogućava donošenje relevantnih zaključaka o dugoročnim demografskim procesima i genetskim obrascima koji su oblikovali žensko stanovništvo ovog prostora. Rezultati istraživanja savremenih i drevnih uzoraka otkrivaju jasnu i slojevitu sliku: žensko genetsko nasljeđe Crne Gore formirano je kroz više od deset hiljada godina, u dodiru različitih migracionih talasa i kulturnih uticaja. U savremenim populacijama prepoznaju se linije paleolitskih lovaca-sakupljača, neolitskih zemljoradnika pristiglih sa Bliskog istoka, ali i rijetki tragovi afričkog porijekla, što ukazuje na aktivnu uključenost crnogorskog prostora u šire demografske procese euroazijskog i mediteranskog svijeta. Posebno je značajno otkriće da su određene haplogrupe, poput H11a1 i J1b1a1, prisutne i u drevnim i u savremenim uzorcima, što svjedoči o kontinuitetu matrilinearnih linija koji traje duže od tri hiljade godina. Ova činjenica jasno pokazuje da se ženske loze nijesu prekidale, već su kroz generacije prenosile svoj genetski i kulturološki identitet. Ovi podaci pokazuju da današnje žene Crne Gore nose genetsko nasljeđe koje odražava dug i složen proces naseljavanja Balkana, od praistorije do savremenog doba. Mitohondrijska DNK zato nije samo biološki zapis, već i vrijedan trag koji nam pomaže da razumijemo često prećutanu istoriju žena – majki Crne Gore – čije se nasljeđe prenosi kroz generacije.
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR