EU zakon o AI već oblikuje pravila za Crnu Goru

Evropski ambiciozni zakon o vještačkoj inteligenciji stupio je na snagu. Posljedice će osjetiti cijeli svijet, a na specifičan način odraziće se na zemlje poput Crne Gore koje balansiraju između usklađenosti i razvoja.

Piše: Ana Nives Radović

Od avgusta ove godine veliki evropski eksperiment u digitalnom upravljanju ulazi u novu fazu. Stupanjem na snagu Zakona o vještačkoj inteligenciji, Brisel je napravio najozbiljniji korak do sada u oblikovanju globalnog regulatornog okvira za ovu tehnologiju, pa iako je njegova primjena još u začecima, ovaj zakon obećava da će promijeniti ne samo ponašanje AI kompanija unutar EU, već i strateške poteze najvećih tehnoloških igrača na svijetu.

Zakon o AI, koji je prvi put predložen 2021. a usvojen 2023, predstavlja najtemeljniji pokušaj do sada da se obuzda tehnološka oblast koja još traži jasne granice. Djelimično modelovan po GDPR-u, uticajnom režimu zaštite privatnosti u EU, novi zakon klasifikuje AI sisteme prema rizicima koje predstavljaju za pojedince i društvo i nameće obaveze u skladu s tim rizicima. Najopasnije primjene, među kojima su AI sistemi za socijalno bodovanje, potpuno su zabranjene, dok su druge, poput onih koje utiču na obrazovanje, zapošljavanje ili rad policije, strogo kontrolisane, a čak i relativno bezazlene primjene sada moraju da ispunjavaju osnovne standarde transparentnosti.

Najvažniji dio zakona, koji ujedno nailazi i na najviše zamjerki, odnosi se na takozvane AI modele opšte namjene, odnosno one koji su trenirani na ogromnim skupovima podataka kako bi obavljali širok spektar zadataka, i koji su osnova za najmoćnije generativne alate danas. Ovi modeli, uključujući GPT-4 i njegove konkurente, sada moraju da se podvrgnu novom regulatornom režimu u Evropi. Dobavljači modela od sada će morati da dokumentuju arhitekturu sistema, izvore podataka za treniranje, uticaj na životnu sredinu i planirane načine upotrebe, kao i da ublaže sistemske rizike koje bi modeli mogli izazvati. Dodatne obaveze će se uvoditi postepeno tokom naredne godine, ali osnova je već postavljena. Evropa, barem za sada, više nije neutralan teren u trci naoružanja vještačkom inteligencijom.

Dolazak zakona izazvao je dvije neposredne reakcije i to slavlje u pojedinim dijelovima evropskog establišmenta, uglavnom među onima koji vjeruju da je bolje imati bilo kakvu regulativu, nego je nemati uopšte i tihu paniku unutar velikog dijela AI industrije koje se ovo direktno tiče. Evropski zvaničnici zakon o AI vide kao hrabru potvrdu suvereniteta nad tehnologijom koju su uglavnom oblikovali drugi. Američke kompanije, s druge strane, vide sve kompleksniju mrežu preklapajućih pravila, od kojih su mnoga i dalje nejasna ili nedovoljno definisana. Na pitanja šta tačno predstavlja „sistemski rizik“ i šta se konkretno podrazumijeva pod „značajnom štetom“ regulatori ipak nijesu dali dovoljno precizne odgovore. Rezultat su brojne pravne konsultacije, zapošljavanje stručnjaka za usklađenost i zabrinutost po pitanju politike, ne samo u Evropi, već i širom svijeta.

Ta nejasnoća nije slučajna. Kao i GDPR, Zakon o AI zamišljen je kao živi instrument, čije će tehničke standarde s vremenom usavršavati specijalizovana tijela. U teoriji, to mu daje fleksibilnost. U praksi, garantuje godine tumačenja i nadmudrivanja. Primjena će vjerovatno biti neujednačena, pa iako je Evropska komisija osnovala novo centralno AI odjeljenje za koordinaciju nadzora, odgovornost za svakodnevno sprovođenje leži na nacionalnim regulatorima, od kojih mnogi nemaju dovoljno resursa, iskustva, ili oboje. Za sada, zakon se u velikoj mjeri oslanja na samoprocjenu i revizije trećih strana, dok formalne istrage i kazne, iako teoretski stroge, ostaju pitanje budućnosti.
Ipak, pritisak je stvaran. Za veće firme, posebno one sa sjedištem u Sjedinjenim Državama, ulozi su komercijalni koliko i pravni.

Usklađivanje sa Zakonom o AI može biti skupo, pri čemu rani proračuni ukazuju na stotine hiljada eura po modelu, a mnogo više za firme koje posluju u osjetljivim sektorima, ali neusklađenost može značiti gubitak pristupa drugom najvećem digitalnom tržištu na svijetu. Zakon takođe postavlja suptilnije dileme, jer firme sada moraju da otkriju detalje koje su ranije smatrale poslovnom tajnom, uključujući sastav podataka za treniranje i arhitekturu algoritama. Brige o intelektualnoj svojini su sveprisutne, a nad firmama se nadvija sjenka strateškog curenja informacija.

Ni umjetnici i kreativni radnici nijesu impresionirani. Jedna od najglasnijih kritika novih pravila jeste da pružaju premalo zaštite kreativnim stvaraocima čiji se rad koristi za treniranje generativnih modela. Iako zakon zahtijeva da AI provajderi otkriju da li je za treniranje korišćen materijal sa autorskim pravima, ne obavezuje ih da dobiju saglasnost, niti da isplate nadoknadu nosiocima prava. Po mišljenju mnogih u kulturnom sektoru Evrope, zakon je prepustio previše terena Velikoj AI. Pripremaju se pravni izazovi, a sudski procesi koji uslijede mogli bi dodatno izmijeniti regulatorni pejzaž.

S druge strane Atlantika, reakcije variraju od oprezne saradnje do diplomatskog negodovanja. Vašington nema pandan Zakonu o AI, a mnogi američki kreatori politika vide pristup EU kao preuranjen ili protekcionistički. Ipak, baš kao što je GDPR pokrenuo talas globalne regulative o privatnosti, tako bi i Zakon o AI mogao da postavi temelje globalne odgovornosti algoritama. Brazil, Japan i Južna Koreja pažljivo prate situaciju, a to čini i više saveznih država SAD. I dok federalno zakonodavstvo u SAD izostaje iz uključivanja u sličan proces, uticaj evropskih pravila, posebno na multinacionalne kompanije, ne treba potcijeniti. Kao što je bio slučakj i sa zaštitom podataka, cijena ulaska na evropsko tržište mogla bi postati globalni standard.

Za Crnu Goru, talasi briselskog eksperimenta posebno snažno pogađaju njen status van članstva, a u kontekstu regulatornog usklađivanja novi AI režim samo pojačava hitnost tog procesa. Crnogorske kompanije koje razvijaju, primjenjuju ili indirektno uključuju AI sisteme u evropsko tržište, htjele to ili ne, potpadaju pod ekstrateritorijalni domet Zakona o AI. Bez pune usklađenosti, počev od dugo odlagane harmonizacije propisa o zaštiti podataka i jasne strategije za upravljanje, firme rizikuju prepreke, isključenje iz unosnih ugovora i reputacionu štetu zbog percepcije neusklađenosti. Istovremeno, mala veličina i ambicija zemlje mogu da budu i prednost, pa bi, ukoliko bude volje i znanja, proaktivnim prihvatanjem principa Zakona o AI i izgradnjom efikasnog i transparentnog sistema usklađenosti, Crna Gora mogla da se pozicionira kao pouzdan regionalni most između EU standarda i Zapadnog Balkana, privlačeći investicije i specijalizovane pružaoce usluga koji traže regulatorno usklađeno uporište.

Unutrašnji zadatak nije lak. Donosioci odluka morali bi da ubrzaju izgradnju institucionalnih kapaciteta, odnosno da ojačaju regulatornu stručnost, jasno propišu obaveze za upotrebu AI kako u javnom, tako i u privatnom sektoru, i da obezbijede da upravljanje ne bude samo formalno, već i sposobno za nijansiranu procjenu rizika. Pred Crnom Gorom je strateški izbor. Može da tretira Zakon o AI kao spoljni namet koji mora da izdrži, ili kao šablon za razvoj povjerljive, na čovjeka usmjerene AI tehnologije koja jača njene evropske težnje. Za uspjeh bi bilo neophodno integrisati ove standarde u obrazovanje, javne nabavke i inovacionu politiku, pretvarajući potencijalni teret usklađenosti u konkurentsku prednost, uz zaštitu domaćeg kadra i sprečavanje iscrpljivanja domaćih kapaciteta od strane eksternih aktera.