Piše: Vladimir Jovanović Kasno ljeto 1925. godine. Marko Majo Vujović je u svojoj 32-oj.
Već 13 godina u oružanoj borbi!
On je učesnik balkanskih ratova (1912–1913), Prvoga svjetskoga rata (1914–1916); potom je komita: i protiv austrougarske (1916–1918) i protiv srpske okupacije (od 1918).
Cijelu mladost ovaj Čevljanin ratuje za odbranu prava, časti i slobode Crne Gore.
„Čevo ravno, gnijezdo junačko, a krvavo ljudsko razbojište, / mnoge li si vojske zapamtilo, mnoge li si majke ojadilo!”
Prošao je Majo Vujović sve najvažnije faze, mjesta i datume oružanoga otpora Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (KSHS) – Božićni ustanak, emigraciju u Italiji – đe je u 3. četi 1. bataljona Crnogorske vojske – zatim se sredinom 1919. u činu poručnika vraća u Crnu Goru sa velikom grupom drugih oficira crnogorskih.
U Italiji je opet u prvoj polovini 1922, a od tada, neprestano, ponovo u šumama.
Oglašen je hajdukom i ucijenjen da ga može ubiti bilo ko i za to od KSHS biti bogato nagrađen.
Apele vlasti iz druge polovine 1922. da se preda, tj. da će ga amnestirati, odbio je.
I njegov rođeni brat, Jovan Vujović, oglašen je hajdukom; stričevi mu i rođaci – takođe su komiti...
Tek posljednjih decenija, otkrivamo nepoznate strane istorije; utvrđujemo činjenice o paklu koji je nastao nasilnim uništenjem crnogorske države – jedine saveznice Antante koja 1918, nakon Prvoga svjetskoga rata, voljom velikih sila, nije obnovljena.
Ni sedam godina nakon prisajedinjenja Srbiji – i četiri godine nakon smrti kralja Nikole u izgnanstvu – situacija se nije promijenila: vlasti KSHS u Crnoj Gori su se održavale uz pomoć oružane sile, koristeći sistem nasilja i zastrašivanja.
Crnogorska (federalistička) stranka (CFS) – politički ogranak borbe za obnovu crnogorske države – iako je bila legalna, nije mogla održati niti jedan javni zbor, a njene su pristalice bile proganjane i ucjenjivane.
No, svejedno, na izborima za parlament KSHS – na kojima nije postojala tajnost glasanja, niti su svi punoljetni građani imali pravo glasa – CFS je početkom 1925. god. pojedinačno najjača partija.
Od ukupno sedmorice koji su se birali u Crnoj Gori, imala je trojicu svojih poslanika (Mihailo Ivanović iz Kuča, Savo Vuletić iz Zete, Sekula Drljević iz Morače).
Na drugoj strani, đe god i kako god su mogli, komiti su nanosili osvetničke udarce organima vlasti KSHS, osobito žandarmeriji i vojsci, čije su trupe izvršile nebrojena zvjerstva nad crnogorskim stanovništvom.
Istoričar Ivo Banac će zapisati:
„Zelenaški komite vraćali su milo za drago. I oni su palili i odvodili stoku, ubijali vodeće Bjelaše, uključujući i članove Velike narodne [tzv. Podgoričke] skupštine, i napadali javne zgrade. Prilike u Crnoj Gori od 1919. do sredine 1920-ih bile su zaista slične ratnome stanju, jer su ustanici zaustavljali vlakove, plijenili banke, i vodili žestoke borbe” („Nacionalno pitanje u Jugoslaviji: porijeklo, povijest, politika”; knjiga je objavljena 1988. god).
Dio tih akcija se, rekoh, odvijao i na prostoru istočne Hercegovine: blizina granice, želja da se osvete ubijeni komiti a da to ne izazove dodatne represalije nad crnogorskim stanovništvom – bili su, među ostalim, razlozi taktički zbog kojih su komiti, duže ili kraće vrijeme, boravili tamo.
U prvim godinama nakon 1918, kako navodi istoričar Nusret Šehić, na neka područja „Hercegovine su stizali agitatori kralja Nikole, koji su tu nastojali da prošire krug pristalica svrgnutog crnogorskog monarha”, a „crnogorskim komitama išlo je naruku i to što su u tamošnjem hercegovačkom stanovništvu imali dosta jataka” („Bosna i Hercegovina 1918–1928: privredni i politički razvoj”, Sarajevo 1991).
Za različite grupe crnogorskih komita, uključujući i Maja Vujovića, „operacijske zone” su planinski srezovi i opštine od Čajniča, Foče, pa sve do Trebinja.
Prema Savu Skoku, skupa sa drugim crnogorskim komitom – Blagotom Vujovićem, Majo je dosezao i do Ljubinja, duboko u istočnu Hercegovinu, otprilike na pola puta između Trebinja i Mostara – radi osvete nad pripadnicima trupa Austro-Ugarske („šuckorima”) s kojima je ratovao komitujući u Prvome svjetskome ratu.
Pravoslavni paroh Ljubinja, protojerej Šćepan Šarenac, tvrdi S. Skoko, „energično se suprotstavio svima onima koji su hteli da se svete za zlodela koja su ljubinjski šuckori počinili u minulom ratu; izašao je, sa najuglednijim ljubinjskim Srbima, pred Čevljane, koje su predvodili Blagota i Majo Vujović, odveo ih u crkvu i sa oltara zakleo da ne čine nikakvo zlo” („Pokolji hercegovački Srba ‘41”, Beograd, 1991)
Poznati otorinolaringolog i antropogeograf, Branimir Gušić, u jednome članku iz 1966. se osvrnuo na svoju pośetu Tjentištu, malome muslimanskome selu u dolini rijeke Sutjeske, koje je obišao 40 godina ranije – dakle, godine 1926, kada su u tome kraju živa śećanja na Maja Vujovića.
Opisujući Tjentište, on veli kako je selo „i žandarmerijsku stanicu dobilo tek zbog komita, koji se pojaviše poslije Prvoga rata i koji su se pod vodstvom silnoga hajduka Maje Vujovića iz ogromnih prašuma Sutjeskinih znali zalijetati i do ovih sela šireći strah i trepet” („Naše planine”, br. 1-2, Zagreb 1966).
„Napadi iz susjedne Crne Gore, najčešće su bili motivisani pljačkom i otimačinom, ali i određenim političkim ciljevima i interesima”, tvrdi N. Šehić, pa su „u graničnim kotarima [srezovima] bile stalno angažirane jedinice žandarmerije, specijalnih krstarećih odjeljenja i jedinice redovne vojne oružane sile”.
„Vlasti su na tom području morale pribjeći i podjeli oružja ‘pouzdanijim’ i ‘sigurnijim’ seljacima, kako bi i na taj način suzbijali napade komita i naoružanih pljačkaških grupa. U pojedinim graničnim kotarima bilo je proglašavano i vanredno stanje, a u čajničkom kotaru i prijeki sud. Stalni napadi na pomenute granične kotare prema Crnoj Gori držali su stanovništvo u strahu.
Iako je tamošnje muslimansko stanovništvo bilo najviše na udaru, žrtve tih napadača, ipak, nisu uvijek birane, jer su s muslimanskim porodicama, stradale i hrišćanske, posebno imućnije porodice. Pljačkaška aktivnost s područja Crne Gore se intezivirala, a aktivnost žandarmerije se pokazala neefikasnom”, piše N. Šehić.
Na drugoj strani, upravo iz Hercegovine, odnosno BiH, pristizali su u Crnu Goru, radi uništenja komita i sprovođenja represalija nad stanovništvom, neki od najozloglašenijih pripadnika žandarmerije, i srpske i muslimanske nacionalnosti.
Kako stoji u jednome izvještaju, ubistvâ 11 crnogorskih komita kod Nikšića 28. decembra 1923. god. predvodio je „leteći odred koji je pre 20 dana došao iz sarajevske škole”.
Premda su vlasti KSHS prvobitno objavile da je među ubijenim komitima kod Nikšića i Majo Vujović, on je „vaskrsao”; i u ljeto 1925, zbog svojih akcija u Hercegovini, postaje tema udarnih naslova ondašnje štampe.
Pripisivali su mu da je „iz verskih i patriotskih razloga”, zaklalo više lica muslimanske vjeroispovijesti i na leševima ostavljao „vlastito pismo” uz „pečat KOMITETA ZA NEZAVISNU CRNU GORU”.
Beogradski list „Politika” od 15. avgusta 1925. god. navodi da je „stanovništvo Gornje Hercegovine vrlo ogorčeno ovim zločinstvima; negodovanje se proteže prvenstveno na vlasti, koje su otrpele da kroz šest godina od oslobođenja padne od razbojničke grupe preko 25 ispravnih građana naše države u srezu gatačkom”.
„Na terenu istočne Hercegovine kretala se komitska grupa Maja Vujovića i, prema nepotpunim podacima, za to vreme ubila 25 ljudi, među kojima je bilo i Srba”, piše S. Skoko.
Vlasti KSHS su Maju pripisivale ukupno 59 ubistava.
Međutim, savremenici tih događaja su izrazili sumnju da je on počinilac mnogih od tih ubistava.
Ti glasovi čuli su se i iz uglavnom prorežimske Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO), stranke koja je okupljala veliki broj Muslimana u BiH.
Salih Baljić, narodni poslanik iz Hercegovine, oglasio se u vezi „pokolja muslimana u selu Borču, srez Gacko u Hercegovini”, koji je, tvrdi „Politika”, „izvršiila četa odmetnika Maje Vujovića”.
Međutim, poslanik Baljiću je postavio 12. jula 1925. god. u Skupštini KSHS pitanje ministru unutrašnjih djela u kojwm, između ostaloga, veli:
„Iz prijetećih pisama koja su nađena kod poginulih izilazi, da se istrebljenje vrši iz osvete što dotični nijesu glasovali za Radikalnu stranku [NRS, partiju Nikole Pašića – prim.a]. Pisma nose štambilj BORCI ZA PRAVO, ČAST, SLOBODU I NEZAVISNOST CRNE GORE, što je vrlo čudnovato i zagonetno. Odmetnici imaju svoje jatake u Gacku”.
Mehmed Spaho, šef JMO, 13. avgusta 1925. god. uputio je telegram potpredśedniku vlade KSHS Marku Đuričiću i ministru unutrašnjih djela Božu Markoviću, navodeći da su Muslimani u srezu gatačkome „u paničnom strahu od opšteg pokolja”.
Iako piše o „poznatim razbojnicima”, M. Spaho, ipak, ne imenuje ni Maja Vujovića, ni bilo koga drugoga, da bi zaključio:
„Javno mišljenje je načisto da domaći pravoslavci insceniraju pokolj muslimana sa namerom da muslimane isteraju iz ovih krajeva”.
Istražujući te događaje, S. Skoko tvrdi da su, na primjer, ubistvâ „Zukanovića i Talovića na Vranjskom dolu i Lukavici i pogibija dvojice Bejatovića iz sela Mjedenik” desila „od ruku svojih komšija Muslimana; jedan od njih je bio solunski dobrovoljac”.
Više drugih izvora svjedoče da su pojedine žrtve, Muslimani – koje je Majo Vujović likvidirao ili mu se neosnovano pripisuje njihova likvidacija –bili aktivni ili rezervni žandarmi ili njihova „poverljiva lica”, te da su predvodili kontrakomitske seoske straže, patrole i zaśede sa puškama i novcem primljenim od vlasti KSHS.
„Politika” 15. avgusta 1925. god. piše da je „poznato celoj Hercegovini da su muslimani sreza gatačkog, dali nekoliko odličnih nacionalnih radnika i dobrovoljaca – braća Kurtovići, Sarići, Hasanbegovići, Tanovići, Zvizdići, Čampare i drugi”.
Na drugoj strani, čak i novinar vladinog glasila „Politika”, indirektno stavlja pod lupu tvrdnje da je sva ta ubistva moguće pripisati samo Maju Vujoviću, tj. njegovoj komitskoj četi:
„Jer, postoji jedna teška sumnja, da toliko ljudi, na jedan isti način, ne može pobiti jedan čovek ili jedna četa, a da ne ostavi nikakvog traga za sobom”.
Istinu o svemu tome je, po svoj prilici, teško tačno utvrditi.
I ko zna kako i dokle bi četa Maja Vujovića djelovala na način da su čitave pogranične oblasti na crnogorskoj granici de facto pod njegovom kontrolom, da sva ta situacija nije postala, ne samo neprijatna, već i opasna za Aleksandra Karađorđevića lično!
„Njegovo veličanstvo” je za drugu polovinu septembra 1925. god. najavilo dolazak u Crnu Goru radi kapele, koju je izgradio na Jezerskome vrhu Lovćena – naredivši prethodno da sruše i uklone uglavnom očuvanu Njegoševu izvornu crkvu Sv. Petra Cetinjskoga.
Jedna od planiranih ruta kojom je njegova povorka namjeravala da se kreće bila je cestom Danilovgrad – Čevo – Njeguši.
Upravo na Čevu – rodnome mjestu Maja Vujovića – bio je zakazan „svečani ručak” za više stotina zvanica koji bi spremila kraljeva dvorska kuhinja.
Glasine nijesu kružile samo o tome da se Majo sprema da ubije Aleksandra, već, alternativno, Nikolu Pašića, drugoga na zelenaškoj listi krvnika Crne Gore.
N. Pašić bi se kretao odvojeno od Karađorđevića – brodom do Kotora, a odatle automobilom do Cetinja.
Iako su gotovo svi članovi Vlade KSHS potvrdili da će doći u Crnu Goru, srpska štampa je spekulisala da li će se N. Pašić pojaviti na Cetinju?
Na kraju, iako je ljetovao u Cavtatu, on nije bio na „cetinjskim svečanostima”.
U svakome slučaju, krajem avgusta 1925, Pašićeva vlada je povisila – skoro udvostručila – nagradu za ubistvo Maja Vujovića i njegove grupe; a prema tvrđenju S. Skoka, „kralj Aleksandar lično je izdao naređenje komandantu žandarmerije da po svaku cenu likvidira pomenutu grupu”.
Šef žandarmerije uz crnogorsku granicu bio je major Dragutin F. Mašek, sa iskustvom poćerâ za komitima još iz doba Austro-Ugarske (nota bene: za vrijeme NDH, postaće D. F. Mašek „oružnički pukovnik”).
Intezivirajući rad doušničke mreže, on je dobio informaciju da se četa Maja Vujovića nalazi na samoj granici prema Crnoj Gori, u blizini Vučjega Dola – đe se 1876. god. odigrala čuvena bitka Crnogoraca i Turaka.
Prema objavljenim izvještajima, 1. septembra 1925. god, „upravo duboko u noć, žandarmerijski major Mašek, koji upravlja operacijama protiv odmetnika, izvešten je da se odmetnička četa Maje Vujovića nalazi kod nekog seljaka u Baljcima; onda je on odmah uputio tamo jedan vod žandarmerije sa Husom Kruševljaninom i podnarednikom Vukovićem na čelu; i žandarmi su pretresli odmah celo selo”...
(Nastavlja se)
ru se pominje
U stalnoj pratnji s Majom Vujovićem bila su najmanje trojica drugih poznatih crnogorskih komita: Dušan Roganović, Đorđije Drašković i Stevo Stevović. http://antenam.net/index.php/istorija/item/17639-dvije-smrti-crnogorskoga-komite-de-i-kada-je-ubijen-majo-vujovic-1
komita
Imate li neke informacije o mom rodjaku komiti Dusanu Roganovicu? On je ubijen 1928 - sve do tada je komitova protiv okupatora domovine.