Crnojević i Zetski zbor 1455. ukidaju jurisdikciju Srpske crkve (2)

 Piše: Vladimir Jovanović

 Stefan Crnoje ili Stefan-Stefanica Crnojević (†1465), jedan je od četvorice sinova Đurđa Đuraševića († poslije 1435). Iz te familije su neki od vojvoda starocrnogorskih vladara Balšića, iako ponekad i oružano s njima sukobljeni.

 Gospodarili su Crnojevići Svetomiholjskom metohijom, Grbljem i tamošnjim solanama, te dijelom Paštrovića: Đurđe podiže tvrđavu nedaleko od Staroga grada Budve, nazvanu po njemu Đurđevac. Žena Đurđa – a majka Stefana – etnička je Albanka, šćer vlastelina Koje Zakarija iz Danja. U sačuvanim izvorima se 1426. prvi put pominje Stefan. On učvršćuje dinastičku vlast Crnojevića iz Žabljaka na Skadarskome jezeru.

 Veliki vojvoda Stefan Crnojević je Gospodar Zete (Crne Gore) od 1451. do 1465. godine. Njegova žena Marija je sestra Đurađa Kastriota-Skenderbega i najstarija šćer Ivana Kastriota. Stefan je, dakle, otac Ivana Crnojevića (†1490), a đed Đurđa (†1514) – budućih vladara slobodne Crne Gore. Kako lijepo opisuje naš istoričar dr Đorđe Borozan, Stefan „svojim likom i djelom, stoji u pročelju svake priče o dinastiji Crnojević, kao osnivač i graditelj državne tradicije na čijim je temeljima sagrađen ośećaj slobodarstva i otpora koji čini zlatnu nit crnogorskoga srednjovjekovlja oslonjenog na ideje i domete dinastije Vojislavljevića i Balšića”.

 No, vratimo se na činjenice da su, prema arhivskim podacima, „svetosavski” eparhijski arhijereji Crkve Srbije (samoupravne Pećke arhiepiskopije) u Zeti okončali kao unijatski ili „latinski”, tj. da su, nakon Feraro-Firentinskoga sabora, prihvatili uniju s Rimskom crkvom. Na katedri u Prečistoj Krajinskoj od 1454. unijatski je arhiepiskop Pavle; njegov „svetosavski” prejemnik, Jovan, pominje se u dokumentu iz 1458, a on je, bilježi dr Zvezdan Folić, „dosljedno podržavao mletačku politiku i neskriveno iznosio da je sljedbenik Rimokatoličke crkve; to ga je u očima zetskoga gospodara i njegovih podanika maksimalno iskompromitovalo, a Prečista Krajinska je bila definitino prokažena kao śedište pravoslavnoga zetskog mitropolita”.

 Manastir s crkvom Uspenja Bogorodice (Svete Marije) u Krajini – dvadesetak kilometara jugoistočno od Virpzara – zadužbina je kneza, prvoga crnogorskoga svetitelja Vladimira Dukljanskoga (†1016) i-ili njegove udovice Kosare, koja se, nakon pogubljenja svoga supruga, zamonašila. Tu su bili grobovi i Svetoga Vladimira i Kosare. Pokraj manastira su dvorovi Vladimira i njegova oca Petrislava (Petra), arhonta Duklje, a pretpostavlja se da je tu napisano i „Žitije zetskoga kneza Vladimira”, koje je dio „Ljetopisa popa Dukljanina”. Kosara iz Prespe je tijelo na prevaru ubijenoga Vladimira prenijela u mjesto zvano Krajina, kraj njegova dvora, i sahranila ga u crkvi Svete Marije; ili kako stoji u sačuvanome prijepisu sa slovenskoga originala popa Dukljanina: „Tulit corpus eius et asportavit in loco, qui Craini dicitur, ubi curia eius fuit et in ecclesia sanctae Mariae recondidit”.

 Po uništenju Dukljanskoga kraljevstva krajem 12. vijeka, tokom srpske okupacije, koja će potrajati oko 170 godina, uglavnom svi Nemanjići sredstvima državne i vjerske propagande suprotstavljaju se „ukorijenjenoj državnoj, kulturnoj i dinastičkoj misli Duklje“ – velim uglavnom svi, ali ne i svi Nemanjići, jer se to izričito ne odnosi na Vukana Nemanjića († oko 1208). On je konvertovao iz Srbina u Dukljanina, prigrlivši vjerske, kulturne i državotvorne tradicije Vojislavljevića, pa se samoproglasio najkasnije 1195. kraljem Duklje (Dioklitije) i čak ratovao sa Srbima koje predvodi brat mu Stefan, budući „Prvovenčani” srpski kralj.

 Prethodno otac im, srpski župan Nemanja („mirotočivi”!), varvarski poruši starocrnogorske dukljanske gradove, liše Kotora – naime „ostale gradove poobara, i poruši, i pretvori slavu njihovu u pustoš“, a to su „Danj grad, Sardoniki grad, Drivast, Rosaf grad zvani Skadar, grad Svač, grad Ulcinj, grad slavni Bar“. Ali, primjećuje S. Hafner „u duhovnim i kulturnim stvarima, i pored gubitka svoje političke nezavisnosti, Zeta je još dugo vremena bila nadmoćnija od Raške“, dok se antagonizmom – svjedočimo: potraja do danas – „može donekle, a možda i u cjelosti, objasniti prećutkivanje imena svih dukljanskih vladara u srpskoj srednjovjekovnoj književnosti i istoriografiji” („Studien zur altserbischen dynastischen historiographie“, Minhen, 1964, 50-53).

 Jedan od malignih derivata te srpske opresije je pokušaj potpunoga uništenja kulta vladara i svetitelja Vladimira Dukljanskoga. Mošti su mu, po smrti Vukana Nemanjića – posljednjega kralja Duklje – ostale nebranjene pred novom najezdom Srba, pa su zbog opasnosti uništenja prenešene 1215. u Albaniju (tamo su i danas). I za tolike generacije naših predaka ostao je svetovladimirski kult „zboravljen”. Cinizam se ogleda u tome da je u Zeti „svetosavska” eparhija Crkve Srbije (Pećke arhiepiskopije), prihvativši uniju s Rimskom crkvom, svoje posljednje utočište nakasnije od početka 15. vijeka pronašla upravo u Vladimirovoj dukljanskoj bogomolji u Prečistoj Krajinskoj.

 „Svetosavski” unijatski arhijerej iz Krajine se, dakle, pominje u poznatim arhivskim izvorima posljednji put 29. maja 1458. godine. To je Jovan, „svetosavski” arhiepiskop i po milosti Svete Stolice (Apostolske stolice) Rimske crkve, jer se za njega veli u dokumentu: da je, citiram, „po milosti Božijoj i APOSTOLSKE STOLICE veledostojni arhiepiskop Krajine i njezine okoline” („dei et apostolice sedis gratia archiepiscopus dignissimus Craine et peritinentiarum suarum”). Iz dokumenta se još doznaje da taj unijatski arhiepiskop Krajine određuje Mateja Pautinovića za arhijerejskoga namjesnika u Kotoru.

 Dr Risto Kovijanić tumači da je „na osnovu odluke crkvenog zbora u Firenci, arhiepiskop iz Prečiste Krajinske postavio za svoga kapelana katoličkog popa-glagoljaša da služi službu u pravoslavnim crkvama u Boki”, ali i u Ćeklićima („in Thieclitis beneficiauts“). Napominje da je „pop-glagoljaš Matej ‘ćirilica’ – ‘presbiter Matheus chiuriliz’ – bio sveštenik crkve Sv. Duha u Kotoru”, a „ćirilica [chiuriliz] je prvobitno bila naziv za glagoljicu” („Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima: XIV-XVI vijek”, II, Titograd, 1974, 68-70).

 Uobičjeni su u to vrijeme za pravoslavlje u katoličkoj Mletačkoj republici nazivi „sciava fede” ili „fede sclava”, pravoslavno sveštentvo je „prete chiavi” i slično – dakle, ti nazivi su nastali po bogoslužbenome jeziku crkvenoslovenskome, pa je, za razliku od katoličanstva i latinskoga obrednoga jezika, pravoslavlje s crkvenoslovenskom liturgijom – „slovenska vjera”

 Kako napomenuh u prethodnome nastavku (link dolje), tek od Balše III (†1421), posljednjega od gospodara iz dinastije Balšića, pravoslavlje se širi u Zeti, a pod Crnojevićima – počevši od velikoga vojvode Stefan Crnojevića – definitivno postaje narodna religija: prihvatanje pravoslavlja od strane većine naših predaka tokom 15. vijeka se činilo logičnim izborom u nastojanjima da starocrnogorska (zetska) država Crnojevića ne potpadne pod islamsko-tursku ili katoličko-mletačku okupaciju.

 Suprotno nastojnjima „svetosavskih” unijatskih arhijereja iz Krajine, arhivski izvori bilježe: Stefan Crnojević 15. novembra godine 1453, da zaštiti pravoslavlje na prostorima od Kotora do Albanije (Lješa) moli Mletačku republiku, koja mu izlazi u susret i naređuje svojim oblasnim predstavnicima vlasti (providurima) da ne prave nikakve pakosti „protiv crkava i sveštenika slovenskih” („contra ecclesiam et presbyteros sclavos”).

 Formiranje autokefalne pravoslavne Mitropolije slobodne Zete (Crne Gore) – Crnogorske pravoslavne crkve juridički je završeno objavom hrisovulje ili povelje 4. januara 1485. na Cetinju, a počinje tri decenije ranije upravo od Stefana Crnojevića i Zetskoga zbora, koji odlučiše da ukinu jurisdikcija Crkve Srbije – njezina arhiepiskopa iz Krajine.

 „U ime Oca, Sina i Duha svetoga, amin” – a u manastiru Svetoga Nikole na Vranjini, 6. septembra 1455. godine – „Stefan Crnoje, sa svim Zetskim zborom, od svoje dobre volje i bez ikakve prisile”, potpisuju ugovor s mletačkim providurom, pa se tu, u drugoj po redosljedu odredbi, navodi:

 „Dalje, da ne bude nikakva popa ili jepiskopa ili arhijepiskopa Latinskoga nad našijem crkvama, no da budu od naše vjere nastojatelji našijeh crkava; i da ne bude pod arhijepiskopom Latinskijem iz Krajine, mora se postaviti mitropolit vjere Slovenske: jer taj mitropolit iz Krajine sebe nazivlje mitropolitom Zete, i on postavlja naše sveštenike, bez kojijeh ne možemo biti”.

Od velike je važnosti da su ovaj ugovor – a on je, dakle, de facto početak ustrojavanja naše autokeflne Mitropolije – potpisali uz Stefana Crnojevića i predstavnici ZETSKOGA ZBORA (Zbora od Zete), dakle: „signor STEPHANO CERNOJ cum toto el CONVENTO DE XENTA”. Zetski zbor tada sačinjavaju ukupno 51 plemena, „družina” ili „opština”, a o tome će biti više riječi u nastavku…

Ugovor od 6. septembra 1455. pisan je na slovenskome jeziku, docnije preveden i arhiviran od strane Mletačke republike. Kako sam objasnio, objavili su ga najprije Janko Šafarik (Beograd, 1860), potom Šime Ljubić (Zagreb, 1891). U istoriografiji je na raznim mjestima pominjan, citiran, tačnije i „citiran”, jer kad su nam istoriju drugi pisali, konkretno uzmimo primjere nekih srpskih istoričara, navod iz ugovora „vjere Slovenske” („fede Sciava”) krivotvore u – „vjere srpske”!

 Uostalom, provjerite, evo faksimila citirane odredbe iz zetsko-mletačkoga ugovora koji su, davnih dana, objavili Šafarik i Ljubić…

.

 (Nastavlja se)