Crnogorsko NE fašizmu - Pogledajte fotografije i dokumenta koji su obilježili ratnu 1941.

Piše: Mr Jadranka Selhanović

Prije deset godina, povodom jubileja – sedamdeset godina od Trinaestojulskog ustanka crnogorskog naroda, Državni arhiv  priredio je izložbu dokumenata i fotografija Crnogorsko NE fašizmu. U katalogu ove izložbe naznačeno je:

U namjeri da podsjetimo na jedan od najznačajnijih datuma u crnogorskoj istoriji, prikupili smo i izložili 84 dokumenta, od koji se mnogi prvi put predstavljaju javnosti.

Odabrane arhivalije izložili smo u četiri tematske cjeline: Okupacija, Ustanak, Odmazda i Nove snage. Čini namse da ovakva tematska podjela odgovara slijedu događaja i periodima koji su obilježili ratnu 1941. godinu.

U prvom dijelu izložbe - Okupacija, predstavili smo dokumenta koja se odnose na početak italijanske okupacije Crne Gore i uspostavljanje fašističke vlasti.

Tekstovi iz okupatorske štampe, izvještaji visokih oficira italijanske vojske, naredbe koje je izdavala fašistička vlast, svjedoci su ambijenta u kome se odvijao život u okupiranoj Crnoj Gori.

Stranice Glasa Crnogorca, koji je počeo izlaziti pod uredništvom okupatorske vlasti, obavještavaju o ulasku fašističkih trupa u crnogorsku prijestolnicu, zauzimanju državnih i opštinskih ustanova i uspostavljanju Civilnog komesarijata za Crnu Goru.

Život pod okupacijom prikazali smo kroz odabrane naredbe koje je izdavala okupatorska civilna uprava, dok izložena vojna dokumenta svjedoče o snazi i razmještaju italijanskih trupa na teritoriji Crne Gore.

Ustanički pokret crnogorskog naroda, 13. jula 1941. godine, predstavili smo kao drugo tematsko poglavlje -
Ustanak. U ovom dijelu izložili smo dokumenta koja prikazuju julske događaje gledane očima crnogorskih komunista, ali i dokumenta okupatorskih vlasti, čija je prepiska sa Rimom u danima ustanka bila vrlo intenzivna.

Iz proglasa crnogorske komunističe partije saznajemo da su pripreme za oružani ustanak počele u junu 1941. godine. Junskim proglasom Partija je pozvala narod da se priprema za borbu protiv fašističkog okupatora. O odluci o podizanju ustanka, kao i o toku oružane borbe protiv okupatora, svjedoče izvještaji nižih partijskih organa.

Iz sadržaja ovih dokumenata saznajemo da su za samo nekoliko dana borbe prerasle formu gerilskih akcija i dobile masovan karakter.

O gerilskim akcijama ustanika govore i izvještaji komandi italijanskih vojnih jedinica, stacioniranih u crnogorskim
gradovima. U jednom od izvještaja navodi se da je 13. jula, pod vođstvom crnogorskih komunista buknuo ustanak u Crnoj Gori, da su se ustanici domogli oružja iz osvojenih italijanskih garnizona i oslobodili veći broj naseljenih mjesta. Tih dana i Visoki komesar za Crnu Goru, Serafino Macolini, izvještava Rim, da već pet dana ustanici drže Cetinje u opsadi i da je slično stanje u Nikšiću i Danilovgradu.

Reakcija italijanskih okupacionih snaga na ustanak u Crnoj Gori bila je brza i snažna. Operacije italijanske
vojske, koje su imale za cilj gušenje ustanka, predstavili smo u poglavlju - Odmazda.

Kroz izvještaje komande oružanih snaga u Albaniji, kojom je rukovodio armijski general Alesandro Pircio Biroli, saznajemo da je šest divizija bilo upućeno u Crnu Goru.

Na osnovu dokumenta saznajemo da su oslobođena crnogorska područja, pod udarima italijanske vojne armade, ubrzo bila vraćena pod okupatorsku vlast.

Odmah nakon ponovnog uspostavljanja okupatorske vlasti, započelo je i interniranje u koncentracione logore, uništavanje kuća, masovna hapšenja.

.

.

U četvrtom poglavlju - Nove snage, predstavili smo dokumenta koja prikazuju djelatnost crnogorskih komunista
na konsolidovanju i jačanju vojnih snaga za nastavak oružane borbe.

O tome svjedoči Rezolucija crnogorskog komunističkog rukovodstva, kojom je izvršena analiza političkog i vojnog stanja od priprema oružanog ustanka do donošenja rezolucije. Ukazano je na propuste i greške tokom ustanka, ali i na postignute uspjehe.

Ubrzo su uslijedile i naredbe partizanske Vrhovne komande o izvođenju vojnih akcija na okupiranoj teritoriji. Naredbama su proslijeđivana i uputstva o političkim i organizacionim pripremama za dalju borbu protiv okupatora. Jačanje crnogorskog oslobodilačkog pokreta, navelo je italijanske fašističke vlasti da krajem oktobra 1941. godine, izvrše promjenu okupacionog sistema.

U proglasu od 31. oktobra 1941. godine, armijski general Alesandro Pircio Biroli, kao vojni guverner, poziva Crnogorce da predaju oružje. Na stranicama lista Saopštenje, koje je izdavao Glavni štab za Crnu Goru, Boku i Sandžak, saznajemo o borbenim akcijama crnogorskih oslobodilačkih jedinica tokom septembra, oktobra i novembra 1941. godine.

Naredbama Glavnog štaba izvršena je i reorganizacija partizanskih formacija, tako da su u Crnoj Gori, 11. novembra 1941. godine, formirana četiri partizanska odreda: Lovćenski, Zetski, Durmitorski
i Komski.

Time su na prostoru Crne Gore stvoreni uslovi za nastavak antifašističke i oslobodilačke borbe.

Kompletnu izložbu dokumenata pogledajte OVDJE.