Crnogorci nijesu Srbi – leci 1936. u Podgorici

Priredio: Vladimir Jovanović

Anonimni „priređivački odbor” iz Podgorice oglasio se krajem 1936. u srpskoj štampi s pozivom na suzbijanje „ekstremnih elemenata” pod čim podrazumijevaju ilegalne nosioce nacionalne propagande crnogorstva.

Kraljevina Jugoslavija ne samo da nije priznavala crnogorsku narodnost, nego ni Crna Gora, makar kao simboličan administrativni pojam nije postojala.

Dvije najjače političke grupacije, Crnogorska (federalistička) stranka i ogranak Komunističke partije — koji je u to vrijeme pod uticajem istankutih članova poput Petka Miletića, Rista Lekića, Gojka Samardžića, Ivana Milutinovića, Blaža Jovanovića, Radovana Zogovića, Milovana Đilasa, Nikole Kovačevića i drugih — jednim dijelom odbačio svoje partijsko „ujediniteljsko” naslijeđe — nijesu mogle normalno održati niti jedan javni politički skup.

Kada je, upravo 1936. godine, 26. juna, takav skup održan na Belvederu, okupivši 3.000-4.000 demonstranata iz raznih krajeva Crne Gore, srpska vojska i žandarmerija otvorile su puščanu i mitraljesku vatru i ubile šest Crnogoraca, na licu mjesta, ili su docnije izdahnuli od posljedica ranjavanja; ranjena su najmanje 33 Crnogorca, od kojih 13 teže. Uhapšeno je do 125 Crnogoraca, a protiv njih 61 su podignute optužnice.

Mirko Banjević (1905-1968), veliki cnogorski književnik, kaže u pjesmi „Belveder”:

…Belvedere, sinji mramore,
ti plamsaš vatrom na našim ustima!
– Ah, podmukli meci iz tvojih skutova,
prigušeni jeci palih drugova,
u njedru Crne Gore,
riju po našim grudima!..

U takvom mračnom ozračju diktature proizašle 1918. iz vojne okupacije Crne Gore i krvavoga terora od strane Srbije — kada je na tzv. skupštini u Podgorici jedan od srpskih plaćenika jasno poručio da „mi više nijesmo Crnogorci, nego Srbi” — ne samo da su se isključivala nacionalna prava Crnogoraca, nego su ona stigmatizovana kao kriminalna djelatnost.

Budući, dakle, da nije postojala ni fundamentalna praksa slobode govora i javnih okupljanja, 1. decembra 1936, na „jubilej” dana formiranja Jugoslavije (Kraljevstva SHS) — Podgoricu i okolna sela, tj. područje snažnoga oslonca crnogorskih federalista, poput tu izabranih poslanika Mihaila Ivanovića (Kuči) ili Sava Vuletića (Zeta), preplavili su leci s porukama:

- Crnogorci nijesu Srbi
- 1. decembar je dan ropstva.

„Ekstremni elementi u Podgorici i okolini počeli su u poslednje vreme da poturaju neke letke”, piše list „Vreme” iz Srbije, preko kojeg najavljuju da će neimenovani „građani Podgorice” osnovati „Udruženje za borbu protiv ekstremnih elemenata”, te održati „veliki zbor Podgoričana na kome će se osuditi akcija onih koji tvrde da Crnogorci nisu Srbi”.

Iz Beograda pozivaju građane Podgorice „da se sakupe 27. decembra 1936. u 10 časova u sali bioskopa ‘Luksor’ na zajedničku konferenciju radi dogovora što nam je nužno urediti po izloženim pitanjima”.

A „izložena pitanja”, navode, jesu da „protekoše 18 godina od najsvetlijeg dana u našoj nacionalnoj istoriji, od dana ujedinjenja” i da je „u temeljima naše Jugoslavije”, između ostaloga, i „kralj-mučenik [tako su prozvali Aleksandra Karađorđevića, prim] dajući za nju svoj život uputio njoj i poslednju svoju misao sa rečima ‘Čuvajte mi Jugoslaviju’”.

„Međutim, i pored toga što je naša država dostigla vrhunac veličine, snage i moći, opaža se jedna težnja koja nije sa ovim u skladu”, žale se u apelu.

Naime, oni koji šire letke „Crnogorci nijesu Srbi” i 1. decembar „dan ropstva”, nastavljaju apelanti, „u vrtlog borbe uvlače našu još nedoraslu decu, omladinu, ponos i uzdanicu našu, kao i radnike, ne vodeći računa o posledicama koje na teret ovih istih mogu pasti”.

U sali podgoričkoga bioskopa „Luksor” 27. decembra 1936. održan je „osnivački odbor Udruženja za zaštitu od ekstremnih elemenata”.

„Miloš Šćepanović, učitelj, održao je govor, kojim je ukazao na potrebu ovakve organizacije, specijalno u Podgorici”, navodi srpska štampa.

Još ukupno tri osobe se pominju u izvještaju sa skupa: bivši carinik, amater-horovođa Savo Čubranović, koji je održao uvodni govor, te Nikola Popović i Špiro Pejanović.

Pomenuti Popović i Pejanović — obojica dobrostojeći trgovci — zapravo su lokalni funkcioneri režimske Narodne odbrane, četničke paravojne organizacije vojvode Ilije Trifunovića-Birčanina (1877-1943), čiji transponovani lik u blokbasteru Veljka Bulajića „Bitka na Neretvi” igra Orson Vels.

Kako se može doznati iz publikacije „Narodna odbrana” za 1937. godinu, Popović je „pretsednik mesnog odbora Narodne odbrane u Podgorici”, a Pejanović „potpretsednik mesnog odbora”.

Njih dvojica su istovremeno „pretsednik” i „potpretsednik” onoga što su u sali podgoričkoga bioskopa „Luksor” 27. decembra 1936. nazivali „Udruženje za zaštitu od ekstremnih elemenata”.

Iz svega, dakle, možemo primjetiti i da narativ o Crnogorcima kao „ekstremistima” nije od juče, te da su kreatori i naručioci izvedbi domaćih horovođa o takvoj vrsti „ekstremizma” i onda i danas u Srbiji.