Novi podaci o Đurđu Crnojeviću i Crnoj Gori na osnovu dva turska dokumenta s početka 16. vijeka

Za Antenu M piše: Luka Lopičić

Turski naučnik Feridun M. Emecen objavio je u Žurnalu Otomanskih studija (Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, LVII (2021), 1-33) sredinom 2021. godine, kratak naučni rad o zadnjim godinama Đurđa Crnojevića, na osnovu dva novootkrivena dokumenta iz turskih arhiva, još nepoznatih i neobjavljenih od strane naučne javnosti na ovim prostorima.

Radi se o dokumentima izuzetne naučne vrijednosti za crnogorsku istoriju koji nude nove i nauci nepoznate podatke o poslednjim godinama vladanja Đurđa Crnojevića Zetom/Crnom Gorom, te o njegovim i posjedima ljudi bliskih Crnojevićima, koji su zavedeni u pronađenoj knjižici (defteru), odmah nakon pada Crne Gore pod Osmansku vlast, 1496. godine.

Prvi Dokument nosi naziv: “Zijamet Đurđa Crnojevića” (Yorgi veled-i Çirne nin Zeamet Kaydı) iz turskog arhiva i donosi informacije o posjedima Đurđa Crnojevića u Anadoliji.

Drugi dokument pod nazivom “ Çırnioğlu nun Teftiş Defteri “ (Teftis Defter Crnojevića) je inspekcijska knjiga iz 1496-1497. godine. Nađena je u Turskom arhivu i sadrži sedam stranica koje su priložene uz rad u faksimilu originala iz turskog arhiva.

Kako je rad ispisan na turskom jeziku, potrudio sam se da uz pomoć internet prevodioca što jasnije prikažem njegovu strukturu i informacije koje mogu biti od najvećeg značaja crnogorskoj javnosti.

Nakon okupacije Crne Gore/ Zete, 1496. Đurađ Crnojević je novembra/decembra iste godine prebjegao u Veneciju. Tri godine kasnije vratio se s namjerom da podigne ustanak u Crnoj Gori, uplovivši brodom u zaliv Trašte kod Tivta. Nakon pregovora sa Skadarskim Sandžak begom - Firuz Begom, 17. marta 1500. godine stigao je u Istanbul. U istoriografiji je poznato da Bajazit Đurađu nije dozvolio povratak u Crnu Goru. Naprotiv, kao što je to bila praksa sa vlastelom osvojenih zemalja, dao mu je posjed u Anadoliji.

Autor u tekstu navodi dosada nepoznate informacije o tačnom mjestu posjeda i o uslovima pod kojima je zadržan Đurađ. Posjed koji je dodijeljen Đurđu nalazio se u regiji Mentese (Mugla), važnom obalskom Sandžaku u Zapadnoj Anadoliji.

Po dokumentu koji je pronašao turski istoričar, Đurađ Crnojević pominje se kao vlasnik zijameta sa prihodima od 25,000 akči godišnje.

Zapis nosi datum 6 Ramazan 905 (5. april 1500) pod nazivom “Yorgi veled-i Çirne” (Đurađ sin Crnojev). Po datiranju natpisa, Đurađu je posjed dodijeljen već nakon dvije nedjelje po dolasku u Istanbul. Posjed koji mu je dodijeljen je inače bio vlasništvo Vitezova sa Rodosa. Nalazio se u Teslica regiji današnjeg poluostrva Bozuburun, u obalskoj oblasti između Maramrisa i Bodruma.

Kako je ova obalska regija bila izložena trgovini i inostranom utiicaju Venecijanci su pokušali sa otmicom Đurađa koja je bila spriječena intervencijom Feriz Bega, nakon čega je on prebačen u oblast Sivas u unutrašnjost Anadolije. Autor navodi da je zijamet Đurđa već 30. oktobra 1501. godine dodijeljen novom vlasniku. Dakle Đurađ je nakon godinu i pet mjeseci prebačen sa obalskog dijela u unutrašnjost Anadolije. Nakon toga, u turskim spisima ne postoje dalje informacije o Đurđevom životu.

Drugi još važniji dokument, pronađen od strane turskog istoričara, datira se, na osnovu ostalih dokumenata u arhivu, na period između avgusta 1496. i jula 1497. godine. 

Radi se o dokumentu prvoklasne vrijednosti koji donosi dosada najranije poznate podatke o oblasti Stare Crne Gore u popisu turske administracije. Defter, iako kratak, na sedam stranica, daje nam opšti uvid o državi Crnojevića nekih 20-ak godina prije prvih objavljenih deftera Crne Gore iz 1521. i 1523. godine.

U pitanju je “inspekcijska knjiga”, sa sudskim odlukama, pod nazivom Çırnioğlu nun Teftiş Defteri (Teftis Defter Crnojevića) koja donosi informacije o pokretnoj imovini, zemljišnim posjedima i kućama Đurđa Crnojevića i nekih njegovih ljudi. Godina dokumenta poklapa se sa spomenima popisa države Crnojevića u defteru za Nahije Klimente, Kuče, Hote i Pipere iz marta 1497. godine koji je objavio Branislav Đurđev.

Dokument je prepisan u cjelosti na turskom jeziku sa priloženim faksimilima originala iz turskog arhiva na 7 stranica.

Početak sveske naslovljen je: “So i usjevi u provinciji Crnojevića, i filurija skupljena iz sela u nahiji Grbalj, Crnojevićeve kupovine u pokrajini, mlinovi za prodaju, kultivisani usjevi. “

Nakon toga u prvoj grupi zapisa navodi se serija krupnijih pitanja vezanih za tek osvojenu državu Crnojevića.

Najprije se spominju pitanja o prihodima od soli. Navodi se značajan Đurđev prihod (prihod od Provincije Crnojevića) od 48,000 akči. Spominju se porezi na ulaznu i izlaznu robu sa dvije kapije grada Kotora nad kojima je Skenderijski sandžakbeg Feriz Beg dao mukatu (zakup) Iskeleci Mahmutu sa prihodom od 5,000 akči.  

Đurađ je takođe nametao poreze na robu koja je išla u grad Budvu. Navodi se da je Budva (Istarigrad) mletački grad, a dio poreza Budve koji pripada crnogorskoj državi je dat u mukata-u (zakup) istom Mahmutu sa prihodom od 500 akči.  Pominju se takse koje trebaju biti prikupljene u nahiji Crmnici u mjestu Karuci, na putu ka Baru, sa prihodom od 400 akči, koje nisu date u zakup zbog odsustva interesenata.

Sljedeće je pitanje 15 Đurđevih sela u Grblju koja nisu uspjela biti popisana, vjerovatno zbog spora sa Mlečanima. Navodi se da se nahija Grbalj koja sadrži Donji i Gornji Grbalj sastoji od 34 sela. Dalje se navodi da je samo 19 sela popisano i spojeno Crnogorskom defteru intervencijom Firuz Bega.

Iz zapisa se vidi da je osmanskim osvajanjem utvrđeno da se prihodi od poreza od pomenutih mjesta koja je držao Đurađ zavedu u poseban oblik svojine, “mukata”, te su pripadali sultanu. Navedene informacije vrlo su važne u pogledu razumijevanja granice između Crne Gore i mletačkih gradova Kotora i Budve, te poreza na carinama.

Druga grupa pitanja  u dokumentu odnosi se na ličnu imovinu i posjede Đurađa Crnojevića.

Počinje sa prihodima od soli. Navodi se da je Đurđev čovjek, crnogorski pisar Stojan (Istoyan) predstavio bilježnu knjigu po kojoj su prihodi od soli u iznosu od 22,400 akči.

Sljedeći su navedeni Đurađevi prihodi od posjeda i vodenica. Navodi se 16 mlinova u njegovom posjedu u raznim selima – Pestinic (Pestin-Grad?) Maine, Brajići, Vrele- Ugnji, Začir u Ljubotinju i sedam mlinova na početku mosta u selu Rijeka.

Dalje se spominju obradiva imanja u vlasništvu Đurđa.

Zemlja na Cetinju od 300 akri, od koje je jedan dio kultivisan, a jedan livada u ničijem vlasnistvu. Važno je napomenuti da je tokom inspekcijskog nadzora utvrđena i količina proizvoda na obradivim njivama koje pripadaju Đurađu. Na primjer, utvrđeno je da je u selu (Drogosalići) zasađeno 7,5 bušela pšenice, a utvrđeno je da su različite količine pšenice, ječma i raži zasađene u drugim selima i zaseocima, ponajviše u Botunu, onda u Lješnjanima-Desićima, Goloza (Djedjeza?), na Cetinju, u Piranićima.

U svesci se spominje da je Đurađ Crnojević “pošao na more” odnosno - napustio zemlju. Skoro sva imanja, livade, mlinovi Crnojevića i onih koji su otišli sa njim vezuju se u državni posjed, koji se preko posebnog pravnog sistema mukata daje u zakup, kako osmanskim velikašima, tako i nekim lokalnim ljudima koji se spominju.

Treci dio dokumenta odnosi se na Đurđeve privatne stvari, njegove kuće i objekte;  Na Rijeci, u Piranićima, između Blata? i Malonšića, u Jednosima i na Cetinju.

Inspekcijom je utvrđeno da Đurađ na Rijeci posjeduje 11 kuća. Dat je i opis tih kuća od kojih su neke od drveta, neke od kamena. Tu je takođe štala sa kamenim zidovima na obali Rijeke sa kapacitetom od 20 konja. Spomiju se slamom pokriveni krovovi koji su služili kao pazar i i 7 kuća Đurđevih ljudi koji su pošli s njim. Pisar navodi da je Đurađ  ovdje doveo i naselio ljude i učinio mjesto stalnom pijacom. Kada je pobjegao, ovo mjesto se raspršilo.

Ovaj zapis je dragocjen jer predstavlja prvorazredni istorijski dokaz da je Rijeka Crnojevića već za vrijeme Đurđa bila važan crnogorski pazar i trgovački centar. Uređenje varošice Rijeke, koja i dan danas nosi ime po Crnojevićima, kao pazara/pijace moglo se desiti već za vrijeme vladavine Ivana Crnojevića koji je padom Žabljaka, 1478. godine prenio dvor na Riječki grad (Obod).

U svesci se spominje velika Đurđeva kuća u zetskom selu Piranići. To je građevina nalik palati okružena kamenim zidovima. Tu se nalazi i štala kapaciteta 30 konja, sa podrumom. Navodi se i jedan podrum u selu Jednosi.

Na Cetinju navodi se da je Đurađ u posjedu imao 9 kuća, koje su povezane. Neke od drveta neke od kamena sa dva podruma. Plus jedna kamena kuća izvan dvorišta prethodnih 9, sa 6 podruma. Navode se i tri štale kapaciteta 50 konja. I radna prostorija sa radnim materijalima sa tablama  “trapezom” što navodi autora na sumnju da je ovo možda i trag od Crnojevića štamparije.          

Zapisi su dragocjeni jer kroz Đurađeve i posjede njegove vlastele ukazuju na područja gdje su se nalazili centri crnogorske države. Cetinje je sudeći po građevinama bio privredni centar i stalna rezidencija. Rijeka je bila za uslove tadašnje države Crnojevića već veliko trgovačko mjesto. Važan centar bilo je i selo Piranići sa velikom palatom i štalama za 30 konja. Zetska i lješkopoljska ravnica korišćene su kao žitnice, a mnogi potoci i rijeke na čitavoj teritoriji su imali mlinove i vodenice. 

Još jedan važan podatak odnosi se na ljude koji su prebjegli sa Đurađem.

To su Hamza od Mitakosa? (Mitakoz Hamza’sı,) Nikola Stjepanov, Hasan Dajkov, Đuro Dajkov, Stefan Nikolin (Nikola v. Iştelan. ,Kasan v. Dayko, Güro v. Dayko, Istefan v. Nikola’d).

Stefan je imao posjede u Komanima, Hasan i Đuro udjela u mlinovima na Rijeci, Nikola u selu Goričanima.

Podaci u inspekcijskoj knjizi bili su osnova za popis stanovništva iz 1521. godine koji je izvršio Iskender beg (Stanişa), koji je došao u zemlju svojih predaka kao Skadarski sadžakbeg, kao i za druge slične popise koji su uslijedili.

Popis obiluje još mnogim vrijednim podacima, imenima kako Crnogoraca, tako i turskih upravnika, imenima sela i zaseoka. Tek detaljnim prijevodom popisa na crnogorski jezik, te povezivanjem informacija sa dosada poznatim defterima, dokument će pružiti kompletan uvid o prillikama u Crnoj Gori po padu pod tursku vlast.  Sugestija crnogorskim i regionalnim orijentalistima je i konsultacija originalnog dokumenta u cilju razjašnjenja nekih ličnih imena koje turski autor nije bio u stanju dešifrovati.