Antifašizam u žilama

Autorka: Snežana Rakonjac

Vidoje Žarković, graditelj zemlje proletera i jedna od najistaknutijih ličnosti crnogorske i jugoslovenske socijalističke epohe, bio je predodređen za revolucionara. Najstariji sin Milovana i Ljubice Žarković rođen je 1927. godine, u kratkom predahu između dva svjetska rata, i to baš u vrijeme rađanja antifašizma -  svjetskog  pokreta  koji je nastao kao odgovor na narastajuću opasnost od pošasti nacifašizma. No, mnogo više od ove slučajne podudarnosti, Vidojeve  životne izbore, puteve i opredjeljenja  odredio je porodični rodoslov.

Slobodarski duh naslijedio je i po očevoj i po majčinoj strani. Đed Vidoje, po kojem je dobio  ime, poginuo je 1912, kao desetar vojske Kraljevine Crne Gore tokom Balkanskih ratova u borbama za Skadar. I stric Luka borio se u crnogorskoj vojsci u Prvom svjetskom ratu i dao život za Crnu Goru kao pripadnik komitskog pokreta. Vidojev otac Milovan bio je borac i u Prvom i u Drugom svjetskom ratu, u kojem su mu se na samom početku narodnooslobodilačke borbe pridružili i braća Milivoje i Stevan. I u porodičnom stablu Dakića, po majčinoj liniji, sve junak do junaka. Vidojev đed Milo poginuo je 1918. kao crnogorski komita, ujak Jevrem ostao je na vječnoj partizanskoj straži na Sutjesci 1943, a drugi ujak Radoje Dakić bio je predratni komunista, jedan od organizatora Trinaestojulskog ustanka 1941. i narodni heroj.  Zato je Vidoje slobodu nosio u genima. U Crnoj Gori bi se reklo – imalo mu je po kome doći.

Nakon završene četvorogodišnje Osnovne škole, Vidoje je nastavio školovanje u Pljevljima, ali je obrazovanje najboljeg gimnazijalca prekinuo rat. Sa svega 14 godina stao je pod partizanski ustanički barjak. Svoj ratni put Žarković je opisao u knjizi “Stazama slobode”, sjećajući se svake stope koju je tokom narodnooslobodilačke borbe prošao od od Nedajna, Neretve, Sutjeske, Drvara, Prozora, Jajca, Kolašina, Bijelog Polja, pa opet preko Bosne i Hrvatske sve do Zidanog mosta u Sloveniji 1945. Najprije je bio partizanski kurir, zatim borac Durmitorskog odreda, proslavljene Četvrte crnogorske brigade, Prateće čete štaba Druge proleterske divizije, čuvene Sedme omladinske udarne brigade “Budo Tomović”. Kraj Drugog svjetskog rata 1945. Vidoje je dočekao  kao stari  prekaljeni  borac od nepunih 18 godina.

Nakon oslobođenja počinje druga životna etapa Vidoja Žarkovića, takođe u vojničkom stroju, ali sa novim epoletama, uniformom i zaduženjima. Paralelno sa školovanjem na Višoj vojno-pomorskoj akademiji i Visokoj školi političkih nauka, obavljao je u Jugoslovenskoj ratnoj mornarici prvo dužnost komandanta garnizona i načelnika Političkog odjeljenja ratne mornarice, zatim pomoćnika komandanta eskadre JRM. Demobilisan je 1965. godine i u rezervni sastav preveden u činu kontra-admirala JNA.

Poslije dvije decenije službe u mornarici, Žarković se na poziv tadašnjeg lidera crnogorskih komunista Đoka Pajkovića, vratio u Crnu Goru i uplovio u političke vode. Na Četvrtom partijskom kongresu 1965. godine izabran za sekretara Centralnog komiteta, a ubrzo i za člana Predsjedništva CK SK Crne Gore. Dvije godine kasnije, u maju 1967, odlukom novog sazva republičke Skupštine, postao je šesti poslijeratni predsjednik crnogorske Vlade, odnosno republičkog Izvršnog vijeća. Imao je tada 40 godina. U jesen 1969. izabran je za predsjednika Skupštine Crne Gore, a njegovi prioriteti i u izvršnoj i u zakonodavnoj vlasti bili su politička stabilnost, intenzivan ekonomski napredak i industrijalizacija najmanje jugoslovenske Republike, razvoj visokog školstva, nauke, kulture…

U maju 1974. razdužio je čelnu funkciju u Skupštini Crne Gore i započeo prvi mandat u Predsjedništvu Jugoslavije. Tu funkciju zadužio je kao najmlađi član vrhovnog organa  rukovođenja u Federaciji i dio političkog tima jugoslovenskog predsjednika, u čijim je rukama bila koncentrisana državna i partijska moć. Dio  aktivnosti Predsjedništva Jugoslavije, prije svega spoljnopolitičkih, Žarković je približio knjigom „Moje vidjenje Tita“, u kojoj  otkriva obilje zanimljivih detalja o diplomatskom umijeću jugoslovenskog predsjednika i brojnim razgovorima sa svjetskim zvaničnicima, kojima je i Žarković, kao član državne delegacije ili potpredsjednik Predsjedništva SFRJ,  prisustvovao. Knjiga jasno ocrtava i granice ličnog stava Vidoja Žarkovića prema Titu, poštovanje, odanost, pa i fascinaciju njegovim likom i djelom.

Ni tokom rada u Predsjedništvu Jugoslavije Žarković nije gledao na Crnu Goru iz beogradske perspektive. Sa Titom ili bez njega, prisustvovao je svim važnim dogadjajima u Republici, učestvovao u političkom životu, kreiranju partijske i državne politike. Cijeneći njegov učinak tokom petogodišnjeg mandata, Skupština Crne Gore je u martu 1979. ponovo jednoglasno podržala Žarkovićev izbor za člana najvišeg organa vlasti u Federaciji. Dvadesetak dana kasnije  Crnu Goru je pogodio razoran zemljotres. Žarković se zadesio u Crnoj Gori i 15. april dočekao sa Titom u njegovoj rezidenciji u Igalu. U knjizi „Moje vidjenje Tita“, ocjenjuje značaj prisustva jugoslovenskog predsjednika i poziva na solidarnost koji je uputio, ali iznosi i ličnu emociju i tugu zbog  ljudskih gubitaka i nesreće koja je pogodila Crnu Goru.

Tih aprilskih dana 1979. najmlađi i najstariji član jugoslovenskog Predsjednštva posljednji put su zajedno boravili u Crnoj Gori. U septembru te godine, Žarković je pratio Tita i na njegovom posljednjem spoljnopolitičkom zadatku  – dugom i napornom putovanju u Havanu na Šesti samit Pokreta nesvrstanih. Osam mjeseci kasnije, dočekivao je brojne strane delegacije koje su doputovale na sahranu jugoslovenskog predsjednika i bio u posljednjoj počasnoj straži kraj odra nekadašnjeg vrhovnog komandanta. I nakon odlaska jugoslovenskog lidera sa životne scene Vidoje Žarković ostaje sljedbenik njegove političke koncepcije i sopstvene optimistične vizije budućnosti Federacije, na početku posljednje decenije njene istorije. 

Nada da je opstanak  posttitovske Jugoslavije moguć nije napuštala Žarkovića ni na kraju petogodišnjeg mandata, koji je okončao kao potpresjednik Predsjedništva Jugoslavije u maju 1984. Nepuna tri mjeseca obavljao je dužnost predsjednika CK SK Crne Gore i u julu te godine ponovo se vratio na beogradsku adresu, ali kao član Predsjedništva CK SKJ.  U junu 1985. godine postao je lider jugoslovenskih komunista, prvi Crnogorac na toj funkciji u istoriji socijalističke Jugoslavije.

Dužnost predsjednika Predsjedništva CK SKJ, zvanično druge ličnosti u Federaciji, Žarković  je obavljao  do juna 1986. godine i završetka Trinaestog partijskog kongresa. Tri i po godine kasnije,  pod firmom tzv. antibirokratske revolucije, u oktobru 1988. počela je takozvana antibirokratska revolucija, zapravo ulični prevrat, koji je 10. januara naredne godine okončan ostavkama državnog i partijskog vođstva Republike i predstavnika Crne Gore u saveznim organima. Ostavku na mjesto člana Predsjedništva CK SKJ podnio je i Vidoje Žarković, iako u prvom oktobarskom populističkom naletu, nije bio zagovornik olake predaje vlasti. Upozoravo je da je „eskalacija velikosrpskog nacionalizma u Crnoj Gori i prema Crnoj Gori došla do neslućenih razmjera“ i predlagao da se preduzmu odlučne mjere za njegovo suzbijanje. 

Godinu nakon ostavki crnogorskog vođstva, u januaru 1990. na 14. vanrednom kongresu ugasio se Savez komunista Jugoslavije. I zajednica jugoslovenskih naroda, stvorena u  Drugom svjetskom ratu, okončala je te godine svoj vijek,  opet u ratu, čije je nalogodavce i izvršioce Žarković direktno prozivao.  U brojnim intervjuima govorio je da je JNA „bila vojska koja je nastala na najslavniji način, a koja je propala na najsramniji način“ i ukazivao da se vojni vrh svrstao na stranu velikosrpskog nacionalizma.  

Zaokret na crnogorskoj političkoj sceni nakon 1997. godine i postepeno okretanje većinske Crne Gore ka obnovi državne nezavisnosti, podržao je svesrdno, govoreći da je „srećan što se Crna Gora okrenula sebi i ponosan što je nastavljeno njegovanje tekovina antifašizma i multinacionalnog sklada“. Tim vrijednostima ostao je vjeran do posljednjeg daha.

Nosilac Partizanske spomenice 1941, Ordena junaka socijalističkog rada, brojnih domaćih i stranih odlikovanja, crnogorski i jugoslovenski političar i državnik, dijete i stvaralac socijalističke epohe, ali i svjedok njenog kraja i burne istorije  20. stoljeća, zatvorio je svoj životni krug  na početku novog vijeka, u danima građanskih protesta u Srbiji i sloma politike Slobodana Miloševića. Preminuo je 29. septembra 2000.  u 74. godini života i sahranjen na Novom groblju u Beogradu, bez državnih počasti. Nije želio počasne plotune vojske koja je rušila Dubrovnik, Vukovar, Sarajevo i razbila socijalističku Jugoslavju.

Dvadeset godina kasnije, podizanjem spomen obilježja u Nedajnu sa kojim su ga vezale neraskidive spone, ispunjen je dio duga prema jednom od najmlađih pripadnika herojske ratne generacije, antifašisti i državniku Vidoju Žarkoviću. I danas, skoro četvrt vijeka nakon smrti, u rodnom pivskom selu koje se ne zove slučajno Nedajno, granitni lik jednog antifašiste koji se nije slučajno prezivao Žarković - prkosi nadirućem fašizmu.

Za generacije koje su odrastale u drugoj polovini 20. vijeka, Vidoje je zbog prvoboračkog staža u djetinjstvu bio uzoran primjer za najljepše strane istorijskih čitanki. Poslijeratni naraštaji pamte ga kao državnika iz prvog ešalona, lidera čiste biografije, koji je ulivao povjerenje, zračio optimizmom i bio jedan od neimara mirnih i spokojnih decenija socijalizma. Za razliku od dijela današnje političke elite, bio je ponosan na crnogorsko ime i crnogorsko prezime, žarko volio rodnu zemlju i Crnu Goru nosio u sebi, đe god bio. Iz vizure i prošlog i sadašnjeg vremena, zavrijedio je istaknuto mjesto u modernoj crnogorskoj istoriji, u aleji njenih velikana.

Napomena: Autorka je ustupila Anteni M sažetak iz naučnog rada za zbornik i simpozijum „Vidoje Žarković – život i djelo“, koji se sjutra održava u Podgorici.