Milorad Popović: CANU i duh palanke I

Piše: Milorad Popović

Ono što zorno pokazuje duhovni i moralni profil naše nacionalne elite je neupitni, nedodirljivi autoritet Dragana K. Vukčevića, predsjednika CANU. Ova persona svojevrsni je hibrid čaršijskog trgovca i prigradskog učitelja: drska i beskrupulozna u poslovima s novcem, vješta u zakulisnim igrama, sklona kriminalnim radnjama – osuđivana za prijevare i nepoštovanje autorskih prava. Bivši omladinski funkcioner iz komunističkog vremena, ministar spoljnih poslova u prvoj Vladi nakon AB revolucije, beskrupulozno je koristio poznanstva sa svojim nekadašnjim drugovima iz Saveza socijalističke omladine, koji su na vlasti potonjih trideset godina, da bi priskrbio razne privilegije, enormne donacije za malotiražne knjige, za koje su isplaćivani astronomski honorari, što ukazuje na finansijske malverzacije.

Može se nekome učiniti neprimjereno tematizirati opsesiju za novcem, luksuzom, raznim privilegijama D. K. Vukčevića – pohlepi se nijesu mogli othrvati ni mnogo snažniji duhovi od Vukčevića – da ove karakterne osobine nijesu postale sinonimne s duhom banalnosti, mediokritetstva i licemjerja koji se etablira u našem akademskom miljeu. Jer, svako materijalno bogatstvo, malo i veliko, presipa se i nestaje: zato je i uloga mnogih novobogataša u društvenim prilikama nezamjetna i gubi svaki trag s njihovim biološkim krajem. Ali, osnivač i vlasnik privilegovane izdavačke kuće, k tome i predsjednik nacionalne akademije nauka i umjetnosti i suvlasnik privatnog univerzitata, svojevrsni je „arbitar elegancije“, koji određuje kriterijume, kadrove, pravila igre, i pritom niveliše darovitost i banalnost. Izjednačavanje najdarovitijih i trivijalnih djela glavna je odlika provincijalizma, čiji je raison d’etre nedostatak kritetijuma, odnosno relativizacija kriterijuma, zavisno od trenutnih konjuktura: pa su pohlepa, moralna neosjetljivost i intelektualna i kreativna inferiornost, u ovom kontekstu, kauzalno povezani i neprestano se hrane jedno drugim.

D. K. Vukčević je najuzorniji primjerak tog „duha palanke“, kojega opčinjavaju sofizmi, opšta mjesta, pa i ordinarne stupidnosti, tako sladunjave i vazdušaste, okićene patosom, da će uhu i oku prostodušnog, neukog ili jednako licemjernog čitaoca i slušaoca, djelovati uspavljujuće, utješno. Stoga su predsjedniku CANU od svih naučnih disciplina i literarnih žanrova, najdojmljiviji govori na sahranama i posmrtna slova odličnicima iz Akademije. U tim bizarnim predstavama za čaršiju, u scenskim nastupima na sahranama, svadbama, akademijama povodom važnih jubileja, taj bljedoliki, začešljani uglednik, s brojanicama što ih vrti oko kažiprsta svojevrsna je inkarancija banalnog, palanačkog, jalovog duha.

„Naučni“ tekstovi, eseji, D. K. Vukčevića prave su riznice proizvoljnih sofizama, opštih mjesta, često poetizovanih, s lokalnom patinom seoskih učitelja-pametara. Stoga, besmisleno se upustiti u neku ambiciozniju kritičku analizu Vukčevićevih mudrolija, jer takav diletantizam moguće je oslikati samo kroz parodiju, satiru ili izbor karakterističnih – nasumično izabranih – citata, s minimalnim komentarima. U prvom prelistavanju jedne od dvije Vukčevićeve knjige (!), Iza normi, u čijem podnaslovu je istaknuto, „Sociološki i pravni eseji“, primjetno je na svakoj stranici ove nevelike zbirke „eseja“ sijaset nesuvislosti i, stoga, navešću samo nekoliko „misli“, koje zorno svjedoče o duhu djela i intelektualnom dosegu, moralnom političkom habitusu aktuelnog predsjednika CANU.

Uvodna misao u narečenoj Vukčevićevoj zbirci eseja, kao svojevrsni gromopucateljni lajt motiv njegovih filozofskih, ideoloških, političkih pogleda na svijet, u jednoj je prostoproširenoj rečenici: „Živimo u svijetu koji se razlaže”“. Nakon ovakve „blistave“ misli, čiji bi pandan, recimo, mogao biti „Kosmos se sužava“, očekujete dubokoumnu kantovsku-hajdegerovsku elaboraciju o bitku, noumenonu, kraju svijeta… No, u narednoj je rečenici jeftina stilska figura: o slici svijeta, „kao zrncu kristala, u kaleidoskopu vremena“, koji ima dublje slojeve stvarnosti, „od onih koji se lako odaju oku i čiji šum često boravi u našem uhu“!

Predsjednik CANU u svom uvodnom slovu još upozorava čitaoca da nije la(h)ko došao do svojih dragocjenih saznanja: „Naravno, svako ko se upustio u traganju za skrivenim likom stvarnosti osjetio je na svojoj misli (kurziv – M. P.) sjenku relativnosti ljudskog saznanja“. Na kraju uvoda, kao da zbori s Jezerskog vrha, gordo, pomalo prezrivo se obraća čitaocu koji možda ne može „razgrćući riječi(!)“ dosegnuti njegove veličanstvene umotvorine, ali odgovornost zbog nerazumijevanja „nije samo stvar onoga koji ispisuje retke, nego i onoga koji pristaje na druženje sa njegovim zapisom“! Ovakva arogancija svojstvena je samo umišljenim prvincijalnim diletantima ili istinskim genijima, poput Fridriha Ničea ili Artura Remboa.

Vukčević u tekstu „Problem optimalnog prava“ implicitno nagovještava svoju duhovnu – u podtekstu i ideološku – katarzu: bivši voditelj marksističkog kursa kandidatima za prijem u Savez komunista emanirao je u metafizičara, čiji se duh vinuo prema samopokretačkim, natprirodnim i natčulnim saznanjima. Istina, nije Vukčević jedini marksista koji je u doba raspada komunizma spoznao važnost božjeg postojanja, slobode volje, preegzistencije i besmrtnosti duše. I nije ova mutna, isprekidana slika o onome što se može spoznati samo duhom mišljenja uvijek bila pokrenuta samo niskim porivima da se bude u skladu sa glavnim tokom mišljenja, nego često izvire i iz intelektualne tuposti i pretencioznosti.

Dakako, ovakvi neuki i umišljeni pokušaji da se uhvati u koštac sa zahtjevnim svjetsko-istorijskim i filozofskim temama uvijek rezultiraju smušenim, često i bizarnim refleksijama, koje se u pravilu ovaplote u jedan neobični hibrid metafizike, sholastike, teologije… Stoga, ne treba biti posebno filozofski obrazovan – dovoljno je biti elementarno obrazovan i imati bistru glavu – i shvatiti da D. K. Vukčević ne razumije ni osnovne pojmove ontologije, antropologije, teologije... distinkciju između metafizike i sholastike. Elem, Vukčević tvrdi da „put metafizike nas može (i izgleda mora) dovesti do prirodnog prava“, a u stvari prihvata srednjovjekovna sholastička poimanja, da je prirodno pravo dio božanskog prava (Toma Akvinski). To jest, ignoriše koncepcije Džona Loka, Tomasa Hobsa, Žan Žaka Rusoa, i njihovih savremenih nasljednika koji zastupaju mišljenje da se filozofija prirodnoga prava utemeljuje na razumu: na podjeli prava i morala, po kojoj je „pravo“ konceptualno odvojeno od njegove moralne vrijednosti.

O ozbiljnosti Vukčevićevih filozofskih stajališta iz današnjeg iskustva smisleno je raspravljati koliko o tome je li Zemlja okrugla ili je ravna ploča, ali fenomenološki je intrigantno to što su bivši marksisti ostali jednako dogmatični i u svom preobraćeništvu, kao mistici i klerikalci. U tim glavama i kad se dogodi pojmovna, simbolička, ritualna inverzija: kad Partiju zamijene Crkvom, a partijske sekretare episkopima i biskupima, ništa se suštinski, u duhovnom i moralnom smislu neće promijeniti.

Tim prije što je misticizam intelektualno manje zahtjevan od marksizma: „površine života“ često su neizvjesne, opasne, pa i brutalne, a „dubine“ su – u svijesti filistara – mutne i sladunjave. Tako D. K. V. kontemplira „da je površina života, kao u nekom pozorištu lutaka, nekim skrivenim koncima povezana sa dubinama, koje se ne daju lako ni oku, niti do kraja, umu“!? Zato predsjednika CANU inspirišu zagonetke i paradoksi vremena (i prostora), kao što se doba mladosti zanimao teorijama o eksploatisanim i ugnjetavanim klasama: „Živimo od sile inercije na nizbrdici vremena“. Ili: „Mali čovjek je osobenost duha našeg vremena“.

Citiranje trivijalnih meditacija, besmislica o nizbrdicama i uzbrdicama vremena, o tome „kako svaka kopija zaostaje za svojim originalom (!)“, te kako je „duh čovjeka… posrednik među svjetovima“, samo po sebi više bi pripadalo nekom humorističko-satiričkom žanru ili feljtonistici Cetinjskog lista i Titogradske tribine da njihov autor ne utiče presudno na društvenu ulogu CANU, u vremenu velikih kulturnih, nacionalnih i političkih previranja i kontroverzi u Crnoj Gori. I da nije riječ o jednoj opasnoj, premda plitkoj demagogiji, koja u nas ima dosta voljnih i nevoljnih konzumenata. Jer D. K. Vukčević je još u Savezu komunista imao dobre učitelje u vještini praznozbora, u demagoškom eskapizmu: obigravanja oko merituma problema, naročito kad su u pitanju stvari same po sebi polemične, s neizvjesnim ishodom ili kad treba ukriti stvarne namjere.

Riječju, među crnogorskim demagozima – narodski kazano bleferima – aktuelni predsjednik CANU je apsolutni šampion. On se nije javno, nedvosmisleno, izjašnjavao o crnogorskoj državnosti, naciji, jeziku, crkvi, ne zbog toga što nije imao određeno mišljenje u vezi „vrućih“ crnogorskih državotvornih i nacionalnih pitanja bića i karaktera Crne Gore i Crnogoraca nego zato što je, nakon dvijehiljadite, politički proces u Crnoj Gori krenuo suprotnim tokom od njegovih intimnih političkih uvjerenja. No, s druge strane, profesionalne, lukrativne i statusne ambicije mogao je ostvariti samo u indipendističkom, prozapadnom krugu.

Duhovni izvori D. K. Vukčevića su svetosavlje i panslavizam, tačnije rusofilstvo, obojeno porodičnom infombirovskom traumom. U prilog toj tvrdnji najbolje je citirati profesora Stevana Vračara, pisca pogovora citirane knjige, Iza normi, koji naglašava jednu – za razumijevanje autorova duhovnog i ideološkog habitusa – važnu Vukčevićevu rečenicu: „Ona je sadržana u velikoj istini jednog od najvećih duhovnika naše (kurziv – M. P.) istorije. Naime, Sveti Sava je tvrdio da smo imali veliku nesreću da živimo zapadno od Istoka i istočno od Zapada“.

Vukčevićeva tvrdnja o „našem prostoru“, na kojemu se „dodiruju, prepliću i ratuju, civilizacije“, garnirana kanonom o vlastelinu Rastku Nemanjiću, u monaštvu zvanom Sava, kao o jednom od „naših“ – to jest, srpskih – najvećih duhovnika, opšte je mjesto velikosrpske interpretacije crnogorske duhovne i političke tradicije. U kontekstu obogotvorenja Svetoga Save – koji je bio nesumnjivo sposoban diplomata i političar – pridodate su mu i refleksije o Istoku i Zapadu, iako su ovi pojmovi u XIII vijeku imali potpuno drugačija značenja, drugačiji kontekst, kao i nepouzdane geografske određenosti.

No, profesor Vračar u svojoj obimnoj analizi Vukčevićeva djela, implicitno zapaža da aktuelni predsjednik CANU u poimanju „Istoka i Zapada“, odnosno „naših seoba i dioba“, ne pravi distinkciju između Srba i Crnogoraca. Pisac pogovora, u tom kontekstu, ističe organsku povezanost Njegoša, Dobrice Ćosića i Miloša Crnjanskog. To jest, da „najveći ep koji je stvorio duh našeg naroda (Gorski vijenac – M. P.)“ i „dva velika romana“ (Seobe Miloša Crnjanskog i Deobe Dobrice Ćosića) svjedoče o dramatičnosti tih „naših“ unutrašnjih raskola.

Istina, Vukčević za razliku od svog mentora češće koristi eufemizme, pa umjesto „srpski“ kaže „naš“. Tako za Oktioh veli „naša prva knjiga“, a za Ivana Crnojevića ne kaže „srpski vladar“ nego „ondašnji vladar male države s naših prostora (sic!)“. Vukčević, dakle, nigdje ne kaže „crnogorska država“, a „mala država s naših prostora“ u tom kontekstu je pokrajinski, feudalni varijetet srpskih „seoba i dioba”. Na koncu, Vračar otkriva Vukčevićevu emocionalnu povezanost s temom sukoba Istoka i Zapada, „obuhvaćeno metaforom ‘Goli otok'“, kroz autorove porodične traume. „Taj 'Goli otok' je razgolitio zločinački karakter boljševičkog staljinizma, ali i specifikovanog brozizma kao jednog od najperfidinijh ‘komunističkih’ režima. Taj režim je zloćudni izdanak najmračnijeg sukoba Istoka i Zapada…“. Vukčević u tekstu s indikativnim naslovom, „1948“ – svojevrsnom inverzijom Orvelove 1984 – s takođe pretencioznim podnaslovom „Filozofsko-istorijski esej“, o „Golom otoku“ ne govori tako direktno i strasno, kao profesor Vačar. Aktuelni predsjednik CANU je tobož rezigniran, i pita se „kakvi smo mi to ljudi, kad smo jedni drugima mogli to da uradimo“.

Ipak, u tom filoinfombirovskom elegičnom pledoajeu probudila se i pravdoljubivost: zahtjev da se kazne „mučitelji“. „O ličnom stradalništvu govore i govoriće oni koji su bili i opstajali na tim strašnim mjestima, čiji je trajni simbol ostalo malo i golo ostrvo (kurziv – M. P.), koje nam geografski više ne pripada. Na njemu su ostale samo samo sjeni onih koji su ostali da čuvaju tajnu velikog grijeha koji se tu dogodio. Zato utvrđivanje pojedinačnih krivaca, kojih nesumnjivo ima i koje treba utvrđivati, znači mnogo. Prije svega za one kojima je nepravda nanesena“. Interesantno, u ovom „filozofsko-istorijskom“ lamentu nema nijedne rečenice o ideološkim i političkim stremljenjema zatočenika Golog otoka, o ruskim tenkovima na sjeveroistočnim granicama Jugoslavije, o tome da bi cijela federacija bila neka vrsta „Golog otoka“ da su pobijedili prokremaljski renegati…

D. K. Vukčević u tekstu „Osnovni problem naše federacije“, objavljenom u pomenutoj knjizi, iz 2003, kad je tzv. SR Jugoslavija, shodno Beogradskom sporazumu, dobila konfederalne elemente i novo ime, Srbija i Crna Gora, s klauzulom da se za tri godine raspiše referendum o nezavisnosti, pokazuje svoje ideološko-političke preferencije. U razmatranju mogućih opcija o razrješenju krize „zajedničke države“, autor pominje sve oblike centralističkog i (kon)federalnog uređenja: jedino ne pominje mogućnost razdvajanja Srbije i Crne Gore u dvije nezavisne države. On u tom kontekstu kaže „da su teorijski interesantni“, ne samo federalizam nego i konfederalno i unitarno uređenje (!), što će reći da je njemu teorijski interesantnija nova Podgorička skupština nego vraćanje statusa nezavisne Crne Gore, koju je silom i prijevarom izgubila 1918.

Stoga Vukčević nestanak Miloševićeve tvorevine u tekstu „Jugoslavija“ vidi kao još jednu katastrofu: „Živimo u preostalom djelu nekadašnje velike kuće, čiji temelji i dalje podrhtavaju, krov prokišnjava, a stanari žive u sukobu sa onima koji su otišli u sopstvenoj neslozi. Priča se o obnovi kuće, a zna se da nedostaju sredstva i da nema uređenog plana za to. Što je još gore, ne slute se ni oni koji bi mogli to da urade. Sve to liči na brod koji je zahvatila oluja, i na kome mornari raznose građu u nadi da sebi obezbjeđuju spas, ne videći da ličnim zbrinjavanjem samo doprinose bržem zajedničkom kraju“.

Ovakvo oplakivanje kvazifederacije, u kojoj je Crnoj Gori bila namijenjena sudbina dvadeset sedme izborne jedinice, nijesmo mogli čuti ni od bardova srpskog nacionalizma, poput Dobrice Ćosića ili Milorada Ekmedžića.

(Odlomak iz knjige Zbilje i prividi koja iz štampe izlazi početkom avgusta)