Slučaj FCJK kao dokaz da kvalitet i izdaja nikad ne idu zajedno

Za Antenu M piše: Zoran Majski

Nije valjda da ima iko ko vjeruje da je zastidni zločin u pokušaju nad Fakultetom za crnogorski jezik i književnost slučajnost i nedostatak institucionalne koncentracije, a ne kontinuitet velikosrpskih ambicija aktuelne Vlade Crne Gore, koja ne bira ni vrijeme ni načine da ugasi ovu izuzetno važnu i sjajnu obrazovnu instituciju. Treba li objašnjavati da se ta prosvjetna blasfemija odigrava pod dominantnim pritiskom Srbije i njenih domaćih ekspozitura, oličenim u partijskoj konglomeraciji koju je formirala SPC, kao vrhovni hegemon i kreator asimilatorskih tendencija u odnosu na Crnogorce i sve crnogorsko?

Ako ima išta sramnije od pokušaja gašenja Fakulteta za crnogorski jezik i književnost, onda je to način na koji se Vlada pokušala izvući iz ove brljotine. Jedina sreća za Crnogorce u ovoj istorijskoj borbi je činjenica da je srpska hegemona politika regrutovala najgore i nesposobne, koji, uprkos štetočinstvu, ipak nijesu u stanju da ovaj prljavi naum o gašenju crnogorske države i nacije sprovedu u djelo. JBG, kvalitet i izdaja nikada ne idu zajedno.

I ne bih se ja mnogo sjekirao oko toga, da nije neprirodne anamneze – svojevrsne istorije bolesti našeg društva, koja danas ipak u Crnoj Gori drži u političkom životu ideju velikosrpstva, sa jasnim ciljem da od Crne Gore stvori etnofederalizovanu opnu, u kojoj Crnogorci postaju folklorna anomalija. Nedavno je bio aktuelan – i još je – zakon o dvojnom državljanstvu, sada je jezik – srpski dakako – koji je u Crnoj Gori navodno prognan, kao i njegovi govornici. Kakva brutalna laž! Ko ne zna što se evo stopedeset i kusur godina jezikom priređuje Crnoj Gori i Crnogorcima neka učini mali napor i pročita ovaj tekst do kraja. Nadam se da će biti zaintersovanih i da prodube svoja saznanja na ove teme, jer ovo je samo šlagvort, iako se možda čini da je teksta previše.

Toksični uticaj Srbije na crnogorski identitet, složeni je model gušenja naše samobitnosti, sadržan u istorijskim, političkim i najširim društvenim procesima, ukorijenjenim u zajedničkoj istoriji i kulturi dva naroda, što je rezultiralo asimilatorskim podtekstom, koji je najlakše determinisati opasnim sindromom malih razlika ili nacionalnom fluidnošću. Ne zna se što je gore i odvratnije. Istorijski gledano, Crna Gora i Srbija imale su bliske veze, posebno tokom perioda Kraljevine Crne Gore i, kasnije, unutar različitih jugoslovenskih državnih formata. Ovo zajedničko nasleđe, pod konstantnim pritiskom velikosrpskih ideja, dugo predstavlja veoma učinkovito oruđe, osmišljeno da zamagli nacionalne identitetske različitosti, što u političkom kontekstu predstavlja intenzivan pokušaj asimilacije, kroz tezu da se radi o varijaciji iste – južnoslovenske kulture.

Modeli asimilacije su mijenjali modus operandi u zavisnosti od društveno-političkih okolnosti, a naglašeni intenzitet poprimaju od Vukovih vremena, pa sve do stvaranja države Srba, Hrvata i Slovenaca, u kojoj je nestajanjem države Crne Gore i krvavim gašenjem Božićne pobune stvoren jedva branjen prostor za utapanje Crnogoraca u srpski nacionalni korpus. I tako do naših dana.

Jezik je nesumnjivo uvijek bio moćno oruđe asimilacije, gdje dominantne grupe koriste lingvističke politike da integrišu – ili često apsorbuju – određene zajednice u širi društveno-politički okvir. Ovaj proces uključuje nametanje ili promociju dominantnog jezika na račun drugih jezika i identiteta. Ako se prisjetimo kada je Crna Gora počela produkciju sopstvenih udžbenika, izvan ekavskih govornih modela, formirala Univerzitet, medije, biće nam jasnije kako jezik, kroz obrazovni aspekt i sve ostale modele javnog ispoljavanja, od ranog djetinjstva postaje sredstvo nacionalnog utapanja. U zemljama u kojima su mediji kontrolisani ili pod velikim uticajem političkih centara moći, jezičke politike mogu dodatno marginalizovati određene jezike, tako što će minimizirati njihovo prisustvo u javnoj prostoru. Na primjer: u nekim djelovima bivše Jugoslavije, srpski medijski programi, usmjereni na regione sa etnički raznolikim stanovništvom, naglašavali su srpski jezik i kulturu, utičući na lokalne jezičke identitete. Takav uticaj je trpjela i naša medijska politika, jer znamo da su cjeloviti medijski sadržaji u Crnoj Gori pokrenuti tek sedamdesetih godina prošlog vijeka, a do tada su bila širom otvorena vrata za promociju srpskih kulturnih modela, koji su uobličavali jedinstveni kulturni prostor, omeđen jezičkom dominacijom. Upravo sada prolazimo kroz sličan pritisak gdje se mediji od istorijskog značaja za državu Crnu Goru zloupotrebljavaju pred naletom srpske hegemone politike.

Razvoj srpskog jezika, kao i drugih regionalnih jezika na Balkanu, duboko je isprepleten sa političkim uticajima, posebno zbog složene istorije regiona. Nekoliko je ključnih istorijskih aspekata koji su oblikovali srpski jezik kao važan alat hegemonističke politike i svojevrsnog srpskog pijemontizma.

U 19. vijeku, Vuk Karadžić, srpski lingvista i reformator, odigrao je ključnu ulogu u normiranju srpskog jezika. Njegov rad je uspostavio jezički standard zasnovan na istočnohercegovačkom dijalektu. Jezička reforma Vuka Karadžića imala je dubok politički značaj za srpski teritorijalni i identitetski integralizam. Njegovi reformski napori nisu bili samo lingvistički, već su bili i akti kulturnog i političkog povezivanja u vremenima gašenja imperija i stvaranja novih nacionalnih identiteta.

Karadžićev važan, a vjerovatno i primarni cilj bilo je stvaranje standardizovanog srpskog jezika, kojim bi se omogućilo kulturno ujedinjenje, sa efektom oblikovanja nacionalnog identiteta radi ujedinjenja pravoslavnog življa iz Osmanskog i Austrougarskog carstva. Promovišući jezik zasnovan na narodnom govoru istočnohercegovačkog dijalekta, težio je da premosti regionalne dijalekatske podjele. Ova standardizacija je bila ključna za njegovanje osjećaja srpske nacionalne pripadnosti, jer je obezbijedila zajedničku jezičku osnovu koja je mogla da posluži kao sredstvo za stvaranje srpskog kolektivnog identiteta. Reforma srpskog jezika Vuka Karadžića bila je koliko jezički, toliko i politički projekat.

Kao ovaploćenje i proširenje ovih tendencija realizovan je Bečki književni dogovor, kojem nije prisustvovao ni jedan Crnogorac, (Njegoš uveliko stvara i često boravi u Beču), a glavni potpisnici su bili Vuk Karadžić sa srpske, a Ivan Mažuranić sa hrvatske strane. Uz prisustvo petorice Hrvata, dvojice Srba i jednog Slovenca, uspostavljen je sporazum južnoslovenskih književnika o zajedničkom srpskohrvatskom jeziku.

Efekti Karadžićevih reformi proširili su se na 20. vijek i uticali na razvoj srpskohrvatskog jezika u jugoslovenskom periodu. Tokom stvaranja Kraljevine Jugoslavije, a kasnije i socijalističke Jugoslavije, jezik je nastavio da bude političko pitanje. Srpskohrvatski jezik promovisan je kao jedinstveni jezik za Srbe, Hrvate, Crnogorce i Bošnjake. U skladu sa jugoslovenskom ideologijom bombastično je stvoren novi lingvističko-politički konstrukt.

Iako je imala cilj da ublaži etničke tenzije, ova politika je postala izvor sukoba. Srpski jezik je ipak, zadržao značajan uticaj zbog političke dominacije Srbije u Jugoslaviji. Blijedi pokušaji pokretanja crnogorskog jezičkog pitanja bili su zatomljeni neshvatljivom inertnošću crnogorskih političkih aktera, koji su diskriminatorske odluke Novosadskog književnog dogovora iz decembra 1954. godine smatrali političkom direktivom sa kojom se ne polemiše, moguće nedovoljno svjesni implikacija i posledica koje će Crna Gora trpjeti do današnjeg dana.

A Novosadski dogovor u prvom stavu kaže: Narodni jezik Srba, Hrvata i Crnogoraca jedan je jezik. Stoga je i književni jezik koji se razvio na njegovoj osnovi oko dva glavna središta, Beograda i Zagreba, jedinstven, sa dva izgovora: ijekavskim i ekavskim. Jezik je nazvan srpskohrvatski ili hrvatskosrpski. Rezoluciju je potpisalo 25 pisaca i lingvista, nijedan iz Crne Gore, ako ne računamo Mihaila Stevanovića, Đuzu Radovića i Jovana Vukovića, što naravno ne činimo, jer onome ko išta zna o srpskom jezičkom i nacionalnom pitanju nije potrebno objašnjavati. Dakle, tu Crnogoraca nije bilo!

I opet smo dobili jezik, i opet tuđi.

Sa raspadom Jugoslavije 1990-ih, svaka bivša jugoslovenska republika nastojala je da ojača svoj jedinstveni identitet, a jezik je opet bio važno oruđe u ovom procesu. Napori Crne Gore da afirmiše samostalni identitet, posebno u kulturnoj politici i jeziku, predstavljali su otpor modelima, za koje su Crnogorci sa pravom smatrali da ugrožavaju njihovu nacionalnu izdiferenciranost.

Danas je jezik i dalje osjetljivo političko pitanje. Istorijski važna odluka Crne Gore da normira crnogorski jezik i, uz ostale jezike, Ustavnom regulativom ga promoviše u službeni jezik, izazvala je političke tenzije, jer Srbija nije prestala da posmatra crnogorski jezik kao isforsiranu i vještački preoblikovanu formu srpskog jezika, a ne kao poseban jezik, snažno utičući na odnos političkih aktera u Crnoj Gori, koji gaje srpski identitet ili prepoznatljivost, konstantno dovodeći u pitanje državnu stabilnost Crne Gore.

Evolucija srpskog jezika naglašava zamršenu vezu između lingvistike i politike na Balkanu. Od Karadžićevih reformi do modernih nacionalnih politika, svaka promjena odražava širu borbu za identitet izazvanu promjenama balkanskog političkog pejzaža.

Ako u dugoj istoriji borbe za opstanak nijesmo imali bastion odbrane jezičkog identiteta – a nijesmo – sada ga imamo i u obavezi smo da ga čuvamo i sačuvamo. Naša montenegristika oličena u profesorima i studentima Fakulteta za crnogorski jezik i književnost donijela nam je to vrijeme na koje je Crna Gora dugo čekala i na koje mora biti ponosna. Nikada se više neće ponoviti da se odluke od nacionalnog značaja donose mimo Crne Gore ili posrednim i zakulisnim kombinatorikama koje ruše naše državno i nacionalno dostojanstvo. Danas svoju budućnost kreiramo sami, a Fakultet za crnogorski jezik i književnost predstavlja prvu i zadnju tačku naše odbrane. Zato je ovo važno i zato ga moramo sačuvati!