Profesori sa Fakulteta političkih nauka revidiraju istoriju po volji SPC

Piše: Admir Hodžić, doktorand istorijskih nauka

Dok se u crnogorskoj javnosti vodi žustra rasprava o tome da li je država Crna Gora nestala u „nasilnoj“ ili u „običnoj“ aneksiji, treba imati u vidu da postoje i javni delatnici u oblasti visokog obrazovanja koji imaju još neočekivaniju interpretaciju ovog događaja – nije se desilo.

Naime, grupa profesora sa Fakulteta političkih nauka, pridružila se javnim intelektualcima u sve češćim pokušajima revizije istorije u korist Srpske pravoslavne crkve (SPC). Kako svedočimo i prethodnih dana, na udaru je svaka istina o ulozi SPC u procesima ukidanja crnogorske države, kao i saradnji SPC sa stranim okupatorom u Drugom svetskom ratu i progonom nepravoslavnog stanovništva od strane snaga pod komandom Pavla Đurišića.

Rad nazvan „Dinamika ateizacije u posljeratnoj komunističkoj Crnoj Gori“ (The Dynamics of Atheization in Postwar Communist Montenegro), objavljen je u slovenačkom časopisu Poligrafi, a potpisan je od grupe profesora sa Fakulteta političkih nauka: Todor Lakić, Boris Vukićević i Saša Knežević. Rad obiluje mnoštvom tvrdnji koje se mogu tumačiti kao pokušaj revizije istorije i to sa institucije koja je zadužena za školovanje budućih generacija diplomata i politikologa. 

U tretmanu gotovo svakog „kontraverznog“ događaja, autori pribegavaju selektivnoj interpretaciji istorijskih činjenica u korist narativa SPC-a. Navođenje istorijskih fakata na vodenicu SPC u ovom radu očituje se kako u korišćenju referenci koje se teško mogu nazvati naučnima, tako i u odabiru terminologije kojom se „pere“ predratna i ratna biografija verske institucije koja je direktno odgovorna za progon kako Muslimana i Bošnjaka, tako i boraca NOB-a.

U radu je „progon“ SPC perfidno zabašuren u širu brigu o stanju verskih organizacija, uključujući i Islamsku zajednicu (IZ), uz svesno izbegavanje da se pozabavi ulogom SPC u davanju ideološke potpore četničkom pokretu u sistematskom progonu i ubijanju muslimana u Crnoj Gori u periodu 1918-1945. Nije moguće u kratkom osvrtu posvetiti dovoljnu pažnju svakom elementu revizije, pa ćemo pažnju posvetiti delovima koji se tiču tretmana SPC i crnogorske državnosti.

Ukratko: Podgorička skupština se nije desila, CPC ne postoji, SPC ima kontinuitet sa Petrovićima-Njegošima

Opisujući period teokratije pod Petrovićima-Njegošima i borbu za oslobođenje od Osmanske vlasti, autori zaključuju da je „na kraju, proces rezultirao u snažnom prisustvu pravoslavne determinante u kreiranju nacionalnog identiteta i procesu nacionalnog oslobođenja“. Autori, međutim, ne preciziraju o kojem se nacionalnom identitetu radi, kao ni o kojoj pravoslavnoj crkvi je reč. Ipak, čini se da svesno ostavljaju čitaocima da zaključe da se radi o srpskoj naciji i srpskoj crkvi. U radu se, naime, uopšte ne pominje postojanje Crnogorske pravoslavne crkve (CPC), dok se istovremeno tvrdi kontinuitet između SPC i crkve na čijem čelu su bile vladike iz porodice Petrovića-Njegoša. 

Da se u istorijskom narativu autora radi o utvrđivanju nepostojećeg kontinuiteta jasno je iz njihovoh tretmana tzv. Podgoričke skupštine. Događaj kojim je ukinuta crnogorska država, otuđena zvanična crkva, a njena teritorija uključena u sastav Srbije, opisana je jednom rečenicom: „Nakon što je postala delom Kraljevine SHS, religijske organizacije zadržale su dominantnu ulogu u društvenoj i duhovnoj sferi pojedinaca, (…) dok je društvo ostalo veoma religiozno sa zanemarljivim primjerima ateizma.“ 

Prvo, Crna Gora nije postala deo SHS. Ona je nasilnom aneksijom uključena u sastav Srbije i bez atributa države nasilno uključena u sastav nove Kraljevine. Drugo, kao doktorand istorijskih nauka tvrdim da su autori sa FPN-a retka, ako ne i jedina, skupina akademika koju ćete naći da je uspela da događaje iz 1918. godine opiše bez pominjanja „Podgoričke skupštine“. Razlog je, naravno, jasan. Svako pominjanje problematične procedure sazivanja, organizacije, načina glasanja na Podgoričkoj skupštini zahtevalo bi priznavanje diskontinuiteta SPC sa crkvom na čijem čelu su bili Petrovići-Njegoši i koja je predvodila oslobođenje od Osmanske vlasti. 

Treće, termin „zadržale dominantnu ulogu“ sugeriše da su verske organizacije imale ključnu ulogu u političko-društvenom životu Crnogoraca u periodu nakon 1918. Ipak, bliže je istini da je društveni ambijent bio dominantno obeležen borbom između političkih partija, i to upravo oko pitanja načina stvaranja Kraljevine SHS, njenog uređenja i organizacije političkih institucija u kojim je Crna Gore bila u potpunosti zanemarena. 

Četvrto, autori ostaju nedorečeni jer je postojanje visokog nivoa religioznosti tadašnjih Crnogoraca, te jedva prisutni ateizam, teško pomiriti sa činjenicom da je, recimo, Komunistička partija na prvim izborima nakon uspostavljanja Kraljevine bila najjača politička stranka u Crnoj Gori.

Amfilohije Radović i Aleksandar Stamatović kao naučni autoriteti 

Kada se radi interpretaciji ratnih dešavanja na teritoriji Crne Gore, ali i dokazivanju progona SPC, grupa profesore odlučila je ostati verna „naučnosti“ SPC i njenih vodećih intelektualaca.  Tako pregled literature počinje tvrdnjom da su „neke studije koje su se bavile komunističkim tretmanom religije vezani su za iskustvo SPC u Crnoj Gori tokom komunističkog režima“. Rečenica je praćena fusnotom u kojoj se pozivaju na pomenute „studije“. Međutim, fusnota ne sadrži referencu na studije (množina), već jednu studiju čiji je autor ni manje ni više nego Amfilohije Radović. Ne samo da Amfilohije Radović nije ni naučnik niti istoričar, već je i zainteresovana strana, s obzirom na to da kao poglavar SPC ima značajan staž u širenju islamofobije i anti-komunističke propagande.

U daljem tekstu, autori navode da je već do 1942. ubijeno 14 sveštenika Mitropolije ucrnogorsko-primorske. Za ovu tvrdnju ne postoji referenca, ali pretpostavljamo da dolazi iz rada koji se navodi u idućoj rečenici i kojom se tvrdi da su od 1944. godine komunisti počeli davati manastirske posede siromašnim porodicama. Podaci na koje se autori pozivaju dolaze od Aleksandra Stamatovića, dokazanog negatora crnogorske nacije i jednog od glavnih relativizatora četničkih zločina počinjenih od strane jedinica Pavla Đurišića.

Da se profesori sa FPN-a u potpunosti kreću unutar revizionističkih narativa koje je postavila SPC i Aleksandar Stamatović, jasno je iz tretmana epizode koja je jugoslovenskoj javnosti poznata kao Zidani most. Kao i u slučaju Podgoričke skupštine, autori su izbegli navesti zašto je i kako došlo do događaja u kojem je stradao značajan broj ljudi. Aktivnosti SPC koje su dovele do povlačenja u smjeru Austrije, autori opisuju na sljedeći način: „Mnogi pravoslavni sveštenici stradali su tokom rata, dok su ostali – zajedno sa mitropolitom Joanikijem Lipovcem – napustili Crnu Goru sa velikim delom populacije. Otišli su Zapadnu Evropu kako bi pobegli od očekivanih represija komunističkih jedinica čija se pobeda nazirala. Komunisti su ih nasilno zaustavili u Sloveniji, izvođenjem brojnih egzekucija, uključujući i ubistvo Mitropolita Joanikija Lipovca.“ 

Tvrdnju su potkrepili pozivom na podatak da je tokom rata SPC izgubila mitropolita i 96 sveštenika. Do sad već i sami možete pogoditi na koga se autori pozivaju. Da, na „duži spisak ubijenih sveštenika“ koju je sastavio upravo Aleksandar Stamatović. Tvrdnja, međutim, sadrži više revizionističkih momenata.

Prvo, „napustili Crnu Goru sa velikim dijelom populacije“ implicira da su otišli plašeći se ničim izazvane obesti antifašista čija je pobeda već bila neminovna. Time je ponovo namjerno izbegnuto da se napomene da je Joanikije Lipovac dokazani saradnik okupatora koji uzeo aktivnog učešća u legitimaciji naci-fašističkih vlasti i da je direktno odgovoran za pružanje potpore masovnom ubijanju kako muslimana, tako i partizana i njihovih porodica.

Drugo, pravac povlačenje prema Austriji zatvoren je između ostalog jer su se u beg dale snage Vermahta sa njihovim kvislinškim saradnicima. Dakle, „odlazak“ o kojem govor profesori sa FPN-a je odlazak Nemaca, ustaša/domobrana, četnika, Rusa Kozaka, slovenačke „bele garde“, i ostalih grupa. To naravno ne znači da među stradalima nema i nedužnih, ali to ne može biti opravadnje za ovako bezobzirnu reviziju istorije.

Treće, tačan broj ljudi koji su pokušali da se od svojih ratnih zločina sakriju u Zapadnoj Evropi nije zasigurno utvrđen. Ipak, istorijski nalazi upućuju da se radi o 100.000 – 130.000 ljudi. Iz načina formulacije koju nude autori stiče se utisak da je Crna Gora ostala pusta, jer je većina stanovništva otišla za Joanikijem Lipovcem. Istina je, ipak, drugačija. Među zarobljenima bilo je otprilike dve trećine Nemaca, ustaša/domobrana, dok su svega peti dio činili civili (iz svih krajeva na liniji povlačenja, uglavnom rodbine pripadnika kvislinških snaga) i svega 5.000 četnika predvođenih Pavlom Đurišićem. Stoga, nema dokaza o „velikom delu populacije“ iz Crne Gore koji je otišao za Lipovcem u strahu od odmazde komunista.

Imovina SPC stečena kupovinom i zavještanjem, Titograd napravljen u inat Crkvi

Da profesori FPN-a  priznaju nepostojeći istorijski kontinuiteta SPC u Crnoj Gori jasno i u dijelu rada koji se bavi posleratnim tretmanom crkvene imovine. Tu je navedeno da je razlog zašto je SPC bila najveći zemljoposednik „to što je Crkva vladala Crnom Gorom do sredine 19. vijeka, (…) kao i kupovinom, odnosno zaveštanjem pojedinačne imovine Crkvi“. Autori, naravno, zaboravljaju naglasiti da su manastiri, crkve, te okolna zemlja u Crnoj Gori prije 1918. godine bili u vlasništvu države, a da je SPC u njihov posed došla ukidanjem crnogorske države i njenih institucija, te sticanjem „prava“ nad duhovnim životom pravoslavnog stanovništva ukidanjem CPC. 

Da za autore rada, crnogorske institucije prije 1918. godine ne postoje može se saznati i iz njihovog tretmana Cetinja. Paradigma nove političke realnosti i odnos prema religiji, po njima, najbolje se vidu u slučaju glavnog grada Crne Gore: „Titograd je uspostavljen kao glavni grad socijalističke Jugoslavije. Prenos glavnog grada iz Cetinja – sedišta Mitropolije crnogorsko-primorske – u Titograd, bio je simbolično-duhovni odlazak.“ Dakle, za autore je Cetinje ništa više nego sedište MCP. (Interesantno je da prenos političkog autoriteta iz Cetinja na Podgoricu 1918. godine nije tumačen sa jednakom rigoroznošću). 

Nejasno je, međutim, zašto bi već temeljno prognana SPC predstavljala prijetnju komunistima? Da se među autorima našao neki bolje verziran istoričar ili politikolog mogao bi kolege ubediti da su lokacije glavnih gradova u komunističkom svetu često izmeštane iz nacionalnih centara u „sveže“ industrijalizovane gradove. To je bilo motivisano izgradnjom  „novog socijalističkog čoveka“, te (u ovom slučaju) Jugoslovenskog identiteta kome nije pogodovala preterana upućenost Crnogoraca na Cetinje, kao centra crnogorske nacionalne svesti.

Uzevši sve ovo u obzir, nije toliko ni neočekivano da bivše diplomate, poslanici i ostala (delom) laička javnost tako lako ulaze u istorijski revizionizam kad to čine i oni koji su odgovorni za njihovo obrazovanje.