Kyiv Post: Dejtonskim sporazumom nagrađen agresor, a žrtva rata napravila je ustupke – Ukrajina ne smije ponoviti tu grešku

Dejton je zaustavio rat, ali je Bosnu zamrznuo u stanju trajne nefunkcionalnosti. Takođe, nije riješio šire izazove koji su uticali na izglede za mir u regionu nakon raspada Jugoslavije. Dejton je svjesno ostavio po strani pitanje Kosova i prepustio ga da tinja.

Piše: Bohdan Nahajlo, glavni urednik Kyiv Posta

Prije trideset godina, 14. decembra 1995, predsjednici Bosne, Hrvatske i Srbije okupili su se u Parizu kako bi potpisali Dejtonski mirovni sporazum, uz posredovanje Sjedinjenih Američkih Država, čime je okončan rat u kojem je stradalo oko 100.000 ljudi, a više od dva miliona je raseljeno. Sporazum, dogovoren tokom tri sedmice u jednoj vazduhoplovnoj bazi u Ohaju, zaustavio je krvoproliće.

Danas, dok administracija Donalda Trampa traži načine da okonča rat između Rusije i Ukrajine, Dejton se sve češće pominje kao model – kao dokaz da američka moć, potkrijepljena silom, može okončati i naizgled nemoguće sukobe.

Poređenje je primamljivo. Oba rata obilježeni su teritorijalnim osvajanjima, etničkim tenzijama, politikom velikih sila i stravičnim stradanjima civila.

Ali, ako se pogleda pažljivije, Dejton nudi manje putokaz, a više upozorenje.

Da, zaustavio je ubijanje. Ali je istovremeno dao legitimitet etničkom čišćenju, nagradio agresiju i stvorio državu koju mnogi smatraju disfunkcionalnom zbog složenog, etnički podijeljenog političkog sistema koji je nametnut tim sporazumom.

Ovo nije model za Ukrajinu. 

Šta se zapravo desilo u Dejtonu

Američka diplomatija pod vođstvom Ričarda Holbruka svakako je bila važna, ali sporazum je uspio prije svega zbog onoga što mu je prethodilo: Operacije „Namjerna sila“, NATO kampanje bombardovanja koja je tokom dvije sedmice 1995. godine teško pogodila položaje bosanskih Srba. U kombinaciji sa kopnenom ofanzivom hrvatskih i bosanskih snaga, bombardovanje je promijenilo odnos snaga.

Bosanski Srbi nijesu došli u Dejton iz dobre volje, već iz slabosti.

Pregovori su vođeni u izolaciji, u vazduhoplovnoj bazi Rajt-Paterson, pod potpunom kontrolom Holbrukovog tima. Tokom 21 dana, strane su bile odsječene od medija, odvojene od savjetnika i izložene neprekidnom pritisku Sjedinjenih Američkih Država.

Rezultat je bila podjela Bosne na dva entiteta: Federaciju Bošnjaka i Hrvata i Republiku Srpsku za bosanske Srbe, uz slabu centralnu vlast koja formalno upravlja objema.

Bosna – žrtva rata – napravila je najveće ustupke. Prije rata, bosanski Srbi su kontrolisali oko trećine teritorije zemlje. Dejton im je dodijelio 49 odsto. Sporazum je suštinski potvrdio etničko čišćenje, stvarajući entitet zasnovan na masovnim zločinima, uključujući genocid u Srebrenici, počinjen samo nekoliko mjeseci ranije.

Predsjednik Bosne Alija Izetbegović potpisao je sporazum pod ogromnim pritiskom. Njegova iscrpljena zemlja nije mogla nastaviti rat, ali je bio svjestan da time daje legitimitet nečemu duboko nepravednom.

Dejton je uključivao ozbiljne mehanizme sprovođenja: 60.000 NATO mirovnjaka, visokog predstavnika sa širokim ovlašćenjima i detaljne anekse koji su pokrivali sve, od razdvajanja vojski do povratka izbjeglica.

Dejton je zaustavio rat, ali je Bosnu zamrznuo u stanju trajne nefunkcionalnosti.

Takođe, nije riješio šire izazove koji su uticali na izglede za mir u regionu nakon raspada Jugoslavije. Dejton je svjesno ostavio po strani pitanje Kosova i prepustio ga da tinja. Tri godine kasnije, to pitanje je eksplodiralo u rat, što je dovelo do kontroverzne NATO kampanje bombardovanja 1999. godine, koja je primorala Srbiju na popuštanje.

Djelimična rješenja ne ostaju djelimična – ona se šire i produbljuju.

Zašto Dejton ne funkcioniše za Ukrajinu

Počnimo od liderstva. Predsjednik SAD Bil Klinton bio je lično uključen u proces u Dejtonu, uz podršku iskusnih diplomata poput Holbruka, a Vašington je imao snažnu međunarodnu koaliciju iza sebe. Donald Tramp pristupa politici transakciono, spoljnju politiku posmatra kroz prizmu dogovora i pokazao je neujednačenu posvećenost Ukrajini. Njegov tim nema nikoga sa Holbrukovim diplomatskim umijećem ili izdržljivošću.

Predsjednik Srbije Slobodan Milošević bio je regionalni autoritarni lider – i na kraju je završio u Hagu. Predsjednik Rusije Vladimir Putin predvodi nuklearnu silu sa pravom veta u Savjetu bezbjednosti UN, globalnim energetskim uticajem i značajnom podrškom saveznika i partnera širom svijeta. Razlika u moći i imunitetu je ogromna.

Srbija je 1995. bila iscrpljena ratom i sankcijama, sa razorenom ekonomijom i prenapregnutom vojskom. Rusija 2025. godine raspolaže ogromnim resursima, ima 144 miliona stanovnika i, uprkos sankcijama, održava rat zahvaljujući partnerstvima sa Kinom, Iranom i Sjevernom Korejom.

Nedostaje i odlučna vojna intervencija Zapada. Dejton je uspio jer su NATO bombardovanja i kopnene ofanzive oslabile bosanske Srbe. Izgubili su teritoriju i suočili se sa prijetnjom novih gubitaka. Ukrajina danas, uprkos izuzetnom otporu, još nema uporedivu prednost.

Rusija kontroliše oko 18 odsto teritorije Ukrajine. Ukrajina se može braniti i sprovoditi kontraofanzive, ali zbog uzdržanosti i oklijevanja njenih saveznika – stvarnog ili deklarativnog – nema nadmoć koja bi primorala Rusiju da prihvati nepovoljne uslove.

Iako su ukrajinske snage nedavno prenijele borbu duboko na teritoriju Rusije, gađajući strateške ciljeve, nije bilo operacije nalik „Namjernoj sili“ – nije bilo dugotrajne zapadne kampanje koja bi ruske kapacitete dovela na ivicu poraza.

Pouka Dejtona nije da pregovori sami po sebi okončavaju ratove. Pregovori formalizuju vojnu realnost tek kada je jedna strana dovoljno oslabljena i kada cijena nastavka rata postane previsoka.

Važan je i obim. Bosna ima manje od četiri miliona stanovnika. Ukrajina je površinski najveća država u Evropi, sa prijeratnom populacijom većom od 40 miliona. Podjela po dejtonskom modelu raselila bi još milione Ukrajinaca, povrh onih koji su već morali da napuste svoje domove.

Predsjednik Volodimir Zelenski ne može prihvatiti velike teritorijalne ustupke, a da ne bude proglašen izdajnikom. Ukrajinski nacionalni identitet ponovo je oblikovan ovim ratom – odricanje od teritorije i pristajanje na gubitak kulturnog i istorijskog identiteta u korist Rusije neprihvatljivo je za većinu Ukrajinaca.

Na kocki je i međunarodni legitimitet. Prihvatanje ruskih aneksija predstavljalo bi najveće kršenje međunarodnog poretka uspostavljenog nakon 1945. godine, još od iračke invazije na Kuvajt. Time bi se uspostavio presedan da nuklearne sile mogu silom prisvajati teritorije susjeda i da takva osvajanja budu priznata.

Kakvu poruku to šalje drugim autoritarnim režimima koji gledaju ka teritorijama svojih susjeda? Princip da se granice ne mogu mijenjati silom bio je temelj međunarodnog poretka osam decenija. Dejton je taj princip, ma koliko dobronamjeran bio, savio – primjena tog modela na Ukrajinu značila bi njegovo potpuno urušavanje.

Zatim dolazi pitanje sprovođenja. Čak i uz snažne dejtonske mehanizme, međunarodna posvećenost je vremenom oslabila kako se pažnja preusmjeravala na druge krize. Ko bi dugoročno garantovao bezbjednost Ukrajine? Pažnja Zapada je kratkog daha, a unutrašnja politika otežava dugoročne obaveze.

Neprijatna istina

Tri decenije mira u Bosni jesu značajne, ali treba pogledati cijenu. Bosna danas nije trijumf diplomatije. Ona je spomenik onome što se dešava kada se privremena praktičnost i nametnuti dogovori stave ispred principa i pravde.

Ukrajina je zaslužila nešto bolje. Njeni građani nijesu tražili ovaj rat. Vodili su ga uz ogromne žrtve. Sada neki, uključujući i one koji tvrde da su im prijatelji, žele da ih primoraju na rješenje koje liči na kapitulaciju.

Ukrajini je potrebna podrška koja će joj dati stvarnu vojnu snagu za pregovaračkim stolom. Bezbjednosne garancije koje imaju stvarnu težinu. Dugoročna posvećenost. Podrška ujedinjenog saveza demokratskih država, spremnih da je integrišu kao dokazanu i vrijednu članicu, a ne kao problematičan teret.

Ako Zapad ne želi da pomogne Ukrajini da pregovara iz pozicije snage – da joj obezbijedi oružje, garancije i trajnu podršku – onda je ono što se nudi zapravo sporazum koji prihvata rusko osvajanje. Međunarodno pravo se napušta, agresor se nagrađuje i podstiče.

A šta je sa drugim državama koje su i dalje žrtve ruskog imperijalnog širenja: Gruzijom, Moldavijom i Bjelorusijom? Zar nas dejtonski primjer, koji nije uzeo u obzir šire regionalne probleme, ne podsjeća koliko je važno imati sveobuhvatan pristup miru i jasno imenovati stvari, umjesto zatvaranja očiju pred različitim manifestacijama istog temeljnog problema?

Ukratko, Bosna je 1995. dobila mir. Trideset godina kasnije, i dalje je paralizovana kompromisima sklopljenim pod prisilom.

Primijenite taj model na Ukrajinu i ishod je jasan: ne kraj rata, već zakazivanje sljedećeg. Poruka svijetu da je međunarodni poredak, sa svim principima o suverenitetu i teritorijalnom integritetu, oduvijek bio samo prazna priča.