Piše: Miodrag Bajković, arhitekt
Vaskoliki arhitektonski opus u urbanim sredinama, na prostoru Crne Gore, nastao u prvih četiri decenije 20. stoljeća, osobito pomeđu dva svjetska rata, kvantitativno i kvalitativno - sasvim je skroman. No, i to što je bilo izgrađeno u spomenutom vremenskom razdoblju, i postojalo pred Drugi svjetski rat, usljed ratnih događanja, dijelom nije skapulalo (opstalo). Ovđe prvijenstveno imam u vidu Podgoricu i nekoliko tada, u arhitektonskom smislu - značajnih kuća.
Na samom početku, želim pojasniti da pod riječju »kuća«, uopšteno mislim na arhitektonska djela: muzeje, hotele, stambene zgrade, privatne kuće, škole, bolnice, pozorišta, itd.
Mnim da nabrojana arhitektonska djela nije prikladno nazivati »objektima«, sporad toga što su istomašice (u isti mah) objekti i (npr.): na nebesima - »UFO« ili »NLO« (leteći pjati); na zemlji - privremeni objekti po pjacama i plažama; pod zemljom (recimo) - septičke jame.
Dakle, Crna Gora je »novo doba« (počev od 1945. godine), opetujem - kad se radi o gradovima, dočekala sa skromnom arhitektonskom baštinom. Naravno, ova moja prijethodna tvrdnja u vezi sa graditeljskim nasljeđem, ne odnaša se na - crnogorsku izuzetno dobru tradicionalnu, narodnu, anonimnu ili, kako je u užim stručnim krugovima sve popularnije reći - vernakularnu arhitekturu (vernakularno: lokalno graditeljsko nasljeđe).
Takvu tradiciju čine tri tipa kuća: na śeveru »gorska kuća«, »kuća u basenu Skadarskog jezera« i »primorsko-paštrovska kuća«.
Uz vernakularnu arhitekturu, posebice vrijedno arhitektonsko dobro kulture Crne Gore, tada su činjele (i danas čine) urbane aglomeracije - stari naseljeni gradovi: Kotor, Perast, Budva, Herceg Novi i Ulcinj, kao i - naša zaista značajna sakralna arhitektura (hrišćanska i islamska), s tijem naglašavanjem da, zarad sprovedenih, često i nereverzibilnih radova (nereverzibilno: nepovratno - nemoguće vrnuti u prvobitno stanje) - ovo svakako više ne važi za beznadežno bestragane (devastirane) same manastirske crkve ili manastirske komplekse: Beška, Moračnik, Kom, Ždreba(o)nik, Ostrog, itd.
U pitanju je kulturocid koji je dozvolila (i dalje dozvoljava) »država« Crna Gora - što je naše zastiđe pred vaskolikom Evropom i civilizovanijem svijetom uopšte!
Glede ostaloga arhitektonskog blaga, izdvajam kuće nekih ambasada evropskih država: Austro-Ugarske - (autor - J. Slade-Šilović), Italijanske (F. & G. Bagatti Valsecchi (Bagati Valseki)), Ruske (C.A. Corradini (Koradini)) i Engleske (Harty (Harti)), kao i »Zetski dom« (J. Slade-Šilović), »Plavi dvorac« - (ime autora nije poznato - (?)) i »Vladin dom« (C.A. Corradini) na Cetinje, »Dvorac« u Baru i Nikšiću (J. Slade-Šilović) i »Dvorac« u Podgorici (?) - izgrađenih u neo-klasicističkom stilu, tačnije - kako je kojemu autoru spomenutih kuća, u periodu lutanja i/ili iskanja u arhitekturi koncem 19. i početkom 20. stoljeća, bilo drago, odnosno - spram njegovog sopstvenog afiniteta iz opusa eklekticističke lepeze »manira«.
Jedino je »šarmantna« kuća bivše Francuske ambasade (fotografija br. 1) - (Auguste Perret (Ogist Pere)) izgrađena u stilu secesije i - najznačajnije je secesijsko djelo pri nas.
.jpg)
Posebice pažnju zaslužuje da istaknem »Kuću Vukotića« (fotografija br. 2) na Cetinju, izgrađenu 1910. godine (Jovan Maguljani), koja je, ako se može na takav način reći - »dijelom« projektovana-oblikovana u kubističkom stilu (riječ »kubizam« nastala je 1907-1908. godine). To znači - prije nego što je, recimo, nevjerovatni Adolf Loos (Adolf Los) sagradio viši dio svojih kubističkih kuća, to jest - istodobno kad je nastala (1910.) i »Palata Goldman & Salatsch« (danas zvana »Looshaus«) na bečkom trgu Michaelerplatz - njegovo najznačajnije djelo.
Cetinjska »kvadratna kuća« (vele da su je tako prozvali Cetinjani) nastala je i samo 4-5 godina poslije Loos-ove »Villa Karma« u Clarens-u, Švajcarska (1904-1906.) - kuće, koja je, zarad svoje geometrijske jednostavnosti, proslavila autora.
Kad sam već ovđe želim napisati da - ako je uopšte mogućno (a jest) jednom kućom i njenim uplivom, označiti početak »skoro svega u arhitekturi« 20. stoljeća, onda je to (za mene) upravo spomenuta »Villa Karma«. U odnosu na mnogo toga važnijeg i šireg u modernoj arhitekturi, kad je značaj, takoreći, »pred-kubističke« arhitekture ove vile u pitanju - ne želim propuštiti još jedan subjektivni utisak: viđu lijepo đe je i na kojojzi kući, sjajni Richard Meier (Ričard Mejer), svojijem djeličkom »ispeka'« zanat ka' arhitekt (ovo je - komplimenat).
Povrnimo se još malo »Kući Vukotića« i likovnosti njezinih fasada. Može biti da se ovako nešto po prvi put (kao što naprijed slijedi) tvrdi, ali - ova kuća, projektovana (nadam se da je i realizacija-materijalizacija projekta adekvatna autorovom »nacrtanom stavu«) u doba ranog kubizma, ima odlike kubističke arhitekture, no - ova kuća ima i stidljive odlike skromne secesije (ornamentika povrh i pomeđu otvora (vrata i okana) na fasadama drugoga boja (sprata)) i - eklekticizma (neobaroka), dok oblikovanje (forma) pristupnih skala - uvezuje sva tri stila.
Na osnovu upravo napisanoga, čeljade može pomisliti da ovđe ima na gomilu svega i svačesa, i da je, kao takvoj, riječ o djelu upitne vrijednosti. Međutim, nije tako. Iako, naravno, ne mogu pravdati-podržati razne »primjese« u arhitekturi na jednoj istoj kući, ali - ovđe je sve dobro »spakovano-urađeno« i ova je kuća izuzetno arhitektonsko ostvarenje - posebice imajući u vidu vrijeme kad je nastala na našem crnogorskom prostoru.
Znaveno je da su »Kuća Vukotića« i gorespomenuta Francuska ambasada - izgrađene u armiranom betonu. Kako su obije završene 1910. godine, to je značilo - prvu upotrebu ovoga konstruktivnog sistema na vaskolikom Balkanu ili, što mi je (daleko) milije reći: na ovome komadu Mediterana. To je bilo samo 6-7 godina poslije (kako su nas od Ljubljane do Skoplja na-učili) - izgradnje uopšte prve kuće u armiranom betonu 1903-1904. (Auguste Perret), u ulici Franklin u Parizu.
Ipak, grijeh bi bio ne spomenuti François Hennebique-a (Fransoa Henebik), koji je prije više od decenije (sami početak 90-tih godina 19. stoljeća) - patentirao i upotrijebio ovaj konstruktivni sistem.
U cijeloj priči oko »Kuće Vukotića« i secesijske kuće Francuske ambasade, koje su skupa i u isti mah - doslovno, pomeđu najboljih i najznačajnijih arhitektonskih djela-ostvarenja u Crnoj Gori od 1900. godine na ovamo, meni je najzanimljivije to: da su i kako su - takve ideje ili arhitektonski uplivi i armatura (a biće i još pođešto) - onada i ondašnjijema »putovima« (misaonim-umjetničkim i u fizičkom prostoru), prispjeli-stigli iz »tadijer daleke« Evrope - na Cetinje!
Nastavljam sa onoga mjesta kad je skončao Drugi svjetski rat.
Znači, jedan dio, za naše ovdašnje mjerilo - značajnih kuća, izgrađenih pomeđu dva rata, bio je oburdan (srušen), npr. »Hotel Imperial«. Opetujem, prvijenstveno mnim na Podgoricu. Škole za arhitekturu nijesmo imali, a malo i naših arhitekata školovanih vanka Crne Gore.
Bio je to period početka industrijalizacije i intenzivne gradnje, a iskustva za tako nešto, uz manjak kadrova - skoro da nije bilo.
Tokom prve decenije i po nakon rata, u Titogradu je niklo nekoliko administrativnih kuća: »Skupština Crne Gore« (M. Lazarević), »Izvršno vijeće (Vlada) Crne Gore« (R. Zdravković), itd., koje su u osnovnoj šemi strukturisane po klasicističkim kanonima i imaju obrise i »malo naginju« put arhitektura nekih tada »teškośenih ili neprijatnih« režima po Evropi - samo pročišćenih fasada, što je bio odraz dijela arhitektonskog nasljeđa prve polovice proteklog stoljeća.
Prvi i pravi uzlet u modernoj crnogorskoj arhitekturi i najznačajnija djela u tom periodu, stvara arhitekt Vujadin Popović (»Grand-hotel Crna Gora«, »Pošta 1« (fotografija br. 3) i ugaona stambeno-poslovna kuća knjižare »Kultura«, na današnjem Trgu nezavisnosti).
Ove tri izuzetne kuće (kad je hotel u pitanju - pred očima imam njegov prvobitni izgled), uz stambeno-poslovnu kuću do i u nastavku »Pošte 1«, u ulici Slobode (R. Zdravković) su - i tada kad su nastale, i za vaskoliko vrijeme od 50-tih godina na ovamo, imale i vazda će (u svim vremenima) imati svoju vrijednost, to jest - arhitektonski značaj.
Neprolazna vrijednost u arhitekturi važi samo za ona djela - koja nijesu odraz: autorove površnosti, neposvjećenosti i/ili privrženosti njezinim trenutnim i, samim tijem - prolaznim arhitektonskim »modnim muvama«.
Drugačije rečeno, čiji (rijetki) autori: analitički sagledavaju poruke prošlosti - i, praveći selekciju, suštinski spoznaju trenutak u kojemu stvaraju - i, u konkretnom kontekstu (građenom ili prirodnom) - kvalitetno projektuju-oblikuju svoja djela-kuće. Na taj način oni šilju (šalju) isto takve, a prijeko potrebite - »strjelice« u budućnost. To su kuće koje u fizičkom prostoru ne »ośećamo« (u smislu da nas ne »iritiraju« ili ne »opterećuju«), to jest - koje nas estetski ne »ugrožavaju« kad pored njih boravimo ili prolazimo, već naprotiv - ovakve kuće nam »prijaju«!
Smatram da je ovo jedan od kriterijuma za dobru arhitekturu, što, naravno, ne isključuje da su, na svoj način, jako značajne i one kuće za kojima se, neposredno nakon izgradnje, silna »prašina diže« - ekstremno pozitivna ili negativna kritika - pa vrijeme sve »postavi« na svoje mjesto (zbori se: »Vrijeme je majstorsko rešeto«).
Iz toga perioda još tri kuće realno i neizostavno zaslužuju da budu spomenute: »Ministarstvo unutrašnjih djela Crne Gore« (?), »Dom omladine« (fotografija br. 4) - (A. Martinović) i ''Đečinja bolnica kliničkog tipa'' (Z. i S. Dumengjić) - sve u Titogradu.
Slijede: 60-te, 70-te i 80-te godine.
Slijede tri decenije vrhunca crnogorske (naravno - sve se začelo sa onih nekoliko već spomenutih izvanrednih kuća iz 50-tih) i jugoslovenske arhitekture - koja je bila na najboljem evropskom nivou!
A, zašto je to bilo tako i kako je mogućno da je bilo tako? Zato što su od Ljubljane do Skoplja škole (fakulteti) za arhitekturu bile kvalitetne i, sporad toga što su i pedagozi-stvaraoci u tijema školama i stvaraoci po biroima - pomno i predano prateći, sagledavali što se događa u svjetskoj arhitekturi i ugledali se samo na ono - najbolje od stvorenog!
Jedanak (istovremeno) su bili kadri-osposobljeni da stvaraju, takoreći - na taman istom nivou, a država je svojim investicijama to podsticala. Sve je tada u arhitekturi (i ne samo u arhitekturi) bilo obrnuto, zagledano i usmjereno - put Zapada.
Ako ovdašnji arhitekti i arhitektice nijesu za sobom doslovno »vukli« svjetsku arhitekturu (modernu arhitekturu internacionalnog stila), ali su je »pratili« do u najmanju-najkraću stopu, do te mjere da se lako može reći da su bili i - njezini promoteri.
Ovo je, prije svega važilo za arhitekturu - hotela, zatijem (kako se onda zborilo) »drušvenih zgrada« (danas se veli - »javne zgrade«) i stambenih zgrada.
Iz toga doba sa crnogorskog prostora navodim, po mojemu subjektivnom mnjenju, više značajnih ostvarenja (i njihovih autora), što ne znači da još pođekoje (i pođeko od autora) ne zaslužuje da, može biti, bude spomenuto - naprotiv. Ističem sljedeće izvanredne kuće:
Hoteli - »Park« na Cetinje (fotografija br. 5), koji je bez ičesove preše (potrebe) oburdan poslije zemljotresa 1979. (V. Janković), »Maestral« na Pržno (E. Ravnikar), »Podgorica« u Titogradu - (arhitektica S. Radević), »Bjelasica« (danas »Bianca Resort & Spa«) u Kolašinu - (R. Zeković), »Plavsko jezero« u Plavu (N. Drakić) i »Slovenska plaža« u Budvi (J. Kobe);
Stambene i/ili stambeno-poslovne zgrade - u Titogradu - u ulici Ivana Milutinovića i na Bulevaru Svetog Petra Cetinjskog - (J. Milošević), odmah do prijethodne na Bulevaru Svetog Petra Cetinjskog i u ulici Svetozara Markovića (istovjetna kao u ulici Vasa Raičkovića) - (M. Vukotić), »Vojnička zgrada« u centru (S. Fabris), »Zgrade Duklje« (P. Muličkovski), tri istovjetne »Kocke« u ulici »13. jula« (A. Martinović), u ulici Novaka Miloševa (I. Šćepanović), u ulici Ivana Vujoševića i na Bulevaru revolucije - (P. Dmitrović), »Blok 5« (M. Bojović) i - u Budvi - u Mediteranskoj ulici (N. Jovović);
Školske i druge zgrade - u Titogradu - »Osnovna škola - Maksim Gorki« (M. Popović), ''Plaža Galeb'' (V. Vukotić), Katolička župna crkva (Z. Vrkljan i B. Krstulović), »Novinsko javno preduzeće - Pobjeda« - (I. Šćepanović), »Robna kuća« na Trgu nezavisnosti (B. Milić), »Kliničko-bolnički centar Crne Gore« - (B. Milić i M. Popović), »Centralni komitet Saveza komunista SR Crne Gore« (R. Zeković) - u Herceg Novom - Pošta (N. Dobrović) - na Žabljaku - »Centralna banka Crne Gore« - (M. Bojović) i - u Budvi - »Osnovna škola - Stefan Mitrov Ljubiša« (A. Keković).
Namjerno izdvojeno dodajem - fenomenalni »Spomen-dom« u Kolašinu - (M. Mušič). Šteta je što materijalizacija ove kuće nije mogla biti (još) kvalitetnija. No, ono što je ili što znači »Sydney Opera House« - (Jørn Utzon (Jern Ucon)) - na planetarnom nivou, to je (za mene) u više ravni, »Spomen-dom« u Kolašinu - za Crnu Goru. Mimogred otkrito rečeno, o »Domu revolucije« u Nikšiću, istoga autora - mnim taman sve suprotno od njegove »kolašinske kuće«, znači - negativno, kao i o preklanjskom »pobjedničkom« konkursnom radu za stavljanje u funkciju ili oživljavanje ovoga »kućišta«.
Potkraj proteklog stoljeća (90-te godine).
Ratno okruženje. Sankcije. Zakrenute granice. Rastavljeni od svijeta. Doba, ako ne baš mraka, a ono - »fine pomrake«. Taman nam je takva i arhitektura iz toga vremena. Tada smo - višina arhitekata (ne svi) - zagnato (moćno ponešeni-napadno) »upražnjavali« ili »ćerali« opoznjeli post-modernizam. Začestali stubići, kapitelčići, timpanončići, »zubići« (kako bismo što više o jadu zabavili one koji su to morali šalovati) i ostali detaljčići na »ići« - »ćetali« (cvjetali) su na doste strane.
Sve me to podśeća na ono »lutanje« i/ili »iskanje« u arhitekturi 19. stoljeća i doba eklekticizma (ne znajući - kako i kudijen dalje), s tijem - da je ovo naše »introvertno« a isto nemoćno »lutanje« i/ili »zaludnje iskanje« (uzaludno traženje), bilo odraz »neiživljenog« post-modernizma (koji je već bio »na umoru«) i ograničeno na mali dio Evrope (ne ulazim u prostor u okolici - prostor bivše SFRJ).
Teško je vjerovati (ali je uglavnom bilo tako) da su sankcije i opšte svakoruko okruženje i ambijent - uplivali da nastanu »sankcije i u glavama« jednog dijela arhitekata i da smo se, kao zatočenici, (da tako metnem) držali onoga potonjega što je do nas doprlo - prije nastale one zaista »pomrake«.
Dati (valjda) je mnogo teže bilo »kubizmu i armaturi« onada (koju godinu i prije one davne 1910.) »stić'« na Cetinje - no 90-tih pođešto »prokrijumčariti« (i) od »freških ideja« u arhitekturi iz svijeta bijeloga, koje su nastajale nad samourušavanjem post-moderne.
Poznato je da je »pravi« (ne ovaj naš opoznjeli) post-modernizam, na svoj način nastao, kao reakcija na modernizam, bio na osoben način »vrtanje« u prošlost i, tijem načinom - toboš pokušao riješiti nagomilane »promašaje i probleme« moderne arhitekture, spram koje je »pokazivao« očigledan »otpor« (da ne upotrijebim kakvu »težu« riječ). Post-moderna je vremenski durala (trajala) samo nešto malo duže od secesije, a više no duplo kraće od moderne, i - »utulila« svoje.
Primjerice radi - danas još tužnije izgledaju i depresivnije djeluju pojedine »beživotne« post-modernističke kuće (za koje se nekad činjelo i zborilo da su »hit«-ovi u arhitekturi), no što su mnoge »osuđivane« kuće modernističke provenijencije, koje je ta ista post-moderna prije 50-tak godina slavnosno proglasila »mrtvim«.
Na prostoru nekadašnje SFRJ (u ta doba) pojedini autori su na svojim kućama, nemilice (bez mjere) i na silu - samo trpali sve i svašta u kumbulj (na gomilu), što su po revijama o arhitekturi viđeli da se po svijetu g-radi - pa su te kuće i onda izgledale »ka' mlada na dan udadbe«, u narodnoj nošnji iz sredina đe je tradicionalna nošnja u raznim bojama pre-punana: čipke, detalja, nakita, ... - da čoeku oko zisto (zaista-zbilja) nije sve to moglo »upiti«.
Iz ovoga razdoblja kao posebice uspjele spominju mi se samo: ugaona stambeno-poslovna kuća »Vektra« - (Z. Đurđenović i V. Nikić) i u njezinoj blizini (u suśednom »kare«-u (kare ili karejska gradnja: gradnja obodom bloka)), ugaona poslovno-stambana kuća »ProMonte/Telenor« - (P. Popović), obije u Titogradu i - niđe više nijedna.
Zoran
Odličan feljton cekam drugi deo.