Magla „ustavnog patriotizma“

Piše: Milenko A. Perović

Crnogorska akademija nauka i umjetnosti obnarodovala je formulu „ustavnog patriotizma“ za rješavanja crnogorskih identitetskih problema. Njeni gorljivi zastupnici odmah su s profetskom nadmenošću izvrijeđali one koji su shvatili da CANU - uz pomoć „stručnjaka“ iz Novog Sada i Beograda te domaćih „građanskih intelektualaca“ - opet Crnoj Gori pokušava prodati maglu, gluplju i štetniju od svake koju je do sada uspjela proizvesti.

 Akademijina magla „ustavnog patriotizma“ je glupa, razmetljiva i nakaradna, jer prikriva činjenicu da ona nije opšteprihvaćena naučna teorija, nego samo njemačka profesorska radna hipoteza „rođena u učionici“, o kojoj onda nadugačko „raspravljaju drugi profesori.“

  Akademijina je magla štetna, jer se pokazuje kao socijalno, duhovno i političko nadriljekarstvo koje se oslanja na šarlatansku dijagnostiku aporija današnjeg crnogorskog društva.

 Crnogorski zastupnici „ustavnog patriotizma“ iskočili su iz istoga šinjela iz koga su se u svoje vrijeme izlegli „ekonomski umovi“ koji su – s glađu za ekonomskom i političkom moći – popovali o „novoj ekonomskoj filozofiji“ Crne Gore. Kao što su ekonomski skorojevići, sričići ideje Miltona Fridmana i fon Hajeka, bili povjerovali da neoliberalističko „slobodno tržište“ rješava sve probleme Crne Gore, tako su i sadašnji juridički filistri, sričići lamentacije Jirgena Habermasa, povjerovali da „ustavni patriotizam“ vodi Crnu Gori u sabat nad sabatima u kome nestaju sva njena protivurječja!

 Njemačko iskustvo

Njemačke akademske rasprave o ustavnom patriotizmu od početka pokazuju slabost u dokučivanju dijalektičkih opreka na kojima se drži njemačko društvo. Ona je pokrenula teorijski neproduktivnu konfrontaciju između pristalica nacionalnog i ustavnog patriotizma, koja traje u beskrajnim zanovijetanjima o suprotnostima nacije i ustava.

Podijeljeni u dvije zemlje poslije Drugog svjetskog rata, Njemci nijesu znali što bi s „njemstvom,“ jer ih je pritiskala teška nacistička hipoteka. Proces denacifikacije upozoravao ih je na veliki oprez prema kompromitovanim pojmovima „njemačke nacije“ i „njemačke nacionalne države.“ U Varmarskoj republici Njemci nijesu ni stigli da steknu bilo kakvo iskustvo tzv. liberalnog patriotizma, dok je njemački nacionalni patriotizam poslije Rata postao je višestruko stigmatizovan. Napokon, evropske integracije otvarale su problem njemačkog identiteta u novoj zajednici evropskih naroda.

Potreba za prihvatljivim identitetom svoje države i identifikacijom građana s njom javljala se u uslovima snažne njemačke nelagode oko pitanja šta može biti ključni činilac vlastite društvene, kulturne, političke i patriotske identifikacije. Njemačka liberalna inteligencija pokušala je naći odgovor u ideji ustavnog patriotizma. Dolf Šternberger skovao je sintagmu ustavni patriotizam koja je trebalo da riješi problem obezbjeđenja politički prihvatljivog novog identiteta za Zapadne Njemce. On je trebalo da znači specifični njemački savezni republikanski patriotizam koji ne bi bio zamjena „nacionalnom patriotizmu.“

 Stvaranju kontroverzi oko ove koncepcije znatno je doprinio poznati „Spor istoričara“ (Historikerstreit) koji je izbio 1986. godine. Vođen je oko pitanja o jedinstvenosti holokausta i ulozi koju on treba da igra u stvaranju njemačke povijesne slike o vlastitom identitetu. „Skandalozni klasik“ Ernst Nolte je holokaust prikazao kao odbrambenu reakciju nacionalsocijalista na ranije masovne zločine i sistem gulaga u SSSR. Pridružilo mu se nekoliko istoričara. Habermas je kritički odbio njihovo stanovnište kao revizionizam kojim se njemačka nacionalna svijest šćela odveć lako osloboditi od „demoralizirajuće prošlosti.“

 Habermas je postulirao liberalni patriotizam kao ustavni patriotizam (Verfassungspatriotismus) koji bi bio primjeren liberalno-demokratskom društvu i „postnacionalnoj državi“. On je popularizirao tu koncepciju i učinio je poznatom na engleskom govornom području. Nije Habermas mislio da treba odbaciti ideju nacije, nego nacionalnom identitetu Njemaca dati smisao koji ih ne bi udaljavao od Zapada. Novi smisao trebalo je da se uspostavi republikanskom idejom nacije koja je poduprta idejom narodnog suvereniteta, što bi vodilo ideji „nacije dobre volje“ (Willensnation) kao države nastanjene građanima različitog etničkog porijekla.Njeno bitno obilježje po Habermasu nije etničko-kulturno, nego „praksis građana“ koji se racionalno identifikuju s državom. Nacija nije samosvrha, nego sredstvo političke zajednice slobodnih i jednakih građana. Ustavni patriotizam on koncipira kao svojevrsnu zamjenu za „pravi nacionalni identitet.“

Ujedinjenje Njemačke je na neko vrijeme oslabilo prihvatljivost ove koncepcije kao „loše zamjene“ za pravi nacionalni identitet. Od devedesetih godina ona se opet počela smatrati pogodnom kao model građanske, nenacionalne (ili postnacionalne) privrženosti građana u multikulturnim zemljama. Ustav Savezne republike Njemačke (čl.116) normirao je pripadnost državi preko porijekla (princip ius sanguinis). Poslije ujedinjenja Njemačke, „Crveno-zelena koalicija“ je ovu normu proširila principom „prava zemlje“ (ius soli, njem. Recht des Bodens).

Generalno, ustavni patriotizam (Verfassungspatriotismus) je koncepcija po kojom se primarna politička, kulturna, duhovna i emocionalna identifikacija građana liberalnog pluralističkog demokratskog društva uspostavlja s njegovim ustavom, tj. normama i vrijednostima koje propisuje ustav. Ovoj koncepciji u osnovi se nalazi uvjerenje da je prošlo vijeme nacionalnih, a nastupilo vrijeme post-nacionalnih država. Njeni zastupnici misle da je prošlo vrijeme nacija i nacionalnih kultura, a nastupilo vrijeme vrijednosti koje propisuju demokratski ustavi. Oni misle da umjesto nacionalnog identiteta i etničko-kulturne identifikacije nastupa vrijeme vezivanja za državu koja okuplja više grupnih identiteta. Ustavni patiotizam implicira da se građani identifikuje s osnovnim vrijednostima, institucijama i procedurama republikanskog ustava i aktivnim građanskim sudjelovanjem u društvenim procesima. Zagovornici koncepcije ustavnog patriotizma vjeruju da vrijednosti zajednice jezika, kulture i porijekla mogu biti istisnute u korist zajednice koja počiva na zajedničkim vrijednostima demokratije i slobode. Oni drže da je moguć srednji put između krajnosti liberalnog nacionalizma i kosmopolitizma („svjetske zajednice ljudi“).

 Kritike koncepcije ustavnog patriotizma su brojne. Prvo, on počiva na „siromaštvu doživljaja“ (Erlebnisarmut), jer ciljno-racionalno držanje ne može podsticati emocionalnost građanstva, a zajednice nema bez emocionalne povezanosti s nacijom. Drugo, ustavni patriotizam čini beznačajnim odnos čovjeka prema zemlji, narodu i povijesti kao bitnim činiocima njegove samoidentifikacije i kolektivne identifikacije. Treće, zastupnici ustavnog patriotizma nemaju rješenje za status onih koji odbacuju važeći ustav i pripadnost političkoj zajednici. Oni neopravdano konfrontiraju ideju nacije kao zajednice porijekla s idejama zajednice volje i povijesti. Četvrto,  ideja ustavnog patriotizma nije potekla iz žive političke prakse, nego iz akademskog svijeta. Peto, njemačko porijeklo ove ideje ukazuje na jednu blijedu, „bezgrešnu konstrukciju“ koja treba da posluži kao „privremeni lijek iz vremena podijeljene i moralno diskreditovane nacije.“

 Habermas i njegovi sljedbenici glavni su kritički argument protiv nacionalističke Evrope i apologiju ustavnog patriotizma kao oblika društvene kohezije tražili u iskustvu Amerike kao liberalno univerzalističkog „utočišta za sve narode.“ Vrijeme im nije dalo za pravo. Dok Evropa bezuspješno pokušava postati „postnacionalnom,“ Amerika se okreće „kompulzivnom nacionalizmu.“ Izgradnja jedinstvenog evropskom identiteta po uzusima koncepcije ustavnog patriotizma s treskom je pala onoga momenta kada je na referendumima u Francuskoj i Holandiji odbačena ideja evropskog ustava.

 Crnogorsko iskustvo

Njemačka, evropska i američka politička i pravna misao pokazale su više nego uvjerljivo da ne znaju što bi in praxi s ustavnim patriotizmom. U današnjim crnogorskim povijesnim uslovima stoje svi argumenti protiv ustavnog patriotizma, a ne drži se bilo koji argument koji bi mu išao u prilog!

Danas Crnoj Gori nije potrebno „zavođenje za Goleš-planinu“ s besmislenim raspravama o ustavnom patriotizmu. Crnoj Gori su potrebne dvije velike konsolidacije: konsolidacija crnogorskog nacionalnog i konsolidacija crnogorskog državnog identiteta!

Lažna je dijema da li treba učvršćivati i razvijati crnogorski identitet kao državni ili nacionalni. Ta dva identiteta ne znače isto, ali se i ne isključuju! Naprotiv, nije moguće graditi crnogorski državni identitet, ako on nije temeljno oslonjen na građenje crnogorskog nacionalnog identiteta. Crnogoraca može biti bez države Crne Gore, ali države Crne Gore ne može biti bez Crnogoraca! Snažan crnogorski državni identitet moguć je samo ako je snažan crnogorski nacionalni identitet!

 Besmislena je i kontraproduktivna ideja da se - bez snaženja crnogorskog nacionalnog identiteta - može snažiti državni identitet tobožnjim „ustavnim patriotizmom.“ Ustavni patriotizam je njemački teorijski provizorij, koji se nije pokazao smislenim ni u specifičnim njemačkim društvenim uslovima.

 Besmislena je i štetna konfrontacija pojmova nacionalno-crnogorskog i građanskog identiteta! Protivnicima konsolidacije crnogorske nacije nije sporno postojanje srpskog, hrvatskog, bošnjačkog, albanskog etc. identiteta u Crnoj Gori. Sporno im je i nepodnošljivo postojanje crnogorskog nacionalnog identiteta. Zato samo Crnogorcima preporučuju da se „izdignu iznad nacionalnog“, tj. da odustanu od sebe kao nacionalnih Crnogoraca!

Zahtjevom za konsolidacijom crnogorske nacije i crnogorskog nacionalnog identiteta ne postulira se bilo kakav „crnogorski nacionalizam.“ Crnogorska nacionalna, državna, kulturna, jezička, vjerska etc. emancipacija nije prijetnja bilo kojoj nacionalnoj zajednici u Crnoj Gori niti bilo kojoj suśednoj državi. Ona je prijetnja samo velikosrpskim interesima i kripto-četnicima!

 Crnogorski nacionalni identitet je skup svojstava kojima se Crnogorci nacionalno, povijesno, kulturno, jezički, vjerski i mentalitetski razlikuju od drugih nacija.

 Crnogorski državni identitet je skup karakteristika kojima se Crna Gora u svom unutrašnjem uređenju razlikuje od drugih država. Unutrašnje uređenje oblikuje postojanje višenacionalne i višekonfesionalne zajednica, zajednice više kultura, specifični povijesni razvoj, ljudski i prirodni resursi, kulturni resursi etc.

Crnogorski identitet je sinteza crnogorskog nacionalnog i crnogorskog državnog identiteta. Osnovnu čvrstinu ovoj sintezi može davati, prije svega, konsolidacija crnogorskog nacionalnog identiteta!