Paravan za špijune u mantijama?

Piše: Katherine Kelaidis*

U aprilu ove godine, nakon duge pravne bitke, Rusija je preuzela kontrolu nad pravoslavnom crkvom sv. Aleksandre u Nici, gradu na jugu Francuske. Ova pobjeda nije novina. Rusija je 2010. preuzela i gradsku sabornu crkvu sv. Nikole, drugi najveći pravoslavni hram u Zapadnoj Evropi, koristeći slične mehanizme u pravnom sistemu Francuske. Nakon toga, ruska država je predala obje zgrade Moskovskoj patrijaršiji.

Iako sudske presude razdvaja više od decenije, obje su dio strategije Ruske pravoslavne crkve i Kremlja da prošire uticaj meke moći Rusije, zaobiđu zapadne sankcije: i vrćanjem crkvene imovine Ruske carevine, eventualno stvore baze za svoje obavještajne operacije.

Obje ruske crkve u Nici izgrađene su u posljednjim decenijama Ruske carevine, kada je grad bio igralište ruske aristokratije.

U vrijeme njihove izgradnje, hramovi su, kao i sva strana ruska crkvena imovina, pripadali caru. Ali nakon Boljševičke revolucije, nova sovjetska vlada se odrekla i stranih dugova i imovine Ruske carevine. Ovo je ostavilo ogromnu rusku crkvenu imovinu u inostranstvu u pravnom limbu. U mjestima u kojima lokalne vlasti nijesu oduzele ovu imovinu, ruske emigrantske zajednice — često sastavljene od „bijelih” ruskih izbjeglica i antiboljševika — preuzele su kontrolu kroz pravno nejasne aranžmane.

Međunarodno pravo u vezi sa zahtjevima za imovinu država nasljednica je komplikovano i predstavlja oblast značajnih sporova. Iako se današnja Ruska Federacija proglasila nasljednicom Sovjetskoga Saveza, nikada to nije formalno učinila u odnosu na Rusku carevinu. Pa ipak, početkom 2000-ih, Rusija, pozivajući se na ugovore o zakupu iz carskoga doba, podnijela je tužbu francuskim sudovima da bi povrnula dvije crkve u Nici. Nakon godina sudanija, Moskva na kraju pobjeđuje. Ove su presude imale posljedice daleko izvan vlasništva nad imovinom. Takođe utiču na geopolitiku u trenutku kada Rusija postaje sve agresivnija u Evropi.

Napori Moskve da povrne crkvenu imovinu u inostranstvu potekli su od ruskoga istoričara Vladlena Sirotkina, koji je krajem 1990-ih predložio da bi rješenje za teške finansijske probleme zemlje moglo biti u cjelokupnom „carskom zlatu” širom svijeta.

To je bila tvrdnja koja je, iako akademski sumnjiva, privukla pažnju ruskih zvaničnika. Počeli su ozbiljno da se bave ovom idejom početkom 2000-ih, što je kulminiralo izdavanjem dekreta iz 2024. kojim se naređuje da se pronađe izgubljeno bogatstvo Ruske carevine.

Kada je Vladimir Putin postao predśednik Rusije 2000. godine, brzo je prepoznao ideološki i strateški potencijal vrćanja bivše carske imovine, osobito crkvene. Vjerska imovina imala je potencijal da pomogne u novoj strategiji ruskoga predśednika: da koristi Moskovsku patrijaršiju kao instrument meke moći. Dio ove kampanje uključivao je napore da patrijarha moskovskoha postave kao vođu pravoslavnih širom svijeta.

Vođstvo u pravoslavnome hrišćanstvu je komplikovanije nego u mnogim drugim religijama — nema pravoslavnoga pape. Umjesto toga, Pravoslavna crkva je dobrovoljna federacija ravnopravnih arhijereja koji predśedavaju nezavisnim crkvama. Istorijski gledano, Vaseljenski Patrijarh Carigrada bio je priznat kao prvi među jednakima. Pa ipak, obim njegova autoriteta se mijenjao.

U periodu Otomanske carevine, uticaj Vaseljenskoga Patrijarha je opao, dok je novoosnovana Moskovska patrijaršija popularisana uz podršku carske Rusije. Čak i nakon što je Moskovska patrijaršija raspuštena između 1721. i 1917. godine, ruski sinod — koji ju je zamijenio — zadržao je jedinstvenu poziciju kao jedini veliki pravoslavni centar koji nije pod otomanskom vlašću. To joj je omogućilo da se predstavi svijetu kao simbol slobodne Pravoslavne crkve — identitet koji se koristio kao oruđe ruske vanjske politike.

Ali nakon raspada Otomanske carevine i Boljševičke revolucije, ravnoteža je počela da se mijenja. Iako je Moskovska patrijaršija vaspostavljena (1917. godine) baš uoči preuzimanja vlasti od strane boljševika, zapravo se sovjetska država spremala da istu Moskovsku patrijaršiju progoni, a zatim i kooptira — Vaseljenska patrijaršija, koja se sada našla u ograničeno sekularnoj republikanskoj Turskoj, pronašla je snagu kroz sve prosperitetniju grčku dijasporu, koju je 1920-ih formalno proglasila svojom pastvom.

Tokom 1920-ih i 1930-ih, kada su se neke ruske zajednice u Zapadnoj Evropi i Śevernoj Americi (i u manjoj mjeri u Istočnoj Aziji) našle odśečene od Moskve — stavile su se pod kanonsku vlast Carigrada. Najistaknutija od njih bila je Arhiepiskopija ruskih pravoslavnih crkava u Zapadnoj Evropi, kolokvijalno poznata kao Egzarhat.

Egzarhat je dozvolio Rusima u inostranstvu da održe slovenofonske liturgijske tradicije i da imaju svoje, etnički ruske episkope. Kao jedinstveno, kvazinezavisno tijelo u Zapadnoj Evropi, Egzarhat je razvio progresivan pristup pravoslavnoj teologiji.

Istovremeno, druge zajednice su se ujedinile — bez istorijskoga prvojerarha — kako bi formirale Rusku pravoslavnu zagraničnu crkvu (RPZC), tijelo eksplicitno protivno Moskovskoj patrijaršiji koja je bila na strani Sovjeta. Sa zajednicama u SAD, Francuskoj, Ujedinjenom Kraljevstvu i Njemačkoj, vjernici RPZC su sebe često viđeli kao ostatak svete Rusije.

Uopšteno govoreći, na jednoj strani su parohije RPZC (koje su mnoge pravoslavne vlasti smatrale nelegitimnim zbog nedostatka istorijskoga utemeljenja) formirale reakcionarni protestni pokret, razvijajući otpornost Zapadu, liberalizmu i modernosti — dok su parohije Egzarhata pod Carigradom zauzele stav okrenut ka Zapadu.

Kada se Sovjetski Savez raspao, nije bilo sigurno da će se Moskovska patrijaršija vrnuti u centar ruskoga života. Ali Putin je prepoznao njezinu upotrebnu vrijednost i stekao je moćnu propagandnu mašineriju i kod kuće i u inostranstvu. Moskovski patrijarh je postao važna figura ne samo u Rusiji.

Jedan od prvih napora Ruske pravoslavne crkve pod Putinom bio je da povrne emigrantske crkve u zajedništvo sa Moskvom. Već 2001. godine, Putin je javno pozvao na ponovno ujedinjenje RPZC i Moskovske patrijaršije — iako je RPZC izgradila svoj identitet na odbačivanju moskovske crkvene vlasti kao sovjetske marionete.

Prijedlog su u početku odbili i pastva i episkopi RPZC, koji su i dalje bili nepovjerljivi prema ruskoj državi za koju su smatrali da je izdala monarhističko nasljeđe. Ali do 2007. godine, Moskovska patrijaršija je pridobila episkope RPZC, između ostaloga, kanonizovavši cara Nikolaja II i njegovu porodicu (pobijeni u Boljševičkoj revoluciji). Zakon o kanonskom zajedništvu formalno je ponovo ujedinio ova dva tijela.

Premda je većina crkvenih rukovodstava predstavila spajanje kao čisto liturgijski i administrativni korak, zakon je takođe pružio pravnu i osnovu Moskvi da polaže pravo na crkvenu imovinu iz perioda prije Boljševičke revolucije, osobito u Zapadnoj Evropi. Ujedinjavanjem RPZC sa Moskovskom patrijaršijom, zakon je uspostavio kontinuitet između Ruske carevine i Ruske Federacije — koji sâma država nikada nije formalno proglasila.

Ali ovo zbližavanje nije se proširilo na one ruske crkve u inostranstvu koje su se svrstale uz Carigrad, čije će se istorijsko rivalstvo sa Moskvom nastaviti na novom frontu: Ukrajini.

U januaru 2019. godine, kada je Rusija već bila okupirala neka područja Ukrajine, no prije potpune invazije, Vaseljenski Patrijarh se pozvao na svoju srednjovjekovnu jurisdikciju nad Ukrajinom kako bi dodijelio nezavisnost novoformiranoj Pravoslavnoj crkvi Ukrajine. Ovaj potez je trebalo da okonča 500 godina ruske dominacije nad ukrajinskim vjerskim životom.

I ukrajinski lideri i Vaseljenski Patrijarh znali su da će odluka o ukrajinskoj crkvenoj nezavisnosti razbješnjeti Rusiju. Ali za Ukrajinu je to bilo neophodno radi kulturološkog razdvajanja, a za Carigrad je to bila prilika da se suprotstavi uticaju Moskve. U onome što se sada može posmatrati jedino kao preventivni pokušaj da se smiri Ruska crkva, Vaseljenski Patrijarh je krajem 2018, samo mjesec ranije, raspuštio Egzarhat u Zapadnoj Evropi i okončao njegovu nezavisnost. Parohije su morale da biraju između pridruživanja ili carigradskom ili moskovskom episkopatu. Mnoge parohije, uključujući i neke od najvećih i najbogatijih, vrnule su se pod vlast Moskve; izbor Carigrada, tvrdilo se, stavio bi ih pod grčki episkopat i vjerovatno bi se zahtijevalo od njih da se odreknu slovenskih tradicija i eventualno obavljaju službe na grčkome.

Uprkos tome, ovaj potez nije smirio tenzije. Uoči osnivanja nove Ukrajinske crkve, Moskovska patrijaršija je proglasila formalni raskid sa Carigradom, okončavajući mogućnost sveštenikâ da liturgijski služe jedni sa drugima i obeshrabrujući laike da primaju svete tajne sa druge strane. Raskol se nastavlja i danas: 15. septembra, vaseljenski patrijarh Vartolomej sastao se sa predśednikom SAD Donaldom Trampom kako bi razgovarali o teškoj situaciji Ukrajine, između ostaloga.

Ujedinjenje Moskovske patrijaršije sa RPZC 2007. godine, te 2018. raspuštanje Egzarhata - Arhiepiskopije ruskih pravoslavnih crkava u Zapadnoj Evropi, postavili su Rusiju u dobar strateški i pravni položaj da povrne carsko-crkvenu imovinu.

To važi čak i za mjesta poput Nice u kojima se iz lokalne ruske zajednice protive novim vlasnicima iz Moskve. Za neke od pobožnih Rusa u Nici, povratak Rusije nakon stoljeća odsustva, predstavlja egzistencijalnu krizu.

Aleksij Obolenski, predśednik Rusko-pravoslavnog kulturnog udruženja u Nici, koje je upravljalo crkvama u gradu tokom proteklog vijeka, žali zbog odluke da im se oduzme pravo vlasništva nad hramovima sv. Nikole i sv. Aleksandre, istovremeno ukazujući na šire implikacije: „Kao da namjeravaju da izbrišu ideju da bi mogla postojati druga Rusija od one koju poznajemo. Rusija tolerantnija, otvorenija i koja više poštuje svoju istoriju”.

Od kada je Rusija pokrenula potpunu invaziju na Ukrajinu, postaje sve jasnije da je Moskovska patrijaršija sposobna i voljna da djeluje kao ruka Kremlja. Od blagosiljanja ruskih raketa do držanja propovijedi u kojima se proglašava rat neophodnim za zaštitu Ukrajine od parada ponosa gejeva, moskovski je patrijarh glasnogovornik Kremlja.

Zbog toga je rusko vrćanje carsko-crkvene imovine naglašeno opasno za zapadne vlade. To je opasnost koju čini još akutnijom činjenica da ruska država i Moskovska patrijaršija imaju legitimno zakonsko pravo na ovu imovinu, čak i ako lokalne zajednice potomaka ruske emigracije, koje su je njegovale više od vijeka, imaju moralni osnov.

I kao što pokazuju slučajevi iz Nice, moguće je da Rusija zadobije pravo na imovinu u srcu Evrope. Postoji mnogo razloga za nervozu zbog toga šta će učiniti sa njom? Bugarska je proćerala ruske sveštenike osumnjičene za špijunažu, a FBI je 2023. upozorio da će Rusija vjerovatno pokušati da regrutuje špijune iz ruskih parohija u SAD. Francuska i druge zapadne zemlje, uključujući SAD, moraju da prepoznaju stvarne bezbjednosne probleme u vezi sa vjerskim slobodama i pravima na imovinu.

U Nici, potomci „bijelih” Rusa, koji su nekada grad učinili svojim domom, suočili su se sa izazovima. Neki su ostali pri svojim hramovima, ne želeći da ih Kremlj proćera; drugi su počeli da pośećuju obližnju grčku sabornu crkvu. Ma kakav da je njihov izbor, članovi rusko-pravoslavne zajednice u Francuskoj postali su dodatne žrtve obnovljene ruske agresije, zarobljeni u borbi koja seže daleko izvan francuske rivijere.

*Autorka je istraživačka saradnica Institute for Orthodox Christian Studies iz Velike Britanije