Pomilovanje crnogorskih političkih zatvorenika i osuđenika 1934.

Piše: Novak ADŽIĆ

(Povodom 100-godišnjice od podizanja Božićnog ustanka crnogorskog naroda 1919. godine)

Nekoliko mjeseci prije nego će postati žrtvom smrtnog atentata u Marselju 9. oktobra 1934. godine, diktator Kraljevine Jugoslavije, kralj Aleksandar Karađorđević, na prijedlog Božidara Maksimovića, ministra pravde u vladi Nikole T. Uzunovića, donijeće 23. maja 1934. godine ukaz o amnestiji (pomilovanju) velike grupe crnogorskih zelenaških (i pojedinih komunističkih) ustanika, komita, boraca Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore, a koji su osuđeni u nekoliko sudskih procesa koji su vođeni na prostoru Crne Gore (Zetske oblasti) od 1922. do 1927. godine, te kojima je, donošenjem nekoliko dekreta o amnestiji i pomilovanju (od 1924. do 1929. godine), sukcesivno kralj Aleksandar smanjivao kazne „aktom vladarske milosti“, t.j. ukazima o amnestiji i pomilovanju, kojima je ukidao pravne i faktičke posljedice prvostepenih i konačnih, pravosnažnih i izvršnih presuda Velikog suda KSHS na prostoru Zetske oblasti (bivše Kraljevine Crne Gore).

Zalaganja i zahtjeve za amnestiju crnogorskih političkih osuđenika, koji su presuđeni i robijali u Zenici, Staroj Gradiški, Nišu i drugim zatvorima, isticani su, od 1925.  do zavođenja diktature kralja Aleksandra 6. januara 1929. godine, zvanično od strane vođstva Crnogorske stranke, a za njihovo oslobađanje zalagala se i Komunististička partija Jugoslavije, odnosno, njen Pokrajinski Komitet u Crnoj Gori. Ostale političke partije u Kraljevini SHS/Kraljevini Jugoslaviji i na prostoru Zetske banovine (Crne Gore), koje su stajale na pozicijama centralizma i unitarizma u to vrijeme ne samo da nijesu isticale te zahtjeve, već su tome faktički bili protivne.

Traženje pomilovanja i amnestije za crnogorske političke zelenaške osuđenike eksponirali su i ostaci crnogorske političke emigracije u Evropi i Sjevernoj i Južnoj Americi. Zahtjeve za pomilovanjem (amnestijom) crnogorskih zelenaških političkih osuđenika i zatvorenika isticali su i pojedinci poput Mata Pavićevića, te književnika, novinara i publiciste Savića Markovića Štedimlije, koji su odvažili su se da se javno založe da se da opšta amnestija osuđenim crnogorskim komitima. Tokom 1931. godine velika grupa građana iz Crne Gore potpisala je i uputila molbu kralju Aleksandru za pomilovanje crnogorskih političkih zatvorenika koji su robijali u Zenici i drugim kaznionama (Vidi o tome: Prof. dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije“, II izdanje, Podgorica, 2005, prvo izdanje, Bar, 1997,  tom IV, dok. Br. 1758. str. 2256-2258).

Pavićević i Štedimlija su zahtijevali da se osuđenici puste na slobodu. Učinio je to i legalan list kojeg su jula 1927. godine pokrenuli crnogorski komunisti- „Radni narod“, koji je, doduše, kritikovao crnogorske federaliste i emigransteke vođe zelenaša, ali koji se eksplicitno pobunio protiv suđenja i izricanja drakonskih kazni zelenaškim komitima. To glasilo je, kao prvi komunistički list u Crnoj Gori, žestoko kritikovalo vladajući režim i zalagalo se za amnestiju crnogorskih političkih osuđenika u „odmetničkim procesima“. U godini parlamentarnih izbora na prostoru KSHS, 1927., „Radni narod“ je preko svojih stranica pisao o žrtvama velikosrpskog terora i stradanju Crnogoraca po zatvorima koji su osuđeni kao politički kriivci. Zalagao se za amnestiju i osuđenih zelenaških komita. U jednom članku daju se uslovi za uspostavljanje eventualne saradnje komunista i Saveza zemljoradnika, pa se kao zajednička platforma predlaže, zapravo, ističu zahtjevi koji bi bili preduslov za eventualnu predizbornu političku koaliciju: „Borba za samoopredjeljenje naroda u Crnoj Gori, amnestija svijeh političkijeh krivaca iz svijeh odmetničkih procesa, davanje naknade od srane države svijem popaljenijem, porušenijem i oštećenijem Crnogorcima od 1918. g. pa do danas; amnestiju i slobodan povraćaj kućama svijem odmetnicima, koji se još nalaze u šumi; da savez zemljoradnika u Crnoj Gori prekine potpomaganje hegemonističko-šovinističke srpske politike“. (“Radni narod”, broj 2, Podgorica, 15. Jula 1927, godine i dr Dimitrije-Dimo Vujović, “Ujedinjenje Crne Gore i Srbije”, Titograd, 1962. str. 538).

Crnogorska stranka i njeni predstavnici zahtijevali su da se izvrši amnestija osuđenih crnogorskih ustanika i da se oni puste iz zatvora. To se vidi iz pisma advokata Dušana Vučinića, generalnog sekretara Crnogorske stranke, upućenog u ime Glavnog Oodbora Crnogorske stranke 19 jula 1927. godine Narodnom odboru republikanskog radničko-seljačkog saveza u Podgorici na ruke Nikole Kovačevića, narodnog učitelja, a u vezi pregovora o izbornoj saradnji. U tome pismu advokat Dušan Vučinić, između ostalog, potencira »da smo mi preko naših poslanika i do sada radili na tome da bi došla amnestija za sve osuđene u političko odmetničkim procesima; da su preduzimani koraci da se mogu slobodno povratiti svojim kućama svi oni, koji su od nasilja vlasti ili njenih plaćenika primorani bili da bježe iz zemlje radi svojih političkih ubjeđenja. Naši su narodni poslanici u Narodnoj skupštini i neposredno od vlade tražili odštetu svima, čiji su domovi popaljeni, porušeni i imovina opljačkana od 1918. god. do danas«. (Citirano prema: „Radni narod“, broj 3 od 1. VIII 1927; „Izvori za istoriju radničkog pokreta i revolucije u Crnoj Gori 1918-1945“, serija I, knjiga I (1918-1929), obradio i priredio dr Jovan R. Bojović, Titograd, 1971, str. 549.)

Sudski proces pred kolašinskim prvostepenim okružnim sudom počeo je 25. decembra 1926. godine, a okončan je 5. januara 1927 godine, izricanjem presude od strane Okružnog suda KSHS u Kolašinu, broj 877-V-1922-6. Osuđujuću presudu optuženima izreklo je sudsko vijeće koje je sudilo na čelu sa predsjednikom kolašinskog okružnog suda Mihailom Jovanovićem. Tom presudom na 20 godina robije bili su osuđeni  dr Novica Radović i Božo Bulatović, dok su istom presudom na 15 godina robije bili osuđeni: Dragutin Radović, Miloš Radović, Radovan Radović (rođena braća dr Novice Radovića), te Milovan Božović, Dragiša Vlahović, Zaharije Vlahović, Tripko Vlahović, Đoko Vlahović, Radoš Vlahović, Pavle Vlahović, Milinko Vlahović, Rade Bulatović, Radonja Bulatović, Ćiro Bulatović, Janko Bulatović, Radovan Bulatović, Milosav Bulatović, Vuksan Bulatović, Mato Bulatović, Milovan Bulatović, Mašo Bulatović, Savo Bulatović, Tomo Bulatović, Andrijević Jokica, Andrijević Andrija. (O tome sudskom procesu vidi više: Novak Adžić, „Politička suđenja u Crnoj Gori 1920-1940“, Cetinje, 2012. str.256-273.)

Po izricanju presude, žandarmerija je osuđene, vezane u gvožđa, srovela u Centralni kazneni Zavod u Podgoricu, đe su neko vrijeme robijali, odakle su ih nakon izricanja pravosnažne presude Velikog suda KSHS u Podgorici 27. aprila 1927. godine, prebacili na izdržavanje dosuđene kazne u Kazneni zavod u Zenici.

Prof. Dr Novica Radović(1890-1945), akademik Međunarodne  akademije nauka i umjetnosti, ustanik, emigrant, zelenaški komita,  robijao je, nakon hapšenja u Beogradu jula 1926. godine, najprije, sedam mjeseci u istražnom pritvoru u Kolašinu 1926. godine, potom u podgoričkoj „Jusovači“ od 5. januara 1927. do 25. aprila 1927. godine i, najzad, u Zenici od 1927. do maja 1934. godine, kad je nakon amnestije pušten na slobodu. U kolašinskom istražnom zatvoru je bio je od juna 1926. do 5. januara 1927. godine, kad je sproveden u podgoričku „Jusovaču“, odakle je prebačen u Zenicu, đe je izdržavao dosuđenu kaznu u ukupnom trajanju skoro 9 godina. Sam je dr Novica Radović, inače plodan politički pisac, jedan od vodećih ideologa i član Glavnog odbora Crnogorske stranke od 1938, publicista, autor brojnih članaka u štampi i knjige „Crna Gora na savezničkoj golgoti“, Peć, 1938. godine, obrazlagao zašto se borio i zašto je osuđen. Po izlasku iz zatvora, dr Novica Radović politički se angažovao kao član i aktivista Glavnog odbora Crnogorske stranke (federalista/ zelenaša), koja je bila zabranjena za vrijeme diktature kralja Aleksandra Karađorđevića. Od 1938. godine član je njenog Glavnog odbora i jedan od najuticajnijih njenih članova i rukovodilaca. Na izborima 1938. godine njegovo ime nalazilo se na listi Udružene opozicije čiji je nosilac bio lider HSS dr Vladimir-Vlatko Maček, u svojstvu poslaničkog kandidata u srezu danilovgradskom.

U vrijeme sloma i raspada Kraljevine Jugoslavije 1941. godine, zalagao se za obnavljanje državne nezavisnosti Crne Gore, ali je odbio, zbog neslaganja sa italijanskom poltiikom prema crnogorskom državnom pitanju, da učestvuje u radu Petrovdanskog sabora 12. jula 1941. godine na Cetinju. Dr Novica Radović bio je veoma skeptičan i nepovjerljiv prema italijanskoj politici u odnosu na Crnu Goru od 1941. do kraja 1943. godine, zbog čega su ga Italijani konstantno, na razne načine, progonili i nadzirali. Tokom drugog svjetskog rata, u vrijeme od 1942. do 1943. godine, bio je glavni politički savjetnik u Štabu „Crnogorske nacionalne komande» i «Lovćenske brigade», koja je bila pod komandom generala Krsta Zrnova Popovića.

Novembra 1944. godine dr Novica Radović je zarobljen od strane komunista i pripadnika NOVOJ-a i držan nekoliko mjeseci u istrašnom zatvoru OZNE. Presudom prijekog vojnog suda Drugog udarnog korpusa NOVOJ-a od 13. maja 1945. godine osuđen je na smrt strijeljanjem kao «narodni neprijatelj» «saradnik okupatora» i «izdajnik». Presuda je izrečena isključivo iz ideološko-političkih motiva, a sudski proces je bio naobičnija farsa i maskarada prava. Organi revolucionarne komunističke vojne vlasti u Crnoj Gori izvršili su smrtnu kaznu strijeljanjem nad dr Novicom Radovićem u Humcima kod Cetinja 5. juna 1945. godine. Presuda dr Novici Radoviću, izrečena i izvršena od strane komunista, bila je nepravedna i predsatvljala je tešku povredu pricipa prava, pravde i humanosti i težne za utvrđivanjem materijalne istine o onome što je on stvarno htio i radio od 1941. do 1945. godine.

 Izrečenu presudu Okružnog suda KSHS u Kolašinu od 5. januara 1927. godine, potvrdio je Veliki sud u Podgorici, kao najveća sudska instanca u Zetskoj oblasti, koji je, svojom presudom od 27. aprila 1927. godine, broj 775-V-1925-152. godine, pravosnažno osudio pomenute crnogorske komite i političke zatvorenike na izdržavanje izrečene kazne. Nakon izricanja te presude, oni su robjali u zeničkom zatvoru. Tek poslije nekoliko smanjivanja kazni aktima o amnestiji i pomilovanju, većina njih je puštena na slobodu po ukazu kralja Aleksandra Karađorđevića o pomilovanju od 23. maja 1934. Godine, kojeg je objavila beogradska „Politika“ od 24. Maja 1934. (Vidi o tome. „Politika“, Beograd, broj 9345, 24. Maj 1934, „Pomilovanje bivših crnogorskih odmetnika“, str. 4; te dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije“, tom IV, dok. Br. 1758, str. 2259-2260. dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu“, knjiga 1, str. 396-397-398.).

Presudom kolašinskog okružnog suda od 5. januara 1927 i presudom Velikog suda u Podgorici od 27. aprila 1927. godine u istom krivičnom predmetu osuđeno je iz političkih motiva  27 crnogorskih patriota. (Vidi o tome i: Stevan Popović, “Rovca i Rovčani u istoriji i tradiciji”, peto dopunjeno izdanje, Nikšić, 1997, str.218.). Suđeno im je zbog učešća u crnogorskom ustanku i komitskom pokretu i zbog oružanih sukoba sa vojskom i žandarmerijom prilikom oružane pobune, ustanka u Rovcima 1920. Godine. Ukupno su 27 crnogorskih patriota tom presudom osuđeni ukupno na 415 godina robije. Bili su osuđeni kao politčki krivci i ideološki protivnici režima, zato što su se poltiički i oružanim putem borili za pravo, čast i slobodu Crne Gore.

Ministar pravde u vladi Nikole T. Uzunovića, Božidar Maksimović donio je 23. maja 1934. godine rješenje da se vladarskim ukazom pomilovani crnogorski politički osuđenici puste odmah na slobodu po uslovnom otpustu i to rješenje je upućeno odmah na izvršenje kaznenim zavodima. Po tom ukazu, 5 osuđenika nijesu još mogli biti pušteni na slobodu, jer je od njih 1 bio osuđen na smrt, a 4 na doživotnu robiju, pa je za njih trebalo da protekne još vremena da bi ispunili uslove za puštanje na slobodu. Kralj Aleksandar je uvažio prijedlog Ministra pravde i potpisao 23. maja 1934. godine dva ukaza o pomilovanju, kojim je, u svojstvu akta „vladarske milosti“  bivšim crnogoskim „odmetnicima“ smanjen ostatak izdržavanja dosuđene kazne, nakon čega su pušteni na uslovnu slobodu (otpust) iz kaznenih zavoda u kojima su izdržavali vremenske kazne na koje su bili osuđeni.

Na osnovu tog rješenja smanjene su kazne sa po 3 godine robije (i pušteni su na uslovnu slobodu):

Đorđije Kustudić, osuđenik Kaznenog zavoda u Staroj Gradiški, koji je presudom Velikog suda u Podgorici, broj 31-V-1925-119 od 9. maja 1927. godine bio osuđen na doživotnu robiju, koja mu je Ukazom o amnestiji kralja Aleksandra od 10. avgusta 1929., broj 62600 zamijenjena kaznom od 20 godina robije;

 Nikola Vujinović, osuđenik Kaznenog zavoda u Nišu, koji je presudom Velikog suda u Podgorici, broj 31-V-1925-119 od 9. maja 1927. godine bio osuđen na kaznu smrti, koja mu je Ukazom kralja Aleksandra od 17. septembra 1927. godine, broj 59161 zamijenjena kaznom od 20 godina robije.

Blagoje Radojičić, osuđenik Kaznenog zavoda u Nišu, koji je presudom Okružnog suda na Cetinju od 8. XII 1926. godine, broj 1729-V-48 i od 17. II 1927. godine, broj 94, osuđen na 19 godina i 8 mjeseci robije.

Iliji Ašaninu i Radojici Nikčeviću, osuđenicima Kaznenog zavoda u Zenici, koji su presudom Okružnog suda na Cetinju od 8. XII 1926. godine, broj 1729-V-48 bili osuđeni na kaznu doživotne robije, koja im je zamijenjena sa 20 godina robije Ukazom o amnestiji kralja Aleksandra od 10. avgusta 1929., broj 62600.

 Novici Radoviću i Božu Bulatoviću, osuđenicima kaznenog zavoda u Zenici, koji su presudom Okružnog suda u Kolašinu od 5. I 1927 godine, broj 877-V-1922-6 bili osuđeni na po 20 godina robije;

 Bošku Agramu (Agramoviću) i Marku Nikoliću, osuđenicima kaznenog zavoda u Zenici, koji su presudom Velikog suda u Podgorici od 25-V-1-1927. godine, broj 223-V-1925-119 bili osuđeni na kaznu doživotne robije, koja im je ukazom kralja Aleksandra od 10. VIII 1929. godine, broj 62600 zamijenjena sa zaknom od po 20 godina robije.

Kralj Aleksandar je u isto vrijeme potpisao drugi ukaz o pomilovanju po kojemu su snižene kazne sa po 2 godine sljedećim crnogorskim političkim osuđenima i zatvorenicima:

Bošku Boričiću, osuđeniku Kaznenog zavoda u Zenici, koji je presudom Okružnog suda u Kolašinu od 24-V1-1922. godine, broj 431-92-5-920-44-78 bio osuđen na kaznu smrti, koja mu je ukazom kralja Aleksandra od 26. 01. 1925. godine broj 5313 zamijenjena sa kaznom 20 godina robije.

 Bogiću Bulatoviću, osuđeniku Kaznenog zavoda u Zenici, koji je presudom Velikog suda u Podgorici od 2. VII 1924. godine, broj 49-5-1924-31 osuđen na 20 godina robije;

Srdanu Šćepanoviću i Radojici Oroviću, osuđenicima Kaznenog zavoda u Zenici, koji su predudom Okružnog suda u Kolašinu od 11. XII 1923. godine, broj 831 bili osuđeni na kaznu doživotne robije, koja im je ukazom kralja Aleksandra od 10. VIII 1929. godine, broj 62600 zamijenjena sa zaknom od po 20 godina robije;[1]

Jokici Markoviću, Mašanu Bulatoviću i Milošu Vlahoviću, osuđenicima Kaznenog zavoda u Zenici, koji su predusom Velikog suda u Podgorici od 20. III 1926 godine, broj 25-5-1925-149 osuđeni sa po 20 godina robije; Ivu Nikčeviću i. Stevu Počeku, osuđenicima Kazenog zavoda, prvi u Zenici a drugi u Nišu koji su presudom Velikog suda u Podgorici od 9. V 1927. godine, broj 31-5-1925-119 osuđeni sa po 20 godina robije;  Dragutinu Radoviću,  Milošu Radoviću, Radovanu Radoviću, Milovanu Božoviću,  Dragiši Vlahoviću, Zahariju Vlahoviću, Tripku Vlahoviću, Đoku Vlahoviću, Radošu Vlahoviću, Milinku Vlahoviću, Radu Bulatoviću, Radulu Bulatoviću, Ćiru Bulatoviću, Janku Bulatoviću, Radovanu Bulatoviću, Milosavu Bulatoviću, Vuksanu Bulatoviću, Matu Bulatoviću, Milovanu Bulatoviću, Mašu Bulatoviću, Savu Bulatoviću, Tomu Bulatoviću, Jokici Andrijeviću, Andriji Andrijeviću, svi osuđenici Kaznenog zavoda u Zenici koji su presudom Velikog suda u Podgorici od 15 IV 1927. godine, broj 77-5-1925-152 osuđeni sa po 15 godina robije; Vasiliju Markoviću i 43. Stanku Ivanoviću - Sabaku, osuđenicima Kaznenog zavoda u Zenici, koji su presudom Velikog suda u Podgorici od 17 I 1928. godine, broj 338-5-1925-119 osuđeni sa po 20 godina robije; i Pavlu Vlahoviću, osuđeniku Kaznenog zavoda u Zenici, koji je presudom Velikog suda u Podgorici od 15 IV 1927. godine, broj 77-5-125-152 osuđen na 15 godina robije. (Citirano prema: „Politika“, Beograd, broj 9345, 24. Maj 1934, „Pomilovanje bivših crnogorskih odmetnika“, str. 4.)

Nakon izlaska iz zatvora, po osnovu navedena dva ukaza kralja Aleksandra, najveći dio navedenih crnogorskih zelenaša, ustanika i komita, te političkih osuđenika i zatvorenika, kad se politički život u Kraljevini SKHS obnovio (1935), nastavili su onamo đe su stali u momentu hapšenja, predaje vlastima, tužilačkih optužnica sudskih osuđujućih krivičnih presuda. Najveći dio pomilovanih osuđenika Aleksandrovim ukazom od 23. maja 1934. godine, završio je u redovima Crnogorske stranke (federalista), dok su pojedini pristupili KPJ; a jedan manji dio se politički pasivizirao, dok su pojedini, nakon izlaska iz zatvora, podržali vladajući poredak i režim tokom trajanja Kraljevine Jugoslavije do njenog vojnog sloma i kapitulacije 1941. godine.

(Iz rukopisa doktorske disertacije mr Novaka Adžića)