STIŽE BALKANSKA KATASTROFA

Piše: Joanis Arvanitas

(odlomak iz romana „Nemoj plakati“)

Milan Stojadinović posjetiće zvanično Porto Hendek u dva maha. Inače je sa suprugom u više navrata ljetovao u kasabi. U društvu sa ministrom šuma i ruda i banom Kruljom, avgusta 1937. obići će radnike na solani i banovinski hotel na Rastislavi. Izgradnju ovih objekata lično je pokrenuo i odobravao kredite za njih. Govorio je da je on starinom iz ovih krajeva (što nije bila istina), i kod naroda je uživao određeni ugled kao energičan čovjek od riječi i akcije. Razvlašćen je 1940.

Za Crnu Goru otada on i njegova partija gube svaki značaj. U martu 1941. predat je engleskim vlastima u Solunu. Interniran je na ostrvo Mauricijus. Umro je 1961. u Buenos Airesu. Dvije godine potom tamo mu štampaju memoare „Ni rat ni mir - Jugoslavija između dva rata“; naslov nazočno pokazuje ukupne odlike tog vremena. Spada u najveće političare Srbije u njenoj istoriji: tri puta ministar finansija, po dva puta premijer i ministar inostranih djela. Ekonomski oslonjen na Njemačku, a kulturom i vođenjem politike naučen od Britanaca i Francuza; pokrenuo je dnevne novine „Vreme“ u kome rado sarađuju Ivo Andrić i Miloš Crnjanski. On je, više od bilo koga, naročito više od neurotičnog kralja Aleksandra, održavao mastodonta Jugoslaviju, svojoj partiji mudro gajeći savez svoje partije sa muslimanima i Slovencima.

Krajem marta 1939. kralj Zogu i vlada Albanije dobijaju od italijanske vlade službeni ultimatum: slijedi okupacija Albanije. Kralj ne šalje odgovar, niti se javnost obavještava o tome. Petog aprila kralju se rađa sin Leka. Sjutradan Tiranu nadlijeću italijanski avioni bacajući letke o predstojećoj okupaciji. Sedmog aprila te godine u Albaniju ulaze italijanske vojne trupe. S mora na obale Albanije izvršen je desant. Otpor je sporadičan, haotičan. Albanija ima nesređenu vojnu strategiju (zapravo: uopšte je nema!), površno obučen komandni kadar i staro naoružanje. Lokalne patriote puškaraju na okupatora, ali za kratko. Nastala je panika i bijeg vojske. Gubici u ljudstvu s obje strane su neznatni.

Kralj Zogu, koju godinu ranije, onaj što se propagandom upirao da svom narodu dokaže kako su njegovi preci u srodstvu sa Skenderbegom, pažljivo i postupno likvidira Albance srbofile koje je, kao svoj kadar, postavljao onda kad je i sam uživao naklonost Beograda. Nervčik kome su uzori Julije Cezar i Napoleon, vrsni ceremonijal majstor na svom dvoru, u jednom danu će se spakovati i preko grčke granice, sa porodicom i dragocjenostima iz državnog trezora, pobjeći u inostranstvo. U Kairo, kod starih prijatelja. Sjutradan su Italijani u Tirani i Skadru. Zaposjeli su sve albanske luke i većinu gradova. Pet dana potom Italijani sazivaju nacionalni parlament. Osnivaju privremenu vladu Albanije, sastavljenu od sedam Albanaca i tri Italijana. Personalna unija se verifikuje. Albansku kraljevsku kruna stiče Viktor Emanuel Treći. Mjesto guvernera obavljaće Albanac do 1943. uz nadzor potkralja Frančeska Jakomonija. Il regno albanese e nato!

Stanovnici te opljačkane zemlje kasno su shvatili davno započetu italijansku političku igru: fašisti su prije nekoliko godina počeli, i tog aprilskog dana završili obuku Albanaca u vojnim vještinama. U pet godina organizovanja albanske vojske od 60.000 vojnika kontrolu vrše italijanski oficiri, Albanci komanduju kao niži vojni kadar. U generalštabu većina su Italijani, savjetnici Zogua za vojna pitanja, dok se on diči titulom 'Spasioc nacije'.

Italijani su koncesionari albanske nafte, oni izgrađuju Tiranu, univerzitet, uvode građanske manire, uplivišu na nacionalnu kulturu Albanije, planiraju razvojne projekte u kraljevini, obnavljaju zamrzlu proizvodnju, grade putove širom zemlje. Italija, osim deset miliona lira, koje uplaćuje Nacionalnoj banci Albanije, daje im i naoružanje. Ona, nakon svega, upućuje dio povodljivog stanovništva da se osnuje Albanska fašistička stranka (Partia Fashiste e Shqipërisë). Kontinuirano se nudi obmana neukom narodu. Traje to sve do pada Trećeg rajha, kad i u Albaniji bukne svenacionalni otpor, građanski rat protiv fašizma, vođen komunistima Envera Hodže. Nova Kraljevina Albanija trajaće do 1943. Ona je u to vrijeme dio italijanske imperije, naslonjena na sveitalijanski san o proširenju svetog romanskog naroda. Albanski iredentizam, projekt Velike Albanije (teritorija naseljena Albancima izvan Albanije: Kosovo i Metohija, zapadna Makedonija, Epir (Čamrija) i dio jugoistočne Crne Gore), dakako, egzistira odranije. Ta pretenzija nikad neće ugasnuti. Veliki snovi malih naroda.

U Zetskoj banovini društveno-političke prilike teku nešto drugačije. U vremenu kraljevanja Zogua, Jugoslovenska radikalna stranka Milana Stojadinovića u Crnoj Gori (i ne samo u njoj) gubi na značaju. Nove politike novih stranaka stupaju i na kameno tle crnogorsko. Ali je upliv kapitala Italije sve veći, dijelom frustrirane ignorancijom velikih sila još od 1920. sve veći. Diplomatijom i finansijskim ulaganjima, skrivenim ili javnim, ona, uz sitnu pomoć i krupna obećanja, pomaže zelenašima koji sanjaju oslobođenje od srpskog iga, koliko i bjelašima koji su vezani uz srpsku politiku. Stojadinović mijenja ime partije u novu Srpsku radikalnu stranku, u čijem je programu vidna fašistička ideologija, ali stranka nikad nije dobila odobrenje za rad.

Komunisti, međutim, zbijaju redove. Stanje u ekonomiji ravno je katastrofi, seljaci grcaju u dugovima. Komunistička partija, međutim, sve je prisutnija, i sve agresivnija, kao buduća vodilja naroda. Izvještaj italijanske ambasade u Beogradu, upućen svom konzulu u Dubrovniku, sadrži zanimljive, ali i diskutabilne teze: crnogorski intelektualci većinom su protiv državnog uređenja Kraljevine Jugoslavije, većina Crnogoraca pripada grupacijama lijeve orijentacije, a Crna Gora pasivan je kraj, nije u stanju da žiteljima obezbijedi egzistenciju. Očigledno je, stoji u izvještaju, da u Crnoj Gori Italija ima znatan broj naklonika među federalistima, da u narodu traje iskreno, političko i svako drugo prijateljstvo prema italijanskom kraljevstvu, da vremenom to treba iskoristiti, pa nije bez osnove potreba da im se u bliskoj budućnosti pomogne u stvaranju nezavisne banovine.

Izvještaj, očigledno, previđa (iako u njemu imamo sintagmu „grupacije lijeve orijentacije“) važnu istorijsku datost: narastanje antifašističkih snaga. Opštenarodno nezadovoljstvo i revolt seljaštva usloviće pripreme za otpor. Pominje se oružana borba, omladinske ćelije su na terenu. Crnogorski studenti, u jednom od mnogih proglasa iz tog vremena, upozoravaju svoj narod na nadolazeću opasnost: ...“ A nije prošlo ni dvadeset dana od tragičnog sloma Čehoslovačke republike, rat se već uvukao i na Balkan. Sedmog aprila, na Veliki petak, musolinijevi vojnici napali su mučki, bez objave rata, na malenu Albaniju, zemlju junačkih potomaka Skenderbega. Napali su je uz najsavršenija ratna oruđa, ali je hrabri albanski narod, iako bez dovoljno oružja i municije, dao junački otpor, i time pokazao svim ugroženim narodima i državama put kojim treba poći u borbi za slobodu i nezavisnost.“

Do kraja 1939. godine Savez komunističke omladine Jugoslavije imao je blizu dvadeset hiljada članova. Ranija ideološka lutanja, torture i hapšenja, otrpjela je snaga i zanos ideje o pravednom i boljem društvu. Prevaziđena lijeva i desna skretanja komunista („bez pune demokratije nema rješenja nacionalnog pitanja“ – „bez rješenja nacionalnog pitanja nema demokratije, ni socijalističke ni lenjinističke“), povukla su se pred silinom koju je fašizam nametnuo Evropi i Balkanu. Komunisti se konsoliduju. Jugoslavija je bila i ostala tamnica narodima koji su u njoj živjeli, ko manje ko više diskriminisan, u mnoštvu suprotnosti, rasnih animoziteta i neriješenih sociopolitičkih rebusa, u vremenu krajnje nepovoljnom po sve, osim onima od vlasti i pri vlasti.

Kurs komunista je jedan - buduća oružana borba. A nedaleko svemu tome - ratni požar koji se primiče kao opšta pošast. Svijet dotad nije bio pred većim iskušenjima.Veliki rat, završen koju deceniju prije, odnio je milione života, ovaj Drugi, koji je otpočeo njemačkom okupacijom Čehoslovačke i dijela Poljske, slutio je planetarnu apokalipsu.