Crna Gora u Drugome svjetskom ratu (III)

Piše: Boban Batrićević 

Neke karakteristike rata u Crnoj Gori

Svi pobrojani pokreti činiće ratne zločine. Drugi svjetski rat najčešće je bio „rat svih protiv svih“, jer su svi pomenuti činioci bili međusobno suprotstavljeni. Jedino je okupator umio pragmatično iskoristiti situaciju pa da sve ove pokrete usmjeri u jedinstveni front protiv komunista. Upravo to je bila platforma koju je osmislio vojni guverner Crne Gore general Pircio Biroli. Od početka 1942. godine italijanski okupator je otpočeo s antipartizanskim akcijama kako bi se pripadnici NOP uništili ili izagnali iz Crne Gore. Glavnu pomoć Italijanima pružili su četnički i zelenaški pokret, za tu potrebu objedinjeni u Nacionalne trupe Crne Gore na čelu s Blažom Đukanovićem, penzionisanim generalom jugoslovenske vojske.

Akcije su bile žestoke pa je glavnina crnogorskih partizana bila prinuđena da se povuče iz Crne Gore i pridruži trupama oko Glavnoga štaba NOP na čelu s Titom, koje su takođe, nakon njemačke ofanzive u Srbiji pred kraj 1941. godine, bile prinuđene na povlačenje prema tromeđi Bosne, Srbije i Crne Gore. Do ljeta 1942. godine u Crnoj Gori gotovo da neće biti partizana, izuzev oko 700 pozadinaca koji su ostali na nepristupačnom terenu kako NOP ne bi u potpunosti zamro. Ta godina smatra se najtežom za partizanski pokret u Crnoj Gori tokom cijeloga rata. Antikomunistička kampanja bila je i intenzivna i dobro organizovana.

U nju se propagandno uključila i Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori na čelu sa mitropolitom Joanikijem Lipovcem koji je pozivao na uništenje komunizma. Kolaborantska propaganda pokrenula je brošuru „Pakao ili komunizam u Crnoj Gori“, a rasturan je veliki broj letaka i proglasa koji su demonizovali partizanski pokret optužujući ga za protivnarodno i antitradicijsko djelovanje. Propagandu je pratio teror nad porodicama i simpatizerima partizana i komunista, vršene su likvidacije, silovanja, paljenja imovine. Organizovani su i javni prijeki sudovi i vješanja. Sredinom 1942. godine Pircio Biroli mogao je biti zadovoljan postignutim uspjehom. Prognane snage crnogorskih partizana nastavile su ratovanje širom Jugoslavije s legendarnom partizanskom epopejom najvećeg gerilskog pokreta u Evropi. U svoju domovinu počeće se vraćati tek u drugoj polovini naredne godine.

Četnički pokret Draže Mihailovića bio je 1942. godine najbrojnija i najsnažnija vojna snaga u Crnoj Gori. Četnički komandanti uveliko su sarađivali s Italijanima, potpisivali s njima ugovore o primanju naoružanja, oružja, plata i dnevnica. Iako su u svojoj propagandi i izvještajima isticali kako se bore za „kralja i otadžbinu“, a protiv okupatora, četničke jedinice bile su u Crnoj Gori u više nego prijateljskim odnosima s Italijanima. Pošto su se oslobodili glavnog neprijatelja, četnici će u toku 1942. godine krenuti u masovne pokolje muslimanskog stanovništva u pojasu od Berana do Foče. Za samo nekoliko mjeseci na tome prostoru stradalo je između 10.000 i 15.000 muslimana, uglavnom neborbenoga stanovništva.

Pokolje su vršili četnici Limsko-sandžačkih četničkih odreda komandanta Pavla Đurišića, koji je dugo vremena bio jedan od omiljenijih četničkih vojskovođa Draže Mihailovića. U centralnom dijelu Crne Gore drugu polovinu 1942. godine obilježiće surevnjivost između zelenaškog i četničkog pokreta. Četnici su na zelenaše gledali kao na nevažnu manifestaciju crnogorskog nacionalizma koja stoji na putu njihovoj zamisli stvaranja Velike Srbije. Zato je i planirano njihovo uništenje, ali se zelenaški pokret održavao zahvaljujući zaštiti koju mu je pružala italijanska vojska, koja jeste favorizovala četnike kao mnogo brojniji i militantniji pokret, ali koja nije željela potpunu prevagu jednog u odnosu na drugi.

Na razvoj ratne situacije u Crnoj Gori izuzetnoga uticaja imaće kako razvoj rata u Evropi, tako i razvoj rata na prostoru Jugoslavije. Nakon što je kod Staljingrada zaustavljena Hitlerova ofanziva, a sovjetska armija krenula u kontraofanzivu, postalo je jasno da se situacija na glavnome frontu mijenja u korist Saveznika. Uz to, savezničko iskrcavanje u Italiji i njena brza kapitulacija odraziće se na odnos snaga u Jugoslaviji. Titova vojska koja se dvije godine kalila kroz bosansko-hercegovačke klance i gudure stasala je u jaku, dobro organizovanu i pokretnu gerilsku oružanu silu koju Njemci zajedno sa svojim saveznicima nijesu uspjeli uništiti iako su na nju slali nekoliko ubojitih ofanziva. Od druge polovine 1942. godine Titove jedinice se više ne nazivaju narodnooslobodilačkim odredima već Narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije (NOVJ), što je potvrđivalo njeno izrastanje u ozbiljniju vojnu silu. Izlazak Italije iz rata ljeta 1943. prinudiće Njemce da razrijede svoje jedinice i zapośednu južni dio Jugoslavije koji su do tada kontrolisali Italijani.

Na prostoru Crne Gore Njemcima je bilo važno da ovladaju glavnim komunikacijama i crnogorskim primorjem kako bi bili spremni za eventualno iskrcavanje Saveznika na Balkan. Njemci su procijenili da im za održavanje reda u Crnoj Gori zbog terena treba puno vojnika pa su se odlučili osloniti na domaće snage. Iako su zaveli vojnu upravu, Njemci su se odlučili za formiranje lokalne „vlade“. Tako je stvorena Narodna uprava, nacističko tijelo koje je formirano od međuratnih političara velikosrpske orijentacije i simpatizera i članova četničkoga pokreta te članova koje je to tijelo delegiralo u privremeno vođstvo Crnogorske stranke. Tako je stvorena „bjelaško-zelenaška“ koalicija, svojevrstan njemački eksperiment koji je trebao olakšati upavljanje Crnom Gorom. Narodna uprava imala je resore koje imaju vlade i u svemu je zavisila od volje nacista. Na njenome čelu nalazio se Ljubomir Vuksanović, negdašnji četnik koji se mimoišao s Pavlom Đurišićem. Narodna uprava nastojala je organizovati vojsku, žandarmeriju i policiju koje bi pomagale njemačkim vojnim akcijama protiv partizana. Ona je propovijedala srpski nacionalizam, svetosavlje, nacionalsocijalizam i ideologiju Nove Evrope, antisemitizam i antikomunizam.

Kapitulacija Italije, dolazak Njemaca i oslobođenje

Od druge polovine 1943. godine počinje intenzivnije prebacivanje trupa NOVJ u Crnu Goru. Velika slobodna teritorija koju su kontrolisali partizani širom Jugoslavije polako se širila. Drugi korpus NOVJ predvođen generalom Pekom Dapčevićem dobio je od Tita zadatak da prodirući u Crnu Goru razvije operacije u Crnoj Gori, Sandžaku i Hercegovini, u čemu su ove jedinice bile izueztno uspješne. Saveznici su polako shvatali značaj koji za njih ima Titova vojska te su je na Teheranskoj konferenciji 1943. godine priznali za ravnopravnoga člana antihitlerovske koalicije. Četnicima Draže Mihailovića otkazana je saveznička podrška zbog njegove saradnje s okupatorima. I egzilska jugoslovenska vlada morala se zbog pritiska Britanije odreći svog dotadašnjeg ministra rata i najomiljenijeg generala u zemlji koji je izigrao saveznike svojom prevrtljivom taktikom. Tako su četnici ostali bez ikakve podrške spolja i morali nalaziti novo rješenje. Spas je tražen u konačnom obračunu s komunistima uz pomoć okupatora, a potom prelazak u antifašističku koaliciju kada Njemci dovoljno oslabe. Tu igru su prozreli i

Njemci pa su nakratko hapsili neke viđenije četnike. Iz Crne Gore npr. uhapšen je nakratko Pavle Đurišić da bi samo nekoliko mjeseci kasnije bio odlikovan Hitlerovim Gvozdenim krstom. Borbe između četnika i partizana u drugoj polovini 1943. i početkom 1944. godine biće izuzetno krvave. Četnici su se borili uz podršku Njemaca i formacija koje je kontrolisala Narodna uprava. Partizanskim jedinicama poći će za rukom da jeseni 1943. godine likvidiraju dva istaknuta i važna četnička komandanta – Blaža Đukanovića i Baja Stanišića čime je nanijeta velika šteta četničkom pokretu u centralnom dijelu Crne Gore.

Njemci su se trudili skršiti crnogorske partizane organizovanjem nekoliko ofanziva, od kojih je najospežnija bila operacija Rübezahl, ali je svaka završila bez uspjeha. Tokom 1944. godine slobodna teritorija pod kontrolom partizana se u Crnoj Gori širila, pa su komunisti uspijevali u tim novooslobođenim krajevima uspostaviti prve organe vlasti preko tzv. narodnooslobodilačkih odbora. Za konstituisanje nove Jugoslavije i nove Crne Gore u njoj to je bio važan momenat. Komunisti su tokom čitavog rata držali do toga da na osvojenoj teritoriji baš oni zavedu vlast kako bi napravili diskontinuitet s Kraljevinom Jugoslavijom. Zato su po svim krajevima buduće Jugoslavije organizovali lokalne vlade koje su zvale zemaljska antifašistička vijeća (ZAVNO).

Iz zemaljskih vijeća birani su članovi glavnog vijeća koje se zvalo Antifašističko vijeće narodnoga oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ). Za buduću istoriju Jugoslavije sudbinsko je bilo drugo zasijedanje AVNOJ-a u Jajcu 29-30. novembra 1943, kada su udarene konture buduće socijalističke republike Jugoslavije, uređene na federalnom nivou. Odluke AVNOJ-a Crnogorci su prihvatili na Drugom zasijedanju ZAVNO Crne Gore i Boke, koje će na trećem svojem zasijedanju prerasti u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja (CASNO), koja će postati vrhovno zakonodavno tijelo Crne Gore. Odlukama AVNOJ-a i CASNO-a utvrđeno je da će Crna Gora postati ravnopravna federalna jedinica buduće Jugoslavije.

Do 1944. godine jedinice NOVJ uspjeće osloboditi dvije trećine teritorije Crne Gore. Od januara do kraja 1944. vodiće se grčevite borbe za uništenje njemačke i četničke vojne sile. Njihov odgovor na partizanske napade pratile su velike odmazde nad civilnim stanovništvom. Saveznički avioni bombardovali su nekolika crnogorska grada u kojima su bile jake njemačke i četničke posade (Podgorica, Nikšić).

Borbe za konačno oslobođenje Crne Gore počele su s jeseni 1944. i biće završene početkom januara 1945. godine, kad je posljednji crnogorski grad Bijelo Polje oslobođen od neprijatelja. U tim borbama partizani su uspjeli izbačiti iz stroja 6.000 njemačkih vojnika. Njemačke trupe su već s jeseni počele pripreme za povlačenje iz Crne Gore, a njima su se u tome iz Crne Gore pridružili četnici koji su znali da partizani neće biti milosrdni prema njima. Najveći dio izbjeglih četnika koji se zatekao u Sloveniji (njih oko 5.000) biće vraćen s austrijske granice jer su ih britanske okupacione jedinice izručile NOVJ. Onaj dio četničkoga zbjega koji je učestvovao u oružanim sukobima s partizanima i zločinima nad civilnim stanovništvom uglavnom je strijeljan bez suđenja (između 1200 i 1300). Preostali dio zbjega dobio je mogućnost povratka u Crnu Goru.

Drugi svjetski rat skupo je koštao Crnu Goru – izgubila je oko 40.000 ljudi što je bilo 10% njenog stanovništva i doživjela velika materijalna razaranja. U redovima antifašista poginulo je preko 15.000 ljudi, približno isto toliko i na strani kolaboranata. Ostalo su uglavnom žrtve fašističkog i kolaborantskog terora. Važno je pomenuti da se tokom rata veliki broj Crnogoraca u partizanskim redovima našao van Crne Gore i borio za oslobođenje Jugoslavije. Po tome je crnogorsko iskustvo bilo pravi kuriozitet jer se iz Crne Gore u redovima narodnooslobodilačkog pokreta na kraju rata našlo 1850 rukovodilaca za razne partijske i političke poslove, od čega 86 pri Vrhovnome štabu. Gledano procentima, Crnogorci su među generalima NOVJ bili najzastupljeniji narod Jugoslavije budući da ih bilo čak 37,7%.

 Obnova crnogorskog subjektiviteta

Pobjeda partizanskoga pokreta koji su predvodili komunisti u Drugome svjetskome ratu u Jugoslaviji značila je i potpunu transformaciju Jugoslavije. Za razliku od zemalja istočne Evrope koje su od nacifašističkih režima i okupacije oslobodili vojnici Crvene armije, Jugoslavija se, izuzev operacije za oslobođenje Beograda, gotovo u cjelosti sama oslobodila zahvaljujući fanatičnosti partizanskih jedinica koje su se za četiri godine rata očeličile na teškim jugoslovenskim bojištima. Ta činjenica biće presudna za novo uređenje zemlje, a imaće dalekosežne posljedice u kasnijem periodu jer će jugoslovenskim komunistima omogućiti da izaberu „sopstveni put u komunizam“, nezavisan od Staljinovog „marksizma-lenjinizma“. Jugoslovenski komunisti nijesu dozvolili povratak dinastije Karađorđevića u Jugoslaviju, već su ratom stečenu slavu čuvali kao sopstvenu vrijednost.

Kako bi zadovoljio zapadne saveznike, Tito je već 1944. godine postigao dogovor s jugoslovenskom vladom u izbjeglištvu o tome da se nakon rata stvori federativna Jugoslavija i zajednička vlada koja će poslije okončanja neprijateljstava raspisati izbore na kojima bi se narod izjasnio u kakvom će sistemu živjeti. Zahvaljujući partizanskom pokretu koji je na kraju rata imao 750.000 boraca te dobro organizovanoj partijskoj infrastrukturi i bezbjednosnim službama, komunisti su pred sobom imali veoma izglednu poziciju i nije bilo sile koja bi ugrozila njihov primat u Jugoslaviji. Takođe, Tito je imao saglasnost Saveznika jer je buduće vlastodršce u Jugoslaviji zapravo aminovao dogovor velike trojke o izgledu poslijeratne Evrope.

Izbori su održani 11. novembra 1945. godine i na njima je zahvaljujući kontroli čitavoga procesa Lista Narodnoga fronta koju je predvodio Josip Broz Tito ubjedljivo pobijedila sa 6,7 miliona glasova od 7,4 miliona izašlih birača. Iako je pobjeda postignuta u generalno nedemokratskoj atmosferi, ne može se zapostaviti činjenica da je Titov kult, izgrađen u ratnim pobjedama, doprinio popularnosti njegove ličnosti koja je stekla povjerenje da se Jugoslavija na njega može osloniti. S druge strane, na ovim izborima su prvi put u istoriji Jugoslavije pravo glasa imale žene. Dolaskom na vlast komunisti su obećali prosperitet, izgradnju i poboljšanje uslova života.

Dvadeset devetog novembra 1945. donijeta je deklaracija o proglašenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije, koju je činilo šest republika. Crnoj Gori vraćeno je ime i integritet izgubljen 1918. godine, a ona je potpuno izjednačena s ostalim republikama. Granice koje je dobila 1945. poklapaju se s današnjima.

U odnosu na granice koje je imala nakon balkanskih ratova od nje su izuzeti djelovi Metohije, dok je u njen sastav ušla Boka Kotorska koja se geografski i najvećim dijelom i etnički nastavlja na podlovćenski region. Površina Crne Gore iznosi 13.812 km2, a prema rezultatima popisa iz 1948. godine u njoj je živjelo 377.189 stanovnika, od čega je 90% bilo Crnogoraca, 5,2% Albanaca, 1,8% Srba, 1,8% Hrvata te 0,1% Muslimana. To je činilo i najmanjom i najmanje naseljenom jugoslovenskom republikom. Glavni grad Crne Gore bilo je do 1946. godine Cetinje, da bi se novi administrativni centar te godine preselio u Podgoricu, koja je preimenovana u Titograd. To će biti jedini glavni grad neke jugoslovenske republike koji će nositi ime po Josipu Brozu Titu. Crna Gora dobila je 1946. svoj republički ustav, grb i zastavu.

(KRAJ)