Dositej Obradović, jeromonah Crnogorske pravoslavne crkve (7)

Piše: Vladimir Jovanović

Godine 1760, Dositej Obradović, docnije srpski prosvjetitelj, zgađen i uplašen onim što je doživio kao član srpske bratije fruškogorskoga Hopova, bježi iz manastira Karlovačke mitropolije — jurisdikcije Pećke arhiepiskopije („patrijaršije”) u Austrijskoj carevini.

Obreo se, četiri godine kasnije, u slobodnoj Crnoj Gori nakon što je bezuspješno pokušao da se domogne grčkih ostrva i-ili Svete zemlje. U zadužbini Crnojevića — hramu Crnogorske pravoslavne crkve poviše Budve — rukopoložen je za sveštenika.

„Pohodio je u Crnu Goru, gdje ga je u manastiru Stanjeviću rukopoložio za sveštenika mitropolit Vasilije na Uskrsenije godine 1764”, pisao je dr Lazar Tomanović.

„On je proveo cijelu jesen i zimu u manastiru Sv. Petke u Majinama, gdje su mitropoliti crnogorski imali svoje domove, vinograde i masline” („G. Ruvarac i Montenegrina”, S. Karlovci, 1899, str. 17).

Tomanović, nekadašnji crnogorski državnik, piše u svojim „Memoarima” (Podgorica, 2018) da je u rukopoloženju Obradović sasluživao i Petar Petrović-Njegoš, za koga navodi da je tada arhiđakon.

Dositej Obradović je, da preciziramo, rukopoložen na Vaskrs 1764. za — jeromonaha.

Prema dr Mladenu Leskovcu, „Majine i Stanjevići nijesu uostalom neprijatno mesto za kraći boravak; ne bi ih inače crnogorske vladike izabrale za svoju drugu rezidenciju”.

Tvrdi da je bilo ovako: „Kad je Dositej prispio, u njima su boravila obadva arhijereja, stari Sava i borbeni Vasilije. U crnogorskim manastirima nije se živjelo po nekim strogim tipicima, a ni sami obredi nijesu bili bez izvjesna liberalizma. Na svečanoj uskršnjoj liturgiji, 1764. godine, vladika Vasilije, nemajući koga da zapopi, rekao je Dositeju, koji je ‘s mnogim drugima’ služio uz njega kao đakon: ‘Oćeš da te zapopim , barem da znaš da si u Černoj Gori bio?” („Dositej Obradović”, Beograd, 1962, str. 38).

Obradović je o Crnogorcima docnije pisao: „No knjigu bi ko mogao napuniti, kad bi hoteo sva hrabra i preslavna dela onog ne mnogočislenog no nepobedimog i vo vjeki neporaboštenog naroda opisati” („Domaća pisma Dositija Obradovića”, Beograd, 1899, str. 9).

Slijedi i jedan manje poznati zapis Obradovića o iskustvima s našim mitropolitima, Vasilijem i Savom i nepoznatim crnogorskim igumanom:

„Spominjem se, kad sam u Črnoj Gori bio:

Vladika Vasilije doneo je bio iz Rosije množestvo knjižica, čini mi se da se zva[h]u ‘Mesečna Sočinjenija’; u jednoj od ovi[h] čitao sam nešto o dugi, pak baš u jedan letnji dan, pri tihoj kišici na čardaku kažem starom Vladiki Savi, šta sam čitao o dugi, a u isto vreme sprama nami viđaše se prekrasna duga; al eto ti od nekud doja[h]a na magaretu jedan Iguman; velika ljudina i preko mjere bradata; Vladika Vasilije, ko[j]i na polak našeg razgovora k nama dođe, kako upazi Igumna, reče mi: Tako ti vjere Djakone, upitaj ovoga Igumna, šta je duga, i zašto je šarena.

Ja jošt nisam poznao bio lukavi običaj Vladike Vasilija, ko[j]i bi svagda radio među druge zametuti kavgu, samo da se ima čemu smijati; jedva dočekam da mi to naloži. Moje nestašno srce počne skakati od radosti, što ću metnuti u smetnju velikog Igumna; otvore se vrata, eto ti Igumna, jedva dočekam da se pokloni Episkopom i da se posadi; iztrčim kao petao, i načnem ovako:

Oče Igumne, kaži mi molim te, šta je duga, i zašto je šarena? Počeo sam se već bio osmijavati, kako će se smesti, i neće mi znati šta odgovoriti; i jedva sam se od većeg smeja uzdržavao.

Ovi da ti se smetne, ne bi bio pravi Črnogorac. Uvati se s širokom šakom za bezčislenu bradu; ponogleda malo na dugu, pak ti prevali na me nekakve strašne crne velike oči; Nevton bi od nji prepao bio; pak namesto odgovora ovo mi pitanje učini.

Ig[uman]: Vidiš li ti ono moje magare ?

Ja: Vidim, ali nije moja reč o njemu bila; gdi duga gdi li magare?

Ig[uman]: Znam ja šta je tvoje pitanje, ali je potreba da ti prepovjedam, da je ono moje magare daleko od tebe pametnije.

Ja: S kakvom mjerom mjeriš moju i magareću pamet? Rad bi znati.

Ig[uman]: Slušaj pak ćeš vjera ti boža znati! Ono magare poznaje plevu koja je pred njim, i ako ne vjeruješ eno gledaj kako grize; a ti toliki, ne znaš jošt šta je duga? Duga je duga, nije kačnji obruč, a zašto je šarena; ta zla ti sreća, može li biti duga da nije šarena? Ili si ti zar đe vidio i črnu?

Episkopi su mislili puknuti od smeja; a meni se zavrti čardak oko mene i duga mi od teške sramote pocrni pred očima, gdi me čovek lepo na očigledce sravni, da barem konju ili volu, ne bi toliki mario, nego uprav magaretu; a on ti pun zadovoljstva kad jedan kad drugi brk zasukuje, s takovim dičenjem kao da kleopatru na tri[j]umfu nosi” (Svet. Vulović, „Srpska čitanka” III, Beograd, 1878, str. 44-46)…

Obradović se docnije raspopio, a istoričar i mason, Stanoje Stanojević, 1931. u knjižici „Slobodno zidarstvo: kratka obavještenja za neprosvjećene” ubraja Obradovića u znamenite masone; i nije jedini.

Na jednom od portreta, bakrorezu, koji je posthumno objavljen 1818. uz Obradovićevu knjigu „Mezimac” (II), on je prikazan s masonskim simbolima. Napominjem, iako je vjerovatno članstvo Obradovića u bratstvu slobodnih zidara, pretpostavlja se da je iniciran najranije 1770-ih, ipak nije potvrđeno konkretnim dokazom.

Amfilohije Radović, pak, dok je ranih 1980-ih u Beogradu jeromonah, predavač na Bogoslovskome fakultetu, prijekorno pominje — na ekavici — „bekstvo iz manastira, bekstvo Dositeja Obradovića”.

Uopšte, Radović je i tokom trodecenijske misije u Crnoj Gori (uspješno) nastojao zatamniti činjenicu da je Obradović ne samo boravio u Crnoj Gori, nego i postao sveštenik naše Crkve. Zašto? Otuda jer je Obradovića smatrao neprijateljem „svetosavlja” — to je etnofiletistički, antipravoslavni konstrukt Crkve Srbije (SPC) koji je izmišljen 1930-ih, a Obradović umro još 1811.

Na temu o „Svetosavskom prosvetnom predanju i prosvećenosti Dositeja Obradovića” — tako je 1981. Radović naslovio svoj članak — sa gorčinom primjećuje da je „bilo čak i takvih, i ne malo, koji su ga zvali ‘sveti Dositije’; osobito je bio i ostao veliki uticaj Dositejev na našu inteligenciju: veliki broj naše vodeće inteligencije kroz njega je zauzimao i zauzima svoj stav prema duhovnom i kulturnom nasleđu svoga naroda, kao i prema Evropi i evropejstvu uopšte”, a „ne mali je uticaj Dositeja ne samo na svetovno, nego na žalost i na teološko mišljenje kod Srba poslednjih sto pedeset godina” („Bogoslovlje”, 12, Beograd, str. 48)…

A sada oko „bekstva iz manastira, bekstva Dositeja Obradovića”, tj. onoga što Radović nije napisao, a to je: da li je Obradović imao kanonski otpust iz Hopova da se rukopoloži za sveštenika u Crnoj Gori? Ne, nema potvrda da jeste.

Obradović je jedan od nekolicine iz jurisdikcije Karlovačke mitropolije Pećke arhiepiskopije prebjeglih u Crnu Goru i tu rukopoloženih. Lično je Obradović poznavao Genadija Vasića-Vasiljeviča, koji je 1765. uhapšen i sudski gonjen u Beču i Osijeku, a po traženju jerarhije Pećke arhiepiskopije u Austrijskoj carevini.

Zašto je za našu temu bitan Genadij Vasić-Vasiljevič, hapšenje i postupak protiv njega?

Tokom tog postupka, on je optužio Pavla Nenadović, mitropolita Pećke arhiepiskopije u Sremskim Karlovcima, da nije prezao da podređene mu klirike lišava slobode, prebija, zatvara ih po karlovačkim ili manastirskim podrumima, da je odgovoran i za nekoliko smrtnih slučajeva: kostajničkoga vikara Jefrema, držao u gvožđu godinu i kažnjavao batinama, ovaj ubrzo umro; kantora Savu zatvorio šest mjeseci, a negova brata Petra kaznio sa 100 udaraca štapom; vikara Sofronija Pajkovića držao u Krušedolu šest mjeseci u zatvoru; naredio svojim husarima Atanasiju i Đorđu da đakona Jefrema prebiju dok je služio sa pakračkim vladikom Sofronijem noćnu liturgiju u Remeti, toliko jako da se umiješao Sofronije da ga zaštiti, pa je mitropolit naredio da i vladiku izudaraju; zatvorio i negdašnja protopopa iz Bačke episkopije Jovana; Zaharija Milivojevića držao u zatvoru, poslije čega je ovaj umro; protopopa Živu u Beočinu mitropolit prilikom vizitacije kaznio batinama…

„Sve u svemu”, navodi za iskaz Genadija Vasića-Vasiljeviča istoričar dr Nenad Ninković, „dao je čitav spisak monaha i sveštenika koji su zbog [mitropolita Pavla] Nenadovića napuštili Monarhiju, a među njima se našao i đakon Dositej iz Hopova, tj. Dositej Obradović, koji je bio u mitropolijskom zatvoru, dok mu je duhovnik Teodor u zatvoru u manastiru Rakovcu, đe je tokom molitve umro — poslije čega je Dositej otišao za Crnu Goru” („Politička i kulturna djelatnost mitropolita Pavla Nenadovića”, doktorska disertacija, Univerzitet Novi Sad, str. 356-357).

U tom kontekstu dolazimo i do činjenice da su 1764, tj. iste godine kad su Dositeja Obradovića rukopoložili u Majinama za sveštenika, Genadija Vasića-Vasiljeviča u slobodnoj Crnoj Gori, naši mitropoliti Sava i Vasilije, hirotonisali za — episkopa Crnogorske pravoslavne crkve.

To se desilo u nastavku spora — opširnije na linku dolje — koji je nastao od 15. septembra 1751. kada je Pećka arhiepiskopija posvetila Simeona Končarevića „na prevashoditeljni stepen arhijerstva mitropoliji dalmatinskaja i albanskija”, pokušavajući da na taj način otme Crnogorskoj crkvi jurisdikciju nad dijelom Crnogorskoga primorja, onim pod Mletačkom republikom, a koja je postojala od epohe Crnojevića i utemeljenja autokefalne Mitropolije na Cetinju.

Pa su, sa hirotonijom Končarevića, prekinuti ionako tanki i neredovni kontakti između Cetinja i Peći, tj. dijela Pećke arhiepiskopije u Osmanskoj carevini i nikada nijesu ni obnavljani.

Ignorišići izričitu naredbu pećkoga „patrijarha” Atanasija da se ne protive Končarevićevoj hirotoniji, crnogorski mitropoliti su opet potvrdili svoju nezavisnost u crkvenoj upravi, koja će de iure autokefalija postati od 1766.

Mile Bogović citira arhivske izvore kako su „prije pomazanja novog episkopa, suposvetnici Sava i njegov pomoćnik Vasilije tražili od Genadija zakletvu na Evanđelje da se neće nikad uplitati u područje njihove jurisdikcije u Herceg-Novom, u Risnu i ostalom primorskom području Mletačke Albanije; iz toga se dade zaključiti da je Genadiju kao područje jurisdikcije ostala samo Dalmacija” („Katolička crkva i pravoslavlje u Dalmaciji za vrijeme mletačke vladavine”, Beograd, str. 80).

Preciziram: 8. juna 1764. u Majinama su Genadija Vasića-Vasiljeviča za crnogorskoga episkopa u Dalmaciji posvetili mitropoliti Sava i Vasilije; nije nemoguće da je im je i jeromonah Dositej Obradović tada sasluživao…

(Nastavlja se)