Kako do „pomirenja“?

Pišu: Aleksandar Radoman, Adnan Čirgić, Đorđe Šćepović i Boban Batrićević

Ideju o „pomirenju“ u Crnoj Gori prvi je lansirao tek postavljeni mitropolit Beogradske patrijaršije u Crnoj Gori Amfilohije Radović krajem 1990. godine. U govoru na Cetinju prilikom njegove intronizacije koncept „pomirenja“ navijestio je riječima: „...Ako nema mira među mrtvima, neće biti mira ni među živima...“ Za ideju pomirenja, dakle, bilo je potrebno preturati po grobovima i promovisati načelo istorijskog revizionizma kroz „pomirenje“ mrtvih fašista i antifašista. Nije pritom Amfilohije u tom svom pozivu bio naročito inovativan – takav je poziv na „pomirenje“ poznat i od ranije u ultradesničarskim krugovima širom Evrope koji svoje fašističke korijene nastoje relativizovati liberalnom poštapalicom o pravu na slobodu mišljenja.

Ipak, ideja je „pomirenja“ u Crnoj Gori politički operacionalizovana tek dvije decenije kasnije, kad je Miško Perović uz sadejstvo svojega interesnog kruga iz ND Vijesti krenuo računati kako da preuzmu vlast u Crnoj Gori. Lansirao je tada Perović nekakav dokument o „istorijskom pomirenju Srba i Crnogoraca“ s bizarnim popisom tobože kompromisnih rješenja. Iako je ta epizoda već uveliko zaboravljena, ipak je poslužila svrsi – pa se od toga doba ideja o „pomirenju“ sve više nameće u političkom diskursu, a rabe je gotovo svi, kako predstavnici Beogradske patrijaršije tako i predstavnici novih ili prepakovanih političkih struktura – od DF-a preko Demokrata (koji mimo  nje nemaju što drugo ni ponuditi) i Demosa do Ure i djelova tadašnje vlasti, u to vrijeme od ND Vijesti čašćavanih sintagmom „zdravo tkivo DPS-a“, a u skorije vrijeme njen je promoter i PES. Pokazalo se uskoro da je fama o pomirenju zapravo trebala poslužiti za anesteziranje dijela biračkog tijela i relativizaciju ključnih opasnosti koje prijete crnogorskoj državi i društvu. To je zapravo bio i preduslov da velikosrpske strukture – ovaj put ođenute u jagnjeće kože – preuzmu vlast u Crnoj Gori.

Sama ideja od početka je direktno usmjerena na razgradnju Ustavom definisanog društvenog uređenja u Crnoj Gori, bilo da je promovisana kao Amfilohijevo „pomirenje mrtvih“ ili kao „pomirenje unutar pravoslavne većine“ tadašnjega premijera Duška Markovića. Elem, zamisao da ćete u jednom društvu koje ustavno proklamuje građanski ram postići „pomirenje“ aktivirajući modele etnopolitike bjelodani je pledoaje za društvenu razgradnju i snaženje sila koje građansko društvo kane preobraziti u zbir plemenskih zabrana kojima se, potom, lako upravlja iz vanjskoga centra moći. Ideja da bilo koje nacionalno, vjersko ili kakvo drugo identitetsko obilježje treba u političkome životu preuzeti primat u odnosu na činjenicu da je Crna Gora ustavno definisana kao država u kojoj je „građanin koji ima crnogorsko državljanstvo nosilac suverenosti“ poništava stav o građaninu kao nosiocu suverenosti, uvodeći u politički i društveni život sasvim nove koordinate, one u kojima se dogovor „između narodā“ a zapravo nagodbe između plemenskih vođa imaju uzeti kao krunski društveni meritum. Tim opakim karikiranjem „pomirenja“ ne postiže se nikakva društvena kohezija kao preduslov harmoničnog funkcionisanja države, već se otvara prostor za razgradnju ideje države i legitimisanje plemenskih poredaka, što u konačnici vodi samo u totalnu entropiju. Ili, sunovrat društva koje postaje lakši plijen za velikodržavne projekte koji preže iz suśedstva.

Umjesto „pomirenja“ u kojem su akteri etnonacionalističke, plemenske skupine, Crnoj Gori danas nasušno treba uspostavljanje društvene kohezije, a nju je bez većih problema moguće uspostaviti uz nekoliko preduslova.

1.      Prvi je preduslov politički i društveni konsenzus oko prihvatanja Crne Gore kao suverene države i prihvatanja njezina Ustava, izrađenog po mjeri modernih liberalnodemokratskih društava. Evo što to u najkraćem znači.

Članom 1 Ustava Crna Gora je definisana kao „nezavisna i suverena država, republikanskog oblika vladavine“, a potom i kao „građanska, demokratska, ekološka i država socijalne pravde, zasnovana na vladavini prava“. Članom 2 Ustava propisano je da je nosilac suverenosti „građanin koji ima crnogorsko državljanstvo“ te da „građanin vlast ostvaruje neposredno i preko slobodno izabranih predstavnika“. Imperativno je propisano da se ne može „uspostaviti niti priznati vlast koja ne proističe iz slobodno izražene volje građana na demokratskim izborima, u skladu sa zakonom“. Jasno je iz svega ovoga da je uvođenje u priču narodā kao nosilaca suvereniteta i ključnih aktera političkih procesa grubo kršenje Ustava, a isto tako i otvaranje prostora za demontiranje građanskoga ustrojstva države. Dakle, to što neko u Crnoj Gori pripada ovoj ili onoj naciji, ovoj ili onoj vjerskoj ili kakvoj drugoj skupini, stvar je njegova individualnog identiteta, a taj je identitet, opet, i ovim Ustavom a i posebnim zakonima zaštićen od diskriminacije. Kako to nedavno lijepo reče profesor Rusmir Mahmutćehajić – upravo je Država najveći ideal jednoga društva i najbolji garant individualnih i kolektivnih prava. Istovremeno država je i garant i preduslov ekonomskog razvoja, obračuna s korupcijom i kriminalom, sprovođenja vladavine prava i sl.

Drugo je pitanje da li je od 2007. godine izgrađivana država u skladu s odredbama Ustava. Moglo bi se reći da vlast koja je bila do 2020. godine jeste gradila institucije i jeste pratila osnovnu trasu propisanu Ustavom, ali je u praksi kriterij partijske pripadnosti nadilazio sve ostale kriterije, što je nagrizalo funkcionisanje ustanova a s njima i Državu te otvaralo prostor za bujanje nepotizma, korupcije i kriminala. Vlast koja je došla nakon 2020. naslijedila je i usavršila partitokratsku tehnologiju, ali je svojim postupanjem krenula u razgradnju i temelja građanskog društva postavljenih Ustavom Crne Gore, promovišući istorijski revizionizam, rehabilitaciju zločinačkih ideologija, uvodeći kriterij narodā kao nosilaca suvereniteta s ciljem pravljenja plemenskih torina čije će poglavice postati nosioci vlasti, ali i demonstracijama nepriznavanja državnoga suvereniteta. Kad predstavnici pojedinih opština u Crnoj Gori u kojima vladaju partije današnje većine, recimo, odu u Skupštinu Republike Srbije da podnose izvještaj o poziciji srpskog naroda u Crnoj Gori, osim što je to zastidno, istovremeno je i akt nepriznavanja suverenosti Države Crne Gore i od domaćina – zvaničnika Republike Srbije – i od gostiju, koji su izabrani na svoje pozicije kao predstavnici građana a ne nekog posebnog naroda. Ingerencije predśednika Srbije, recimo, ne mogu izlaziti iz granica te države, pa je svako njegovo nametanje kao „predśednika svih Srba“ grubo kršenje suvereniteta i gaženje Ustava. Primjere nipodaštavanja suverenosti države od strane predśednika Skupštine Crne Gore ovđe nećemo navoditi jer zaslužuju posebnu studiju.

Ako je suditi makar po retorici većine partija koje čine današnju vlast, ne bi trebalo da prvi kriterijum „pomirenja“, tj. uvažavanje crnogorske suverenosti i Ustava, bude sporan. Doduše, dio partija aktuelne većine zagovara izmjene Ustava u pogledu nominacije službenog jezika – čime nedvosmisleno ukazuju na to da im je do građanske države stalo samo na papiru – no to je samo jedna od manifestacija njihova suštinskog neprihvatanja crnogorskoga suvereniteta, koji su do 2020. godine pravdali pričom da ne pristaju na korupciju i kriminal bivše vlasti, da bi se od 2020. ta njihova propagandna mantra razbila u tirinte. Onoga trenutka kad svi akteri političkoga života, ali i uticajne vjerske i druge  organizacije, prihvate fakticitet crnogorskoga suvereniteta i uvaže Ustav Crne Gore, proces uspostavljanja društvene kohezije biće započet. Ali preduslov za to je da se pogubne i antidržavne etnonacionalističke koncepcije „suvereniteta narodā“ sklone s dnevnoga reda. To nije nešto o čemu se uopšte može raspravljati, a kamoli pregovarati u državi građanskoga profila.

2.      Drugi je preduslov ostvarivanja društvene kohezije suočavanje s prošlošću. Ili još preciznije – društveni konsenzus oko Drugoga svjetskog rata i ratova iz devedesetih.

Ako je Evropska unija utemeljena na liberalnodemokratskim vrijednostima i jasnoj osudi naci-fašizma, Crna Gora – koja je i u preambuli Ustava istakla svoju euro-atlantsku orijentaciju – morala bi se jasno odrediti prema nasljeđu naci-fašizma, što uključuje i osudu djelovanja naci-fašističkih kolaboranata, kako ta tema ne bi opterećivala više generacije koje dolaze. Primjera radi, nema nikakve dileme da su Krsto Popović i njegova Lovćenska brigada u Drugome svjetskom ratu bili kolaboracionisti i služili talijanskome i njemačkom okupatoru. Takođe, četnički pokret u Crnoj Gori tokom Drugoga svjetskoga rata nije opalio niti jedan jedini metak na okupatora, već je, uz apsolutnu servilnost okupatoru, počinio brojne zločine prema antifašistima i manjinskim narodima, sprovodeći genocidni i u osnovi fašistički projekat etničkoga čišćenja na teritoriji projektovane Velike Srbije. S druge strane, partizanski kao jedini antifašistički i oslobodilački pokret ne mogu natrunjiti savremene inicijative za rehabilitaciju nevinih i navodno nevinih žrtava toga pokreta jer, za razliku od četničkoga ili ustaškoga pokreta, zločin nije bio svrha njihova djelovanja. Bilo kakva relativizacija ovih činjenica vodi rehabilitaciji kolaboracionista i zločinaca, onako kako to danas na javnoj sceni najglasnije zagovara Beogradska patrijaršija, ali bi i vodila u dalju destrukciju temelja društva.

Ne manje je važno suočavanje s bliskom prošlošću. Pravosnažnim presudama Međunarodnoga krivičnog suda u Hagu definitivno je utvrđena odgovornost SR Jugoslavije za genocid počinjen u Bosni, što su presude čelnicima Službe državne bezbjednosti Srbije, Jovici Stanišiću i Frenkiju Simatoviću, dodatno potvrdile. Kao dio tadašnje SR Jugoslavije i Crna Gora snosi punu odgovornost za agresiju na Bosnu i Hercegovinu. Te se činjenice ničim ne mogu poreći, a suočavanje s njima i potpuno odbacivanje ideologije koja je stajala iza genocida i zločina, jedini su put „pomirenja“ u Crnoj Gori.

Kad se napravi popis najvećih zločina počinjenih u Crnoj Gori (ili od strane građana Crne Gore) u proteklih stotinjak godina – izuzmu li se zločini Vermahta i njihovih jedinica – razvidno je da su svi sreda počinjeni u ime jedne ideologije. Bilo da je riječ o bijelome teroru, zločinu u Šahovićima, genocidu nad muslimanskim mahom civilnim stanovništvom na śeveru Crne Gore u Drugome svjetskom ratu, strijeljanju civila na Lazinama, bilo o zločinima iz ratova devedesetih – od sramne dubrovačke operacije preko genocida u Bosni, deportacije bošnjačkih izbjeglica, etničkog čišćenja Bukovice, brutalnog ubistva familije Klapuh, Štrbaca, pa sve do Kaluđerskoga laza – svi su ti zločini učinjeni u ime ideologije velikosrpskoga fašizma. Osuda te ideologije i ozakonjenje zabrane veličanja fašističkih zločinaca i kolaboranata drugi je važni preduslov „pomirenja“ u Crnoj Gori.

Umjesto prijevarne koncepcije „narodnoga pomirenja“, u čijem je temelju namjera destruiranja Države Crne Gore, danas nam je, dakle, potrebna ideja društvene kohezije, a do nje nije tako teško doći ako su politički subjekti spremni s verbalnih poruka prijeći na djela. Dovoljno je da svi akteri političkog života, ali i predstavnici uticajnih vjerskih i drugih institucija, prihvate suverenitet države Crne Gore i njezin Ustav te da u procesu suočavanja s prošlošću odbace istorijski revizionizam, osude ideologiju velikosrpskoga fašizma i zločine počinjene u njegovo ime. Samo je to put u stvarno ozdravljenje ovoga društva i utemeljenja pravne i prosperitetne države.