CIA 1946. o Crnogorcima: Na Tita i svitu pokušali atentat (1)

Piše: Vladimir Jovanović

U julu 1946. američki obavještajci fokusiraju Crnu Goru. Između ostaloga, interesuje ih: 1) pokušaj atentata na Tita tokom njegove pośete Crnoj Gori i 2) uloga antikomunističkih „zelenaških” grupa Krsta Popovića.

Podaci se nalaze u analitičkome dokumentu „Internal Situation in Yugoslavia” („Unutrašnja situacija u Jugoslaviji“) iz novembra 1946. godine. Pod oznakom „confidential” („povjerljivo”) distribuiran je korisnicima 4. marta 1947. godine.

Dokument je docnije sadržajno većim dijelom deklasifikovan, pohranjen u arhivu Centralne obavještajne agencije (CIA); no izradila ga je nominalo druga firma, Centralna obavještajna grupa – CIG (Central intelligence group).

***
Naime, po okončanju Drugoga svjetskoga rata, predśednik Hari S. Truman 1. oktobra 1945. potpisaće izvršnu naredbu o raspuštanju vojno-obavještajne službe OSS (Office of Strategic Services). Reorganizacije kapaciteta za obavještajne, propagandno-psihološke i paravojne djelatnosti u inostranstvu su podijeljene između Stejt departmenta, Ministarstva odbrane i Generalštaba. Truman će novom izvršnom naredbom od 22. januara 1946, uspostaviti Nacionalnu obavještajnu upravu, a CIG je njezino operativno tijelo. CIG je embrion CIA, ustrojene 18. septembra 1947. godine.

General Hojt. S. Vandenberg, pomoćnik šefa štaba vazduhoplovnih snaga američke vojske, od juna 1946. je šef CIG. Na toj dužnosti biće do maja 1947. godine. CIG djeluje i u tadašnjoj Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji (FNRJ).

Američke relacije s Titom 1946. najgore su u istoriji. Tito je najjači i najpouzdaniji Staljinov saveznik. Primjenjuje brutalni sovjetski model jednopartijske vlasti. Prema anglo-američkim trupama u Trstu (Territorio Libero di Trieste, „Zona A”) izvodi provokativne vojne pokrete i upade, što je povezano s jugoslovenskim teritorijalnim pretenzijama (D. E. Wooldridge, „Yugoslav-United States Relations, 1946-1947”, Hjuston, 1971).

Ali, saveznički avioni nedozvoljeno prelijeću jugoslovenski vazdušni prostor. Minstarstvo vanjskih poslova FNRJ 7. jula 1946. „uputiće protestnu notu Vladi SAD, a načelnik Generalštaba Jugoslavenske armije Arso Jovanović prosvjedovao je američkom vojnom atašeu tri dana kasnije” (Tvrtko Jakovina, „Američki komunistički saveznik…”, Zagreb, 2003, str. 59).

Tito naređuje da se američki avioni – odbiju li napuštiti jugoslovenski vazdušni prostor, imaju zarobiti prisilnim prizemljivanjima ili obariti: 19. avgusta 1946. jugoslovenski lovac „JAK-3” nad Slovenijom ruši američki transportet „Douglas C-47A”, a oko dvije neđelje ranije američki avion istoga tipa je prisilno prizemljen.

Naslovnica američkoga magazina „Time” od 16. septembra 1946. predstavlja Tita s njegovim sovjetskim ordenom. Redakcijska egida: „Fanatizam ne poznaje granice”.

Ljeto 1946. je tenzično i iz razloga što se u Beogradu odvija proces Dragoljubu-Draži Mihailoviću, vođi četničkoga pokreta, tj. bivšem ministru vojske, mornarice i vazduhoplovstva Kraljevine Jugoslavije. Suđenje je počelo 10. juna, a trajaće do 15. jula 1946. godine. Uoči izricanja smrtne presude Mihailoviću, Tito se zaputio u – Crnu Goru…

***
Hiljade ljudi 12. jula 1946. oduševljeno dočekuje Tita u razrušenoj Podgorici. Nakon Durmitora i Pive, maja i juna 1943. tokom tzv. Pete ofanzive, Titu je to prvi boravak na tlu Crne Gore. U Podgorici drži govor, napomenuvši da je u „veličanstvenoj borbi za oslobođenje, crnogorski narod dao velike žrtve na oltar slobode i nezavisnosti”.

„Evo porušene Podgorice, evo porušenih drugih mjesta koja svjedoče da crnogorski narod nije žalio ništa kada je u pitanju njegova sloboda i čast. Ja vam ovdje mogu reći da će savezna vlada voditi računa o vama, Crnogorcima, o teškoćama sa kojima se sukobljavate na svakom koraku“ („Izgradnja nove Jugoslavije”, knj. 2, Beograd, 1948, str. 76).

Iz Podgorice je Tito otišao na Cetinje. Tamo je govor održao 13. jula. Istoga dana, međutim, „New York Times” donosi udarni naslov: „Tito Reported Hurt In Assassin's Attack” („Tito prijavio povredu u napadu atentatora”). Vijest emituje agencija „Reuter”. Śutradan, 14. jula 1946, „New York Times” piše: „Attack on Tito denied” („Napad na Tita opovrgnut”). Iz jugoslavenske ambasade u Vašingtonu saopštavaju da o atentatu ne znaju ništa.

Za istoriografije ovih prostora je sve ovo nepoznato. Umirovljeni general-major bivše JNA Marijan F. Krajnc (1935-2017) u „Zarote in atentati na Tita” (Grosuplje, 2004) – najopsežnijoj studiji o zavjerama i pokušajima ubistva lidera druge Jugoslavije – navodni slučaj iz jula 1946. u Crnoj Gori ne pominje, makar kao spekulaciju.

U publikaciji „The People Don't Know: The American Press and the Cold War” (Njujork, 1949) vanjsku politiku Vašingtona kritikuje američka ljevica. Tu je objavljeno poglavlje „Falsehood Against Tito” („Neistinama protiv Tita”). Navodni atentat na Tita u Crnoj Gori 1946. se uzima za jedan od primjera neetičkoga izvještavanja američke štampe. „Nije bilo napada na Tita”, tvrdi se (str. 164).

***
Da se informacija o navodnome atentatu na Tita pojavila samo u štampi, vjerovatno bi se mogla pripisati derivatu hladnoratovskih propagandno-psiholoških operacija američke vlade. Međutim, ta se informacija uzima u dokumentu „Internal Situation in Yugoslavia” Centralne obavještajne grupe iz novembra 1946. za nepobitnu činjenicu. Dokument je, ponovimo, „confidential”, tj. nije predviđen za plasiranje u javnosti – prema kojoj se, po definiciji, prioritetno izvode propagandno-psihološka djejstva. Što u dokumentu piše?

„Poslije pokušaja atentata na Tita i njegovu svitu u julu ove godine na crnogorskome tlu”, tvrdi CIG, „režim je poduzeo drastične korake. Uhapšen je određeni broj komunističkih funkcionera, dok su KNOJ [Korpus narodne odbrane Jugoslavije] i redovne vojne jedinice zamijenjene, što implicira da su bile u nekim vezama sa ilegalnim nacionalnim jedinicama”.

Nažalost, nema drugih detalja. Možemo pretpostaviti da je obezbjeđenje Titova boravka u Crnoj Gori, vojno, policijsko i obavještajno – enormno. Ne samo iz razloga veoma napete krize u odnosima sa Amerikancima i Britancima. Jer, dok Tito drži govor na Cetinju, vazdušnom linijom svega par kilometara dalje nalaze se „zelenaške” gerilske grupe crnogorskih nacionalista Krsta Popovića.

Njihovu brojnost – to ću predočiti u nastavku – jugoslavenske vlasti procijenjuju na „oko 50 bandita”, što je, vjerovatno, u to vrijeme najbrojnija antikomunistička gerilska organizacija u Jugoslaviji. Uz to, glavna snaga „zelenaša” nije vojna, nego politička; infiltrirani su i u redovima Komunističke partije Jugoslavije, uživaju sve veću popularnost u narodu, etc.

Je li takva situacija neprimjećena od strane američkih obavještajaca? Naravno da – nije. CIA će, docnije, izvijestiti da su u Crnoj Gori najozbiljnija snaga „antiTito Montenegrin Nationalists lead by Krsto Popovic” („anti-Tito crnogorski nacionalisti Krsta Popovića”).

Štaviše, poslije pokušaja atentata na Tita, naredni paragraf dokumenta „Internal Situation in Yugoslavia” iz novembra 1946. se odnosi na procjenu, kako piše, „ilegalnih grupa, nazvanih ‘zelenaši’, koje predvodi crnogorski brigadir, Krsto Popović”…

(Nastavlja se)