Prije 93 godine: Pogibija 11 komita kod Nikšića (3)

Piše: Vladimir Jovanović Nakon što je nekoliko komitskih družina doslovno i na periferiji Nikšića u prvoj polovini decembra 1923. de facto imalo vlast, Kraljevina SHS, angažujući ne samo žandarmeriju i naravno policiju, nego i vojsku, preduzima masivnu operaciju njihove likvidacije.

U Beogradu je 18. decembra 1923. objavljeno da su se „crnogorski odmetnici, koji su ranije još našli pribežište u planinama u nikšićskom okrugu, odakle su ugrožavali javnu bezbednost u celom okrugu i okolnim srezovima – pošto je jedno poterno odeljenje od žandarma i meštana ubilo njihove vođe Milosava Nikolića [Nikčevića] i Simu Koprivicu – povukli skoro svi u cetinjski okrug i u pravcu Boke Kotorske”.

Zatim, saopšteno je, kako se kaže, da su „svi odmetnici, pod vođstvom [Radojice] Nikčevića, [Milutina-Muja] Bašovića i [Ilije] Lakićevića, pokušali ponovo da se vrate u nikšićski okrug, ali su ih u selu Grahovskim Jabukama, zadržali žandarmi grahovske žandarmerijske stanice”.

U drugome saopštenju se veli da je „razbojnička družina Save Raspopovića i Muje Bašovića, koja je u okrugu nikšićskom do sada počinila nečuvene zločine, sada prešla u okrug cetinjski i za pet dana pobila iz osvete šest žandarma”.

Naime, Raspopović i Bašović su se tada svetili za pogibiju komite Milosava Nikčević, inače učitelja. O tome svjedoči i cjeduljica, koju su Raspopović i družina na jednoj gomili pobijenih žandarma ostavili: „OSVETA ZA MILOSAVA NIKČEVIĆA”.

„Pre nekoliko dana, nekoliko bandita izvršili su između Budve i Cetinja, jedan gnusan zločin”, saopštile su 19. decembra 1923. vlasti Kraljevine SHS. Navodi se kako su „ubili trojicu žandarma”, a „žandarmerija je potom organizovala hitne potere na sve strane; upotrebljena je i vojska, radi osiguranja puteva”.

Srpski list „Vreme” u izvještaju od 20. decembra navodi da su, komiti Raspopovića i Bašovića, „nedaleko od sela Majstora”, ubili jednoga podnarednika i dva žandarma, a još jednoga teško ranili i da je „ispad izvršen uz nesumnjivu pripomoć seljaka sela Majstori”.

Navodi se da je riječ o „jednoj jakoj četi od skoro 30 odmetnika”, koja je, kasnije tokom 15. decembra, i śutradan, 16. decembra 1923, odbila kontranapad „krstarećeg žandarmerijskog odeljenja” i to „na mestu zvanom Jabuke, na granici sreza velimskog okruga nikšićskog i sreza čevskog okruga nikšićskog”.

„Po svemu sudeći, ta ista četa razbojnika napala je sutradan u Trešnjevu, u srezu čevskom, jednu žandarmerijsku patrolu i u ogorčenoj borbi na život i smrt ubila šest žandarma. Gotovo u isto vreme, druga žandarmerijska patrola sukobila se sa odmetnicima na mestu zvanom Ploča u srezu bokokotorskom, na samoj granici cetinjskog i nikšićskog okruga”.

Kako se zaključuje, „borba sa odmetnicima nije dala nikakvog rezultata i potera za njima se jednako produžava; utvrđeno je da su 90 procenata opštine cucke i njeguške stalni jataci razbojnika i zbog toga se odmetnici nesmetano kreću po tim opštinama i vrše zločine uz redovnu pomoć čitavog stanovništva”.

„Da bi se jednom stalo na put daljim zločinima, uzeta je u pomoć vojska, koju će izdržavati opštine gde su se razbojništva poslednjih dana dogodila. Tamo će ostati sve dotle dok, uz pripomoć žandarmerije, ne uništi razbojničke bande i ne pohvata njihove jatake”, saopšteno je u Beogradu.

Sve ovo upućuje na zaključak da su Raspopović i Bašović, nakon ove kaznene ekspedicije, motivisane osvetom zbog pogibije komite Nikčevića, napuštili područje Okruga Cetinje i povratili se u nikšićki kraj; i to iz razloga i da smanje pritisak na tamošnje stanovništvo, kojem srpska vojska i žandarmerija, kao u pravome ratu, u znak odmazde rekvirira stoku i životne namirnice, te na druge načine maltretira.

U međuvremenu, povodom „učestalih zločina”, zvanični Beograd saopštava:

„Ministar unutrašnjih dela, ne raspolažući nikakvim boljim sredstvima za borbu protiv razbojnika, odlučio je da povisi ucene Raspopoviću, Bašoviću i Radojici Nikčeviću od 50.000 na 100.000 dinara. Ostalim članovima njihove družine, koji su ucenjeni sa po 20.000, ucena je povišena na 30.000 dinara”.

To je kontekst koji nas dovodi do 28. decembra 1923. i oružanoga sukoba grupe Raspopovića i Bašovića sa srpskom žandarmerijom i vojskom u Rubežama, nedaleko od Nikšića. Nakon višesatne opsade jatačke kuće u kojoj su otkriveni, a zatim opkoljeni, izginulo je ukupno 11 komita, a najmanje jedan – najvjerovatnije Marko Raspopović, ako ne i dvojica – pominje se i Marko-Majo Vujović – uspio je, ili su uspjeli, da se probije/probiju iz obruča.

Podśećajući na ukupnu visinu ucijenjenih 11 komitskih glava – pola miliona dinara, vlasti Kraljevine SHS saopštavaju da će žandarmi, „učesnici ovog velikog uspeha, dobiti po 5.000 dinara”. To je pouzdan dokaz, koji navodi Novak Adžić u jednom svome tekstu, da je komite u Rubežama napadalo oko 100 žandarma; bez vojnika, koji su uključeni na samome kraju opsade.

Vlasti Kraljevine SHS su tvrdile da ove pogibije znače „konačnu likvidaciju odmetničkog pitanja u Crnoj Gori“. Komiti su predstavljani kao najobičniji pljačkaši: „Stvari, koje su kod njih nađene: oružje, novac i nakit, opljačkane od putnika u nekoliko napada, prenešene su u načelstvo sreza nikšićskog da se popišu i da se docnije po Mogućstvu vrate spostvenicima“.

„Kad se ima na umu da je odmetničkom pokretu u Crnoj Gori pridavan i politički karakter, nema sumnje da je njegovim nestankom postignut veliki uspeh, koji će imati odjeka i na strani“.

Osim već pobrojanih, tokom 1923. su ubijeni i ovi crnogorski komiti: u Morači – Stanoje Bulatović, Jovan Bošković, Radosav Mirković; kod Nikšića – Vuko Stojović; u Vasojevićima – Vukalica Marković, Jakov Mušikić i Todor Dulović; u Kolašinu – Đukan Bulatović (ubijen pri bjekstvu iz zatvora) i Milovan Bulatović (javno strijeljan).

Komitska pogibija u Rubežama kod Nikšića je za srpsku propagandu bio vrhunac te kontrakomitske kampanje. Posebno se srpska štampa ostrvila na pokojnoga Sava Raspopovića, koji je, kako pišu, počinio „čitav niz razbojništava i zločina u cilju ’oslobađanja Crne Gore’“.

„Bezbrojni su bili ti ’politički’ podvizi Save Raspopovića.

Tako u septembru mesecu 1920. god. on je sa svojom družinom, u kojoj se nalazio i zloglasni Mujo Bašović, napao blizu Nevesinja automobil komandanta Treće armije đenerala g. Bože Terzića, koga su svukli golog, pa i njega i njegovu pratnju opljačkali.

U septembru prošle [1922] godine zaustavio je voz na pruzi Bar–Vir Pazar. Pošto je odveo u šumu sve putnike i tamo ih opljačkao, pobio je sve one vojnike i žandarme koji su pokušali da se brane.

Nije manje značajan ni napad Raspopovićeve bande na onaj poštanski automobil, sa koga je opljačkano dva miliona dinara.

Kad se tome doda i ubistvo one dvojice inženjera koji su radili put Nikšić–Trebinje, zatim razbojništvo izvršeno nad onim trgovcima, koji su bili pošli iz Kotora za Cetinje, i kojima su opljačkali znatnu sumu dolara i najzad mnoga druga nedela, onda je sasvim pojmljivo što su oni bili strah i trepet za narod, ne samo u Crnoj Gori, nego i u Sandžaku i u jednom delu Hercegovine“.

Međutim, svi ovi akti Sava Raspopovića, kako se vidi, bili su napadi na pripadnike režima Kraljevine SHS; dvojica „inženjera”, koji se pominju, bili su, ne samo od vlasti unajmljeni članovi kontrakomitskih poćernih odjeljenja, već jedan od njih I poznati zlikovac.

Komiti, ili ubjedljiva većina njih, imali su gvozdeno pravilo – naređenje: nema nasumičnih likvidacija.

Na primjer, 1926. godine, tokom suđenja na Cetinju jednoj drugoj većoj grupi crnogorskih komita, njihov po službenoj dužnosti advokat Milan Buj – inače, istaknuti pripadnik režimske Narodne radikalne stranke – kazao je:

„Naglašavam da od 17 ubistava, za koliko moji klijenti odgovaraju, 16 od ubijenih lica bili su državni organi, a samo jedan seljak, no i ovaj je dao otpor i prvi je ubio jednog odmetnika”.

Za vojvode Raspopovića i Bašovića, te druge komite, njihova država je bila pod okupacijom brutalnoga neprijatelja, te su bili u ratnome stanju – većina njih su u šumama još od austrougarske okupacije, a nakon 1918, jedna okupacija je samo zamijenjena drugom. Oni su bili mahom oficiri i podoficiri pod zakletvom i vodili su, kao gerilski ostatak crnogorske kraljevske vojske, rat protiv neprijatelja Crne Gore – na način kako su u datim prilikama znali i mogli i umijeli.

Milost za sebe, ni prije Rubeža 28. decembra 1923, a ni tada, nijesu tražili, mada su je često za Srbe, žandarme i vojnike, davali.

Vojvoda Raspopović je, na primjer, oko 11 sati 7. avgusta 1919. god. u Kučima, sa komitskom grupom od 12 ljudi, kako se navodi, „razoružao srpsku stražu, oduzeo oružje i municiju njenom komandiru i sedmorici vojnika, skinuo im cipele i vojničke uniforme”, pa im je za njihove pretpostavljene „uručio pismo, potpisano i pečatirano sa CRNOGORSKI KOMITET ZA PRAVDU, u kojem obavještava da im je poštedio živote, zato što ih ne smatra krivcima; ali da ubuduće neće opraštati nikome ko nije na pravom crnogorskom putu”.

Potom je opet zarobio grupu Srba, pa ih puštio; ali, 7. decembra 1919. god. u narednome napadu, ubiće šest vojnika, a jednoga raniti; etc.

Što se tiče konačne identifikacije u Rubežama 11 pobijenih komita, ona je službeno izvršena 29. decembra 1923. u Nikšiću. Spisak tada objavljen je manjim dijelom netačan.
Za isti dan bila je zakazana sahrana, ali je ona odložena – izgleda upravo zbog poteškoća u identifikaciji, pa su komiti pokopani na današnji dan prije 93 godine, dakle, 30. decembra 1923. (bila je neđelja) u Nikšiću.

Javno izlaganje njihovih leševa trebalo je da posluži kao dokaz za „konačnu likvidaciju odmetničkog pitanja u Crnoj Gori“.

Ali, već u noći 20. na 21. januar 1924, upravo kod Nikšića – u selu Kočani, oglasile su se osvetničke puške, bombe i kame.

Komita Majo Vujović, sa Vasom Stanojevićem i družinom, ubili su „aktivnog potporučnika naše vojske“, saopštile su vlasti Kraljevine SHS; osvetnik Majo će do svoje pogibije 2. septembra 1925, po službenim tvrdnjama, nanizati čak 59 neprijateljskih glava.

Potom su komiti Boško Agram, Nikola Vujinović i Ilija Ašanin u Župi Nikšićkoj, selu Dučice, ubili srpskoga žandarma Nikolu Veštića, a kolegu mu upucali u glavu...

Dakle, uprkos pogibiji 11 komita kod Nikšića krajem 1923, borba Za Parvo, Čast i Slobodu Crne Gore je nastavljena.

(Kraj)