Priredio: Vladimir Jovanović
Ranih 1960-ih Ivangrad je „stalno pod gustim oblakom prašine”, izvještavali su dopisnici ondašnje štampe. I grad i bliža okolina su velika gradilišta novih fabrika, infrastrukturnog i saobraćajnog uređenja, a sve po novim urbanističkim planovima.
Ilustracije radi, Ivangrad do tada nije imao ni vodovod, ni kanalizaciju.
Izgleda da su trojica Crnogoraca, svi iz Vasojevića, početkom 1960-ih ključni u zamahu operativnog modernizovanja kasabe. Realizovali su već opisani vrhovni nalog Tita i Blaža Jovanovića od 21. septembra 1959. za politiku da će se za Ivangrad usmjeriti „ŠIRE INVESTIRANJE”.
To je uključilo enormni novac za jednovremenu gradnju i opremanje najsavremenijim tehnologijama fabrikâ sulfatne celuloze i papira, špera i lesonita, kože, cigle i crijepa; rudnika mrkoga uglja; prilaznih magistralnih puteva, gradskoga aerodroma i gradske bolnice, stambenih zgrada, škola, sportskih terena — i novog košarkaškog igrališta s tribinama…
Pomenuti Vasojevići koji su početkom 1960-ih mijenjali lice Ivangrada: - Đorđije-Đoko Pajković (Lužac, 1917-1980), narodni heroj, od 1962. jedno vrijeme crnogorski premijer (predśednik Izvršnog vijeća Crne Gore); - Dobrosav-Toro Ćulafić (Andrijevica, 1926-2011), šef Saveza komunista u Ivangradu (Opštinski komitet SKJ), ujedno član centralnih komiteta i republičke i savezne organizacije SK; - Momčilo Cemović (Buče, 1928-2001), od 1961. gradonačelnik Ivangrada (predśednik Narodnog odbora Opštine). Milivoje-Mića Stijović bio je prvi direktor fabrike celuloze, najveće kompanije u opštini; Miomir Dašić, budući istoričar, direktor ivangradske gimnazije…
A Radule Vešović (1928-2018), nastavnik, pa gimnazijski profesor, mijenjao je sportsko, posljedično i urbano lice Ivangrada. Zahvaljujući njemu, američki basket onomad je najpopularnija igra među Vasojevićima. Iako poznatiji kao košarkaški trener, u mladosti je šampion u streljaštvu, a pronašao sam podatke da je pomagao u radu FK Radničkog (docnije FK Ivangrad), etc.
Još kao nepunoljetan, Radule Vešović je partizan — pripadnik slavne 7. crnogorske udarne omladinske brigade „Budo Tomović”, koja je, između ostaloga, 15. septembra 1944. u borbi s četnicima i Njemcima konačno oslobodila Berane.
A kada je u jesen 1965, uz organizacionu podršku političara iz Vasojevića, Radule Vešović, osnivač i trener KK Ivangrada, crnogorskog višestrukog šampiona, nakon neuspjeha ranijih godina u završnim utakmicama, konačno uveo klub u prvu ligu Jugoslavije, za takmičarsku sezonu 1966. u kojoj igraju svjetski košarkaški asovi Korać, Daneu, Ćosić, Cvetković, Đerđa, Skansi, Tvrdić… jugoslovenska štampa je pisala:
„I sad, kad Ivangrad slavi, misli se vraćaju u vrijeme kad je nastavnik Radule Vešović, prije nešto više od 10 godina, PRVI PUT OKUPIO GIMNAZIJALCE Živkovića, Popovića, Dabetića, Magdelinića, Zečevića, i zajedno sa njima molio komšije da pogledaju šta to igraju u šljunkovitom školskom dvorištu.
Trebalo je vremena da se i za njih odvoji koji dinar.
Jer, kakvi su to prvaci koji igraju bosi i u raznobojnim majicama. POBJEDAMA SU SE TAKO PROČULI, oteli fudbalu gledaoce, na listi sportova stavili KOŠARKU POD BROJ JEDAN.
I kao pravi sportisti — nijesu posustali, neuspjesi u kvalifikacijama za Saveznu ligu još više su ih podsticali da se drugi put što bolje spreme. Sada su uspjeli”…
BASKETIZACIJA IVANGRADA nije obuhvatila samo gimnazijalce, jer je to zaista bio masovan pokret, uzevši u obzir i broj publike. Na užem gradskom području tada je oko 8.000 stanovnika, a utakmice košarkaškoga tima profesora Vešovića na ivangradskom stadionu sportova, pod otvorenim nebom, prema novinskim izvještajima — vjerovali ili ne — prati i do 2.000 NAVIJAČA!
Istina, liše sporta, i nije bilo neke druge zabave u Ivangradu, prenapučenom naglim doseljavanja radnika i stručnjaka, čak ne samo iz Crne Gore, koji su pronalazili posao u novoj industriji dovlačeći sa sobom porodice ili ih tu osnivajući.
Dopisnik iz Ivangrada, Bogdan Šekler, 1963. izvještava kroz jugoslovensku štampu da je Ivangrad „dobio moderne fabrike, nikad prije u njemu nije živjelo toliko inženjera, ljekara, pravnika, nikad prije nije imao oko 5.000 industrijskih i drugih radnika”. Na području ivangradske opštine, koja je u ono vrijeme uključivala Andrijevicu i Petnjicu, imalo je ukupno 65 škola.
U gradu radi jedan bioskop, izgleda vazda dupke pun, jedanput mjesečno održi koncert neka „umjetnička grupa”, neko pozorište gostuje jednom ili nijednom godišnje, a TV program i za one rijetke Ivangrađane koji imaju televizor je — nedostupan.
„Na nekim krovovima već stoje TV antene”, pisao je Šekler, „ali na ekranima u Ivangradu još se ne može viđeti domaći televizijski program; trebaće još jedan relej na nekom od okolnih planinskih vrhova da bi televizijska slika i ovđe stigla”.
Ivangrad tada ima tačno osam poslastičarnica, šest restorana društvene ishrane, jednu „rupu” od hotela („Beograd”), nekoliko kafana i pijacu. Za razliku od manje naseljene Andrijevice, grad, napomenuh, još nema kanalizaciju, ni vodovod. „Gotovo svi objekti u kojima se rukuje životnim namirnicama i hranom nemaju vode, pa je i higijena na niskome nivou”, izvještava Šekler.
„Na primjer, izgled sale hotela ‘Beograd’ odista ima malo sličnog sa osnovnim sanitarnim propisima. Prošle godine u restoranu društvene ishrane građevinskog preduzeća ‘Trudbenik’ zabilježeno je masovno trovanje hranom: tada je oboljelo preko 80 radnika. Ove godine u jednoj poslastičarnici od sladoleda je dobilo trovanje šestoro đece”.
„U Ivangradu nema vodovoda i kanalizacije, osoblje u objektima ishrane je neuredno i ne poznaje sanitarne propise”, govorio je Velimir Boričić, jedini sanitarni inspektor Ivangrada. „U takvoj situaciji moj rad je samo simboličan”…
Čini mi se da će biti neinteresantno objaviti još svjedočenja i činjenica o kontekstu haosa industrijalizacije jedne kasabe iz kojeg nastaje spektakularni poduhvat prof. Radula Vešovića i njegovih momaka da ivangradski basket i uopšte prvi put crnogorsku košarku u jesen 1965. lansiraju na zvjezdanu scenu Prve lige Jugoslavije.
Božo Bulatović (1927-2009), veliki crnogorski književnik i novinar, koji je tada radio za beogradski „Borbu”, napisao je u ljeto 1963. o Ivangradu reportažu „Razglednica: Biti dimnjaku do ramena”. Evo je u cjelini:
Ivangrad, jula. – Na nedavnom sastanku na opštinskom nivou, jedan od ovdašnjih aktivista — poznat po jetkim šalama — rekao je, aludirajući na izvjesnu nedoraslost grada da se odmah usinhronizuje sa industrijom:
— Što nam ovo šćede: mogli smo mirno da grickamo plate i penzije!
I zbilja, trideset milijardi dinara — koliko je grad na Limu dobio za posljednje tri godine da se, dimnjacima, vine nebu pod oblake — donijele su i brojne probleme i komunalne glavobolje do stepena migrene.
Tu misao ne taji ni sekretar opštinskog komiteta Saveza komunista DOBROSAV ĆULAFIĆ:
— Fabrika celuloze je grandiozna stvar, ali će daleko teže biti da ovu kasabu učinimo dostojnom da živi pored njezinih dimnjaka…
Ni ivangradska ulica, ni prodavnica, ni kafana, ni stambeni fond, ni kolektivna česma na uglu, ni učmala duša „mirnog“ varošanina — ništa skoro od svega toga — uz sav poslijeratni napredak — ne odgovara novonastaloj situaciji u gradu. Jer, iz autobusa, iz aviona, iz sopstvenih kola — putnik najednom otkriva gigant na ostrvu između Lima i jedne manje rječice; i slika je doslovno ravna viziji iz sna ili fatamorgani.
Pa dimnjaci, pa hale, pa oni brojni objekti iz reda sporednih gradnji, pa novi ljudi, pa grad koji raste…
A ko da sretne i pruži ruku i tom dimnjaku, i budućem produktu, i dolazećem inženjeru, električaru i savremenom proleteru koji u Ivangradu treba da nađe rodni grad svoje đece?
Zar da sve to dočeka ova prašina po ulicama, neka mesara u kojoj na svako kilo mesa dolazi i nešto grama muva.
Ili mesna trgovina koja je godinama živjela u uvjerenju da opštinski faktori neće dozvoliti konkurenciju, pa je spavala za tezgom. Ili pekara koja je od pšeničnog brašna pravila hljeb kao da je od ječma.
— Zbog toga smo — kaže Dobrosav Ćulafić — napravili jednu mesaru ravnu boljoj beogradskoj, do jeseni završavamo mljekaru, otvorićemo dvije samoposluge, pekara će biti nešto sasvim drugo, nova prodavnica tekstila vuče potrošače više no sve dosadašnje; a ulice su, kao što se vidi, raskopane, pravimo vodovod i kanalizaciju…
U borbi da bude dostojan svoje rođene industrije, Ivangrad je i pomenutu mesaru, koja je već gotova, gradio skupljim parama nego što je bilo neophodno. Moglo se proći jeftinije, ali — onaj dimnjak, onaj stručnjak, novi građanin, treba da ośeti da mora da se mijenja zajedno sa okolinom.
Trgovina je dobila neuralgične napade. Njezini predstavnici su dolazili kod odgovornih i žalili se:
— Zaboga, opština će dozvoliti „izvanjcima” da otvaraju prodavnice. Što da radimo?
— Ključ u vrata ako ne poslujete dobro! — kratko je rekao sekretar.
Nije lako ni opštini. Ulice su sad oranje. Debele vene vodovoda i kanalizacije (neće biti rušenja, sve je dobro izračunato!) već se pletu komunalnim podzemljem.
Sad se pojavio problem parkova i gradskoga zelenila. Treba osnivati nove organizacije koje će se starati o tome da sve bude — gradski.
Koliko je tek koštala nova bolnica (uz jedan zimušnji javašluk koji je rezultirao prskanje cijevi, sad to iznova stavljaju).
Iz prašine, kao i iz svakog radilišta koje u početku liči na besmisao — pojavljuju se prva gradska uporišta: na novim zgradama već sijaju podnoć firme preduzeća. Uskoro se očekuje da beogradski „Novi dom” otvori svoju filijalu na obali Lima. Biće uvedena i pozornička služba milicije — grad je grad.
Doći će i nove škole. U stambenim zgradama — skoro na svakome spratu — po jedna mala Jugoslavija. U smislu pokrajina, naglasaka, nariječja. U jeziku grada, u onome zvonu govora koji dopire do prodaznika u mimohodu, već se naslućuje jedan NOVI IVANGRADSKI FON: malo brđanskog, malo ravničarskog, malo dijalekatskog, malo književnog zvuka.
Sad je prašina prekrila ulice, pa se umnožili i čistači cipela i njihovi novčanici. Znaju da će se zatrpati rupe kuda prođe kanalizacija, da će zemlju prekriti debeli tepih asfalta. Kucaju četkama o kovčežiće, očiste građaninu cipele, naplate; a građanin pođe pedeset metara, vrati se poslom, a onaj isti čistač kuca opet četkom u kovčežić i još se ljuti: — Ih, što si cicija, kako su ti prašnjave cipele, a nećeš da ih očistiš! A kad bi ih građanin očistio svaki put kad se zapraše, trebalo bi par hiljada — dnevno.
Nema više zabrinutih priča o trasi magistrale ili auto-strade — zna se: đe su dimnjaci, mora biti i pruga i puteva. Naglim štirenjem novogroadnji na prigradske terene mnoga sela postala su dio grada, sad su to naselja: ivangradske Karaburme, Dorćoli...
Put od dimnjaka vodi pravo u grad: da se promijeni on kao urbano biće, da se promijeni građanin kao detalj na širokome mozaiku. Da se za par godina — iz autobusa, aviona ili sopstvenih kola — vidi ne samo gigaant što liči na fatamorganu, nego i jedan grad — iz punih usta grad.
Gledajući, u odlasku, visoke dimnjake, i tragove stare ivangradske čaršije (u kućama i ljudima), śetio sam se one čuvene anegdote: fratar u Parizu, odmah poslije Gutembergova pronalaska, držao je na rukama novu, mirišljavu knjigu, pogledao ka Bogorodičnoj crkvi i rekao: „Ovo će uništiti ono!”
Dimnjaci će gutati stari Ivangrad…
(Nastavlja se)
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR