Potpisali Rusima…

Piše: Elizabeth Anderson

*  *  *

(U radu naslovljenom, u prijevodu, „Specifične ranjivosti države na ruski uticaj: studija slučaja Crne Gore”, koji je objavljen početkom 2019, a iz kojeg „Antena M” u nastavcima objavljuje najinteresantnije djelove — autorka je u glavnim potezima anticipirala zbivanja kod nas posljednjih godina; prvi je nastavak na donjem linku)

* * *

ANALIZA CRNE GORE. - U odjeljcima koji slijede, analiziraće se najveće ranjivosti u Crnoj Gori koje su podložne ruskome uticaju…

Milo Đukanović, na način prilično sličan Vladimiru Putinu, obavlja funkciju premijera ili predśednika od 1991, sa nekoliko godina „penzionisanja”. Ankete javnoga mnjenja pokazuju da Crnogorci nemaju povjerenja u svoju korumpiranu vladu, ali se ośećaju nemoćno da bilo što urade povodom toga. Ova ośećanja, zajedno sa složenom mješavinom etničkih grupa i istorijskih perspektiva u zemlji, stvaraju situaciju koja je pogodna za učvršćivanje ruskoga uticaja. Zbog neefikasnosti crnogorskoga političkog sistema, skoro svaki sloj u njemu je spreman za ruski uticaj i miješanje kako bi mu zadao veliki udarac…

Đukanović je u osnovi na vlasti u Crnoj Gori od 1991. kada ga je njegov mentor, Slobodan Milošević, prvi put imenovao za premijera. Đukanovićeva stranka, Demokratska partija socijalista (DPS), takođe je na vlasti od 1990. godine i zadržala je većinu mjesta u parlamentu do danas. DPS-u je prethodnica Savez komunista Crne Gore, koji je bio ogranak Saveza komunista Jugoslavije, vladajuće stranke od 1945. do 1990. godine…

Nacionalizam u Crnoj Gori se proširio tokom Miloševićevih godina u Jugoslaviji (1987-2000). Ipak, uprkos pozivima na nezavisnost od svih ostalih jugoslovenskih naroda, u Crnoj Gori nije bilo želje za nezavisnošću. Crna Gora je stoga bila jedina država u bivšoj Jugoslaviji koja se odrekla nezavisnosti i ostala sa Srbijom početkom 1990-ih. Nakon što su sve ostale države stekle nezavisnost, Srbija i Crna Gora su osnovale Saveznu Republiku Jugoslaviju (SRJ) u aprilu 1992. godine, u kojoj su bile jedine dve države.

Sa Đukanovićem na čelu, DPS je pažljivo osmislila svoju političku igru. I uprkos tome što je pro-Milošević nastrojena kada joj je to odgovaralo, polako se distancira od Miloševića, što je kulminiralo konačnim raskolom 1997. godine. U to vrijeme, DPS je takođe počela da mijenja svoju orijentaciju ka Zapadu i usmjeravao svoje poruke ka povećanoj integraciji sa Zapadom. Raskol s Miloševićem je uglavnom rezultat raskola unutar vođâ DPS-a: predśednik Crne Gore Momir Bulatović s jedne strane, koji je nastavio da podržava Miloševića; i Đukanović, tada premijer, s druge strane. Ovaj raskol je rezultirao podjelom DPS-a na dva entiteta, DPS i Socijalističku narodnu partiju (SNP).

Ove dvije stranke su se borile narednih godina u pogledu pitanja crnogorske državnosti. DPS je počela da se pozicionira kao stranka za nezavisnost. SNP je držala raniju stranačku liniju i nastavila da bude čvrsto prosrpska (ili, možda, prikladnije: za ujedinjenje Srbije i Crne Gore), sve dok Milošević nije smijenjen sa vlasti 2000. godine. U tom trenutku, SNP, koja je zacrtala svoj kurs kao onaj povezan sa Srbijom i Miloševićem, manje-više je izgubila svu svoju moć.

DPS je postala lider crnogorskoga pokreta za nezavisnost: obnovljenog nacionalnog identiteta odvojenog od Srbije. Ovaj nacionalni identitet je uključivao ljude svih etničkih grupa i nastojao je da Crnu Goru predstavi kao multikulturalnu državu u kojoj su bili uključeni i Bošnjaci, Hrvati i Albanci (barem u retorici DPS-a). Ipak, SRJ [tačnije, od 2003. Državna zajednica SiCG] ostala je entitet do 2006. kada je konačno, nakon devet decenija ratova i strane okupacije, Crna Gora povrnula nezavisnost koju je izgubila 1918. stvaranjem jugoslovenske države…

Freedom House izveštaj o nacijama u tranziciji, iz 2018. godine, Crnu Goru klasifikuje kao poludemokratiju sa ocjenom 3,93 (pri čemu je 1 najniži rezultat, 7 najviši). Postoji mnogo razloga za to: najočigledniji su kontrola političke elite nad klijentelističkim političkim sistemima, visok nivo crony kapitalizma, korupcija, nedostatak jakih opozicionih stranaka i — snažan uticaj Rusije.

U Crnoj Gori, problemi počinju na vrhu, što stvara velike ranjivosti i neliberalne prizvuke koji prožimaju skoro sve dijelove političkoga života. Ljudi takođe imaju malo povjerenja u svoj politički sistem. Prema anketi iz 2015. godine, samo 25% Crnogoraca vjeruje u političke stranke, a većina misli da njihova zemlja ide ka pogrešnom smjeru. Nedostatak povjerenja u političke stranke se generalno smatra i posljedicom visokoga nivoa korupcije koji godinama postoji u zemlji.

KORUPCIJA I KLIJENTELIZAM. - „Najveća bezbjednosna prijetnja nijesu ruski tenkovi ili ruske dezinformacije, već naša sopstvena korupcija — i načini na koje Rusija pokušava da je iskoristi” (Mark Galeotti).

Od svih ozbiljnih vladinih problema u Crnoj Gori, možda je najrasprostranjeniji korupcija, „problem iz kojeg proizilaze svi ostali”. Bez korupcije, teško je zamisliti da bi isti pojedinac i ista vladajuća stranka mogli ostati na vlasti decenijama. Đukanovićevo lukavo političko manevrisanje omogućilo je njemu i njegovoj stranci da se konsoliduju i ostanu na vlasti…

Visok nivo korupcije prisutan na svim nivoima crnogorske vlade može biti korišćen kao sredstvo od strane Rusije za ostvarivanje svojih interesa u zemlji. Pored slabljenja političkoga sistema u zemlji, korupcija određuje apetite investitora za poslovanje u zemlji. Ona prirodno odvraća najefikasnije investitore od ulaganja, ali često privlači one sa labavijim moralom i kodeksima ponašanja koji teže ka prednosti kroz koruptivna sredstva. Smatra se da ruski investitori u velikoj mjeri profitiraju od toga…

S obzirom na nivo ruskih investicija u Crnoj Gori i dokazane slučajeve korupcije u koje su umiješani ruski državljani, prirodan je zaključak da Rusija i utiče i profitira od crnogorske kulture korupcije. Veliki dio crnogorskih priobalnih nekretnina je u vlasništvu ruskih biznismena i navodno je crnogorska država obezbijedila mnoge privatne kredite kompanijama sa ruskim vezama i interesima.

Izveštaj OCCRP-a navodi da je od 2006. Đukanović obezbijedio 300 miliona eura državnih garancija za kredite koje su privatne kompanije uzele bez kamate, od čega 184 miliona eura nikada nije vraćeno. Oko 70% neplaćenih kredita bilo je ruskom oligarhu Olegu Deripaski i njegovoj fabrici aluminijuma KAP…

Zbog svoje duge vladavine, DPS je bila u stanju da instalira i održi saveznike u svim ključnim institucijama u zemlji i u svim granama vlasti. Ovo ometa pravilno funkcionisanje vlade i osigurava da DPS ostane na vlasti. Pravosuđe je posebno pogođeno klijentelizmom. Nije slučajno da je reforma pravosuđa jedan od ključeva za pristupanje Crne Gore Evropskoj uniji, što je više puta isticano…

SLABA I FRAGMENTIRANA OPOZICIJA. - Prema intervjuima sa stručnjacima dobijenim tokom ovoga istraživanja, jedna od glavnih ranjivosti u Crnoj Gori je slabost opozicionih stranaka. Jer, ne postoji pravi izazivač moći vladajuće stranke.

Nedostatak jake opozicije, iako s jedne strane potencijalno smanjuje tenzije unutar društva zbog političkih sukoba i kampanja blaćenja, šteti društvu u cjelini jer postoji manji podsticaj za aktuelnu vlast da se ponaša odgovorno.

Iz perspektive ruskoga uticaja, to znači da će, kako bi se suprotstavila snazi vladajuće stranke, Rusija vjerovatno više ulagati u podršku proruskim stranakama u zemlji, ili će se možda čak miješati u izbore u zemlji ako želi da postigne povoljan izborni rezultat za Rusiju. Međutim, s obzirom na to da mnogi ruski investitori trenutno imaju koristi od vladavine DPS-a, Rusija mora biti oprezna da ne ide predaleko i rizikuje da nekako našteti svojim agentima i građanima koji trenutno imaju koristi od odnosa sa DPS-om.

Relativno slaba opozicija povećava šanse za crony kapitalizam, osvajanje države od strane elita i korišćenje korupcije kao alata za održavanje vlasti i podršku drugim pristalicama — sve je prisutno u Crnoj Gori.

Dalje, problem pogoršava to što je crnogorsko vrijednovanje jakoga lidera i harizmatične ličnosti na vrhu uvijek bila jedna od karakteristika njezinih vođa stotinama godina unazad. Slaba i fragmentirana opozicija, međutim, ne znači da ne postoje opozicione stranke. Iako i dalje značajno zaostaju u anketama, opozicione stranke dobijaju na snazi.

Najviše zabrinjava možda najglasniji opozicioni savez, Demokratski front (DF), „višestranački savez rusofilskih, srpskih nacionalističkih i antizapadnih političkih partija”. Iako se i dalje smatra slabim u poređenju sa DPS-om, Demokratski front je ojačao posljednjih godina, djelimično kao rezultat povećane ruske podrške…

Više različitih grupa djeluje pod zastavom DF-a. Najvažnije su Nova srpska demokratija Andrije Mandića (8 mjesta u parlamentu), Demokratska narodna partija Milana Kneževića (4 mjesta u parlament), Pokret za promjene Nebojše Medojevića (5 mjesta u parlamentu).

Mnogi lideri DF-a su putovali u Rusiju i sarađivali s Rusijom i imali su njezinu podršku u različitom stepenu. U junu 2016. godine, Mandić, zajedno s Kneževićem i liderima mnogih drugih proruskih stranaka na Balkanu, otputovali su u Rusiju i potpisali sporazum o vojnoj saradnji sa Putinovom Jedinstvenom Rusijom radi „stvaranja vojno neutralne teritorije na Balkanu... (kao dio) smanjenja međunarodnih tenzija radi formiranja teritorije neutralnih suverenih država, koja bi obuhvatala Srbiju, Crnu Goru, Makedoniju i Bosnu i Hercegovinu”.

Ovaj sastanak se dogodio između dva značajna perioda u novijoj istoriji Crne Gore, oba sa manje-više potvrđenim ruskim uticajem — protesti 2015. i pokušaj državnoga udara (coup) u 2016. godini.

Hronološki usred ovih zbivanja, članovi stranke Jedinstvena Rusija pośetili su Crnu Goru. Sastali su se sa proruskim strankama, vjerskim vođama, nevladinim organizacijama, medijima i ruskim građanima koji žive u zemlji. Nakon ovih sastanka u aprilu 2016. godine, tenzije u Crnoj Gori su porasle.

a) Protesti u oktobru 2015. godine. - Veliki protesti koje su organizovale opozicione grupe počeli su u Podgorici u oktobru 2015. i makar na površini bili u znaku protivljenja korupciji i predloženom ulasku Crne Gore u NATO. Predvodio ih je lider NSD Mandić.

Vjeruje se da je Rusija značajno učestvovala u podržavanju protesta, kako finansijski, tako i kroz podršku na društvenim mrežama i u medijima. Đukanović je proteste povezao sa „nacionalističkim krugovima u Srbiji i miješanjem Rusije u unutrašnje poslove zemlje”. Protesti su rasli u snazi i intenzitetu, što je na kraju rezultiralo velikim neredima u Pogorici 24. oktobra 2015. godine, a zatim i pokušajem državnoga udara u oktobru 2016. godine.

b) Pokušaj državnoga udara 2016. godine. - Crnogorski i međunarodni zvaničnici tvrde da su se srpski i ruski nacionalisti, zajedno sa nekim Crnogorcima, urotili da državnim udarom preuzmu vlast nad skupštinom tokom parlamentarnih izbora u oktobru 2016. godine. Uglavnom se vjeruje da je prevrat bio posljednji pokušaj da se spriječi ulazak Crne Gore u NATO, međutim, neki takođe veruju da je insceniran od strane Đukanovića u nastojanju da održi vlast i obezbijedi glasove.

U svakom slučaju, plan za državni udar je bio da 20 zavjerenika, obučenih u ukradene policijske uniforme, stoje ispred parlamenta i ostanu tamo dok se ne objavi rezultat izbora — koji je trebalo da bude pobjeda DF-a. Stotine pristalica koji bi čekali ispred parlamenta zatim upadaju u zgradu, a „policija” bi trebalo da puca na njih. DF bi zatim poziva na dodatne proteste kako bi ismijao „pokušaj DPS-a” da upotrijebi nasilje kako bi spriječio trijumf DF-a.

Đukanović, koji je tada bio premijer, takođe je trebalo da bude ubijen.

Međutim, plan je osujećen kada je 20 zavjerenika uhapšeno noć prije izbora. Izvještava se da je srpska Bezbednosno-obaveštajna agencija upozorila crnogorske službe bezbjednosti da je 50 vojnika ruskih specijalnih snaga ušlo 15. oktobra u crnogorsku teritoriju iz Srbije, od Zlatibora. Kada su izgubili kontakt sa uhapšenima u Crnoj Gori, pobjegli su iz zemlje.

Glavni specijalni tužilac Crne Gore Milivoje Katnić takođe je izjavio da je oko 500 ljudi planiralo da uđe u Crnu Goru i izazove nasilne proteste u Podgorici na dan izbora. Prema riječima crnogorskih zvaničnika, srpski državljani su planirali državni udar po nalogu ruskih operativaca GRU-a i FSB-a. Kompletan plan je uključivao ruske agente, srpske ekstremiste i vođe DF-a.

General Bratislav Dikić, bivši šef srpske žandarmerije, uhapšen je zbog sumnje da je organizovao državni udar. Umiješan je i ruski vojni oficir Eduard Šišmakov. Aleksandar Sinđelić, koji se samoidentifikovao kao srpski nacionalista, vođa Noćnih vukova i glavni osumnjičeni koji je postao svjedok na suđenju u Crnoj Gori, na sudu je kazao da je Šišmakov bio jedan od glavnih finansijera zavjere.

Šišmakov je poznati ruski agent GRU koji je proglašen personom non grata i proćeran iz Poljske 2014. zbog navodne umiješanosti u špijunažu dok je bio zamjenik vojnoga atašea u ruskoj ambasadi u Varšavi. Tvrdi se da je bio glavni organizator i finansijer zajedno sa Vladimirom Mojsejevim, čiji je pseudonim bio Vladimir Popov, još jedan ruski agent GRU. Za Sinđelića se kaže da je radio kao veza između Šišmakova i Moisejeva i da je bio zadužen za regrutovanje stotina lokalnih dobrovoljaca za učešće u prevratu.

Viši sud u Podgorici je 2017, zbog ulogâ u pokušaju državnoga udara, formalno optužio Mandića i Kneževića iz DF-a za „pripremanje zavjere protiv ustavnoga poretka i bezbjednosti Crne Gore” i „pokušaj terorističkoga čina”…

(Nastavlja se)

* * *

Autorka je ovaj rad kao magistarsku tezu odbranila 2019. na katedri politikologije Fakulta sociálních studií Masarikova univerzita, Brno - Češka Republika.