Izdana Crna Gora: Jugoslovensko ujedinjenje i kontroverzna međusaveznička okupacija (3)

 Piše: Dr Alberto Becherelli

MEĐUSAVEZNIČKA OKUPACIJA I BOŽIĆNI USTANAK. - [prethodni nastavci na donjem linku]

Za razumijevanje situacije oko Božićnoga ustanka pogledati, na primjer, izvještaj kapetana Brodija, člana Britanske misije u Crnoj Gori, koji je ministru vanjskih poslova SAD, poslao Nelson Pejdž, američki ambasador u Rimu. Izvještaj, od prvih dana januara 1919. godine (Brodi je napuštio Crnu Goru 9. januara), dobro ilustruje teške prilike u koje je zemlja išla.

Pejdž izvještava:

„Srbi, ośećajući se podržanima od strane francuskih vlasti, vojno su okupirali Crnu Goru, rašćeravši crnogorske ustanike koji su se digli u revoluciju oko 3. i 4. januara, zahtijevajući povlačenje srpskih trupa iz Crne Gore i zahtijevajući zauzimanje Crne Gore od strane savezničkih trupa koje bi jemčile slobodno izražavanje volje Crne Gore na neograničenim izborima ili referendumu.

[Andrija] Radović, predstavnik takozvane crnogorske uprave, proglašen je srpskim plaćenikom i radi na potpunom uništenju crnogorske nezavisnosti. Francuski gen. Venel, koji očito podržava srpsku stranu, snažno je zaustavio američke i italijanske trupe kojima je italijanski komandant naredio da dođu u Cetinje kao odgovor na apel crnogorske ustaničke stranke, izjavljujući da niko liše srpskih i francuskih trupa ne smije okupirati Crnu Goru.

Čini se da su se crnogorske ustaničke snage raspršile nakon sudara o kojem se navodi da je nekoliko stotina ljudi s jedne ili druge strane poginulo, a neki su se vrnuli svojim domovima, drugi traže utočište u Albaniji ili na mjestima pod italijanskom zastavom, ali svi su naoružani puškama i navodno izjavljuju da će crnogorska nezavisnost biti očuvana ako bude potrebno 500 godina borbe.

Kapetan Brodi me obavještava da, iako je prije ovih sukoba sa Srbima bilo malo simpatija za ideju obnove crnogorske dinastije, od borbi određena promjena se uočava u njihovom stavu”. (RUS-PPC, Vol. II, The Ambassador in Italy - Page, to the Acting Secretary of State, Rome, January14, 1919, 371-2)

* * *

Slijedeći naredbe franncuskoga gen. Franša d’Epereja (na čelu savezničke Istočne armije), savezničke su trupe krajem aprila 1919. napuštile garnizone u unutrašnjosti Crne Gore, uključujući italijanske odrede. Saveznička okupacija je sužena na obalno područje (Bar, Kotor, Ulcinj i Virpazar) s ciljem osiguranja opskrbe za Skadar, dok je unutrašnji dio zemlje bio isključivo garnizoniran srpskim trupama. Englezi su takođe napuštili Virpazar i Bar između 27. i 30. aprila. Italijani su ostali u Baru (kod željeznice i luke), Kotoru i Virpazaru, ali im je kategorički naređeno da se ne miješaju usukobe između srpskih i crnogorskih „disidentskih” bandi.

Iz informacija dobijenih povjerljivo u Parizu [Mirovna konferencija], činilo se da je, nakon prijedloga Vilsona [1913-1921. predśednik SAD], Vijeće četvorice [silâ Antante] konačno odlučeno o povlačenju svih savezničkih trupa iz Crne Gore, te je Klemanso [1917-1920. francuski premijer] posljedično naredio evakuaciju francuskoga kontingenta. Međutim, na vijest da italijanske trupe neće biti evakuisane iz Crne Gore dok ne odu i srpsko-jugoslovenske — koje su prema naredbi o evakuaciji trebale otići posljednje — Klemenso je odgovorio da će i francuski kontingent ostati. Posljednje francuske trupe napuštile bi Crnu Goru (Bar i Virpazar) u februaru-martu 1920, dok bi italijanska vojska ostala do ljeta 1920.

U Kotoru je, prije povlačenja francuskih trupa, 1. avgusta 1919, prisutan saveznički garnizon pod zapovjedništvom francuskoga gen. Tahona (zamijenio Venela u februaru te godine), a koji se sastojao od: italijanske brigade, te po jednoga francuskoga i tri srpsko-jugoslavenskoga bataljona. Nakon odlaska francuskoga bataljona, ostali su Italijani i srbo-jugosloveni, većinom ovi potonji. Situacija, iako mirna, bila je delikatna zbog prisutnosti velikih austrougarskih brodova, arsenala i municije koje Italijani nijesu htjeli ostaviti u srpsko-jugoslovenskim rukama, barem dok Mirovna konferencija nije pravilno utvrdila sudbinu istočne obale Jadrana.

Budući da Italija nije isključila mogućnost aneksije Kotora, nije ostavila grad u čijoj se luci još nalazila francuska mornarica u zaštiti bivše austrougarske pomorske baze. Francuzi, zapravo, nijesu skrivali namjeru da žele podstaknuti isporuku habsburškoga arsenala izravno srbo-jugoslovenima. Zbog italijansko-jugoslovenskoga spora oko arsenala eks Austro-Ugarske, francuska se evakuacija dogodila tek u decembru 1920. godine. Konkretni razgovori započeli su u ljeto 1920. sa najavom skore evakuacije francuske mornarice iz gradske luke, uprkos činjenici da sudbina Kotora još nije bila određena. Vlada u Beogradu, nakon potpisivanja Rapalskoga ugovora [12. novembra, Rapal kod Đenove] i pritiska jugoslovenske delegacije u Parizu protiv nastavka već uzaludne okupacije, preuzela je u pośed bivše austrougarske brodove u luci.

U julu 1920. engleski ministar u Beogradu Olben Jang, pišući erlu Kerzonu [1919-1924. ministar vanjskih poslova Velike Britanije], komentarisao su se nemiri, koje je izazvao crnogorski pokret za nezavisnost kao „nesumnjivo istinske prirode”, već uglavnom smiren evakuacijom Italijana s crnogorske teritorije.

Od ljeta 1919. godine „zeleni” su se ponovno dohvatili oružja, ovaj put uz italijansku podršku. U aprilu je, zapravo, vlada u Rimu s crnogorskom vladom u egzilu potpisala vojnu konvenciju o formiranju crnogorske legije u Italiji. Italijanski brodovi iskrcali su se u Crnoj Gori nove snage crnogorskih legionara spremnih da podstiču stanovništvo protiv vlasti Srbije, a da nijesu postigli željene rezultate.

Regije Bara i Virpazara postale su poprišta novih sukoba između srpsko-jugoslovenskih, crnogorskih ustaničkih i italijanskih trupa. Italijani su incidente pripisali „uobičajenim jugoslovenskim provokacijama i otvorenoj politici favorizacije Srba koju su sistematski praktikovale francuske vlasti”.

Naprotiv, Nikola Pašić 7. avgusta 1919. na Mirovnoj konferenciji iznosi službene proteste „protiv arbitrarnih i subverzivnih manevara” italijanskih garnizona u Crnoj Gori, koji su, prema njegovim riječima, „izgubili simpatije stanovništva prije svega zbog favorisanja obnove autokratskog režima kralja Nikole”. Jugosloveni su optužili Italijane da „opremaju oružjem i municijom crnogorske bande, koje su organizovane u Gaeti”, a zatim iskrcane na crnogorsko more pod italijanskom kontrolom, fenomen dobro poznat jugoslovenskoj tajnoj službi. Takođe, Jugosloveni su predložili povlačenje italijanskih garnizona iz Bara, Ulcinja i Virpazara, te da kontrola nad Skadrom bude pod Međusavezničkim zapovjedništvom, a ne pod italijanskim iz Valone [Vlorë, Albanija], s obzirom na činjenicu da bi s eventualnim povlačenjem francuskih garnizona, koji su prema njima bili element ravnoteže, nedostajala svaka kontrola i jemstvo nad Italijanima. Jugoslovenska delegacija na Pariškoj mirovnoj konferenciji, doista, još je jednom izričito zatražila evakuaciju italijanskih trupa iz Crne Gore kako bi se definitivno dovršilo s unifikacijom Kraljevine SHS. U ljeto 1919. godine (26-29. jula), Andrija Radović, a zatim Pašić (14, 29. i 31. avgusta) poslali su note Klemensou pozivajući na povlačenje italijanskih trupa koje su bile optužene za namjerno podtsicanje „elemenata nereda” u Crnoj Gori.

* * *

Gušenje crnogorskoga revolta od strane srpsko-jugoslovenskih trupa, naprotiv, nije okončalo djelovanje „zelenih” protiv „bijelih” i novih institucija Kraljevine SHS.

Suprotstavljanje između dvije frakcije ostalo je živo u jugoslovenskoj državi, kao svojevrsni građanski rat, s „bijelima” podijeljenima u mnoge prosrpske stranke i crnogorskom nacionalnom opozicijom, koja se progresivno uključivala u Federalističku i Komunističku stranku.

Štoviše, već u februaru 1919. italijanska komanda Kotora izjavljuje kako je u gradu osnovana sekcija internacionalističke jugoslovenske socijalističke stranke, snažno povezane sa socijalističkim krugovima Dubrovnika i podržane od stotinu antisrpski orijentisanih radnika i preduzetnika. Ovaj je događaj brzo izazvao neprijateljstvo srpskih vlasti, takođe i zbog bliskih kontakata ove socijalističke stranke s Hrvatskom seljačkom strankom u Zagrebu, najvažnijom opozicionom snagom protiv centralizma Beograda.

Ljeti 1919. komiti su i dalje aktivni, iako manje kohezivni nego na početku. Liše skupine oko Bara, na čelu s Savom Raspopovićem, za koju su se srpske vlasti bojale da bi se mogla skloniti u italijanski garnizon, oko Cetinja su postojali komiti pod kapetanom Krstom Popovićem; drugi oko Nikšića pod vođstvom crnogorskoga poručnika; i četvrti na području između Budve i Cetinja.

Srpske vlasti su postupno eliminisale disidente i pratile osumnjičenike. Čitava sela su spaljivana kako bi se spriječili članovi familija komita da opskrbljuju ustanike sredstvima za život. Zbog ove strategije, 500 ljudi pod komandantom Popovićem se predalo srpskim vlastima na Cetinju.

Ako je prigušeno nezadovoljstvo protiv srpskoga režima bilo ograničeno na urbana središta zbog straha od odmazde, ono se otvorenije manifestovalo na selima, s čestim sukobima između žandarmerije i stanovništva, posebno u područjima u kojima su Albanci bili pretežni (područje Bojane). Albanci su, zapravo, često u kontaktu s italijanskim garnizonom Bara, otvoreno pokazivali svoje neprijateljstvo prema srpskim vlastima.

U maju 1919. godine došlo je do sukoba sa srpsko-jugoslovenskim snagama u okolini Kolašina, dok su početkom jula oko Cetinja zabilježene borbe između srpsko-jugoslovenskih i crnogorskih snaga (potonji su bili pripadnici crnogorskih legija koje su došle iz Italije u italijanskim uniformama).

Italijanski garnizon izjavio je da su „komiti kralja Nikole”, podržani od strane stanovništva, 9. jula 1919. konačno zauzeli Kolašin [Rovca], proćeravši srbo-jugoslovene; takođe, prekinuli komunikaciju između Nikšića i Danilovgrada. U avgustu su u Ulcinju zabilježeni i sukobi između Srba i crnogorskih ustanika. Čak i u novembru i decembru te godine italijansko zapovjedništvo Bara izvijestilo je o napadima bande koju je predvodio Raspopović na srpsko-jugoslovenske vlasti. Potonje su započele intenzivniju represiju protiv ustanika, pletući gustu mrežu špijunaže pomoću pouzdanih muškaraca i žena koji su primali visoke naknade za nadzor i izvještavanje o postupcima crnogorskih komita i članovima njihovih porodica.

Uz podršku „bijelih" i žandarmerije, srpsko-jugoslovenske trupe pretražile su cijelu teritoriju Crne Gore do albanske granice. Dana 7. januara 1920, tokom proslave pravoslavnoga Božića, Raspopović je viđen u Mikuliću, jugoistočno od Staroga Bara. Područje su okruživali srpsko-jugoslovenski vojnici i „kontrakomiti" koji su djelovali na području Ulcinja i Bojane, a 9. januara napad je pokrenut iz Bara, ali je Raspopović ipak ponovno izbjegao zarobljavanje. Ubijen je tek 1923. godine od strane srpsko-jugoslovenskih trupa u blizini Nikšića.

ZAKLJUČCI. - Krajem 1919. godine, na Pariškoj mirovnoj konferenciji, jugoslovenska delegacija — kao što je to već učinila italijanska strana tokom ljeta — službeno je osudila niz nasilja koje je italijanska komanda u Crnoj Gori počinila nad jugoslovenskim vojnicima i civilima, a za koje je vlada u Beogradu imenovala poseban odbor za istragu. S druge strane, Saveznici su crnogorskoj vladi u egzilu saopštili da više neće očekivati mjesečni kredit koji se dotad isplaćivao kralju Nikoli (subvencije su prestale krajem oktobra).

Na taj način, kralj Nikola bio je prisiljen napuštiti Pariz i obratiti se knjazu Danilu, dok je crnogorska vlada u egzilu morala smanjiti svoj personal, ostavljajući u Neuilly sur Seineu samo Plamenca i nekoliko drugih osoba. U takvoj situaciji, uprkos neprijateljstvu crnogorskoga stanovništva prema srpskoj aneksiji, koja, kako je već rečeno, nije značila protivljenje pravoj jugoslavenskoj federalističkoj uniji, za crnogorski establišment u egzilu bilo je nemoguće nastaviti sa podupiranjem istorijskoga prava Crne Gore na nezavisnost. Između ostalog, Plamenac je pokušao niz očajničkih i neuspješnih inicijativa, poput sporazuma sklopljenog 12. maja 1920. s Gabrijeleom D'Anuncijem, koji je još bio u Rijeci sa svojim legionarima, nadajući se da će zadržati neku vrstu italijanske podrške za crnogorsko pitanje.

U to vrijeme, zapravo, italijanska vlada za rješenje jadranskoga pitanja već je napuštila dotadašnji politički radikalizam i sada je bila spremna postići sporazum s vladom u Beogradu. Sporazum Plamenca i D'Anuncija, a potonji je održavao kontakte s predstavnicima jugoslovenskih narodnosti koje su se protivile beogradskom centralizmu u Kraljevini SHS, predviđao je obnovu nezavisnosti crnogorskoga kraljevstva kao prvi korak prema oslobođenju jugoslovenskoga stanovništva od srpske vlasti.

Vrhovno vijeće Saveznika ukratko je razmotrilo samo crnogorsku notu poslanu 26. novembra 1919. kojom je Plamenac prijetio da će, ako crnogorski delegat ne bude odmah pozvan na Mirovnu konferenciju radi potpisivanja mirovnih ugovora s Njemačkom, Austrijom i Bugarskom, crnogorska vlada u egzilu zaključiti separatni mir s tim zemljama. Dana 1. decembra 1919. Vrhovno vijeće odlučilo je da ne odgovori na Plamenčeve prijetnje, jednostavno ignorišući njegovo pismo. Italijanski delegat De Martino složio se s odlukom, ali je takođe pitao hoće li Vrhovno vijeće prije ili kasnije razmotrit icrnogorsko pitanje, koje je još uvijek trebalo rješenje. Za Klemensoa crnogorsko pitanje nije postojalo, problem — odgovorio je De Martinu — bio je štoviše drugačiji: koliko dugo je italijanska vlada još imala namjeru da se bavi ovim pitanjem? Klemenso je, bez da to izričito navede, potvrđivao da je za Saveznike crnogorsko pitanje odavno riješeno proglašenjem Kraljevine SHS.

Crnogorsko pitanje, s diplomatskog gledišta, bilo je službeno završeno krajem 1920, kada ni apeli crnogorske vlade u egzilu Ligi naroda nijesu pronašli odgovor. Italija, koja je bila glavni podupiratelj crnogorske stvari kako bi odbranila svoje interese na drugoj obali Jadranskoga mora od jugoslovenskih težnji, konačno je prekinula političku i vojnu podršku crnogorskim izbjeglicama preferirajući sporazum s Kraljevinom SHS o definiciji graničnoga spora i drugih kontroverzni. Potpisivanje Rapalskoga ugovora u novembru 1920. značilo je definitivan kraj crnogorskoga pitanja i legitimnost jugoslovenske države za zemlju koja se najviše protivila njezinom priznanju u međunarodnom kontekstu.

Nakon prividnog rješavanja jadranskoga i pitanja italijansko-jugoslovenskih odnosa, i Francuska je iskoristila priliku da riješi svoje odnose s crnogorskiim kraljem. Dana 20. decembra 1920, francuski izvanredni izaslanik i opunomoćeni ministar na dvoru kralja Nikole, obavijestio je crnogorsku vladu u egzilu da je nakon jugoslovenskih izbora 28. novembra 1920. za ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS, Vlada Francuske službeno priznala ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom, prekidajući diplomatske odnose s crnogorskim institucijama u inostranstvu i time završavajući misiju Legacije Francuske pri Vladi Crne Gore. Prema vladi u Parizu, izbori za ustav u Kraljevini SHS još su jednom potvrdili volju crnogorskoga naroda za ujedinjenjem sa Srbijom.

Čak i za Veliku Britaniju, koja je još tokom ljeta 1920. odbijala da prizna aneksiju Crne Gore kao svršen čin — Vesnić, šef vlade u Beogradu, insistirao je na argumentu za formalno priznanje unije Crne Gore s Kraljevinom SHS — prilika za crnogorski narod da pošalje „slobodno izabrane predstavnike u jugoslovensku ustavotvornu skupštinu” predstavljala je najbolje priznanje legitimnosti ujedinjenja. Crnogorska vlada u egzilu je 10. januara 1921. odgovorila je odbijajući priznati pravo stranim vladama da odlučuju o sudbini Crne Gore. Francuska vlada — navodi se u crnogorskoj noti — javno je podržala zločin koji je Srbija počinila nad Crnom Gorom, „flagrantno kršenje pravde i morala svih civilizovanih naroda, negiranje temeljnih načela međunarodnoga prava i proizvoljno gušenje prava na samoodređenje naroda; kršenje najosnovnijih humanitarnih prava”. Nakon ove razmjene komunikacija, uslijedio je prekid diplomatskih odnosa između crnogorske vlade u egzilu — koja je u međuvremenu preseljena u Rim — i SAD i Velike Britanije 21. januara i 17. marta 1921. u su[tini je bio rezime uzaludne borbe za nezavisnost Crne Gore protiv bezuslovne unije sa Srbijom i konačnog prihvatanja njezina uključivanja u Kraljevinu SHS od strane međunarodnih aktera.

(Kraj)

* * *

Autor je italijanski istoričar, doktorirao evropsku istoriju, docent na Univerzitetu „La Sapienza” u Rimu. Članak koji smo prenijeli objavljen u časopisu „Balkan Studies” (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου - ΙΜΧΑ, 51, Solun, 2016, 69-104)