Izdana Crna Gora: Jugoslovensko ujedinjenje i kontroverzna međusaveznička okupacija (2)

Piše: Dr Alberto Becherelli

* * *

MEĐUSAVEZNIČKA OKUPACIJA I BOŽIĆNI USTANAK. - [nastavak od juče na linku]

Dio „zelenaša” („greens”) je nakon predaje [tj. poslije razgovora sa komandantom svih savezniičkih trupa u Crnoj Gori francuskim gen. Venelom kod Cetinja, na početku Božićnoga ustanka] emigrirao, drugi se sklonio u planine ili prema obali: Jovan Plamenac je stigao do Šinđona (Medova) u italijanskoj okupacionoj zoni, a zatim se preko Italije preselio u Francusku.

Iako su imali podršku stanovništva koje se protivilo nasilju „bijelaša” („whites”) i bezuslovnom ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom sprovedenom jednostavnom aneksijom, „zelenaši” se nijesu pokazali organizovanim i kohezivnim kao njihovi protivnici i srpsko-jugoslovenski vojnici. Cilj „zelenog” oružanog ustanka bio je uglavnom da izazove savezničku intervenciju, a posebno italijansku, čak i ako to nikada nijesu izričito potvrdili; nije bio pravi pokret otpora.

Neutralni položaj italijanskih trupa, od kojih su ustanici očekivali manje-više izravnu podršku, umanjio je nadu „zelenih” u uspjeh. Stav Italijana u ovoj situaciji bio je dvosmislen. S jedne strane, uzimajući u obzir i početno povoljno mišljenje gen. Badolja, zamjenika načelnika generalštaba italijanske vojske, o međusavezničkoj intervenciji u Cetinju i Podgorici, Italijani su dopuštili Crnogorcima da vjeruju da će podržati oružani ustanak, ali de facto su izričite naredbe gen. Pjaćentinija, komandanta italijanskih snaga na Balkanu, da ignorišu politička pitanja u Crnoj Gori obeshrabrile „zelene” u njihovom ustanku.

Nakon neuspjelog ustanka, protivno onome u što je Venel uvjeravao ustanike, Srbi su pokrenuli odmazdu. Samo u Podgorici uhapsili su 164 osobe, uključujući tri rođaka kralja Nikole, 80 oficira i brojne dvorske dostojanstvenike, konfiskovali imovinu i eliminisali rođake onih koji se nijesu izjasnili da su na strani Karađorđevića.

Čak i tokom odmazdi, stavovi savezničkih vojnih vlasti u zemlji nijesu jednoglasni: Britanci su bili ravnodušni, dok su Francuzi tolerisali srpske akcije (Amerikanci su već povukli svoje trupe iz Crne Gore). Krajem januara 1919, gen. Franš d’Epere (na čelu savezničke Istočne armije) — zajedno s engleskim gen. Bridžesom, američkim poručnikom Grejem, italijanskim p. puk. Vitelijem (oficirom za vezu u Solunu) i Andrijom Radovićem — putovao je preko Crne Gore (Kotor, Cetinje i Podgorica) kako bi sproveo istragu koju su naručile vlade Antante s ciljem da saznaju stvarnu volju crnogorskoga stanovništva: 27. i 28. januara, grupa koju je predvodio D’Epere konsultovala je oko sedamdesetak osoba, pripadnika obrazovane manjine u zemlji, koje su studirale u Srbiji i bile prosrpski orijentisane; potvrdili su legitimnost „izbora za narodnu skupštinu” i želju Crne Gore da bude dio Kraljevine SHS (Srba, Hrvata i Slovenaca). Još jednom su „bijeli” izjavili da su izbori bili regularni i tvrdili da su odluke „podgoričke skupštine”, predvođene prosrbima, bile „izraz prave volje zemlje”. Žalili su se na stav Saveznika, koji su, prema njihovim riječima, oklijevali da priznaju Kraljevinu SHS i nijesu slali zalihe hrane uprkos činjenici da su već bili upozoreni na kritičnu situaciju u Crnoj Gori.

D’Epere istragom zaključuje: - 1) u Crnoj Gori su bile prisutne jugoslovenske trupe, a ne isključivo srpske, a njihov broj nije prelazio ukupno 500 ljudi; - 2) te trupe nijesu imale nikakav uticaj na izbore ili političku situaciju u zemlji; - 3) izbori za „narodnu skupštinu” bili su slobodni: 500 jugoslovenskih vojnika nikada nije moglo nametnuti svoju volju Crnogorcima, od kojih su naoružani 50.000; - 4) izbori su bili mnogo slobodniji od onih sprovedenih pod režimom kralja Nikole. Konačno, istražni tim, nakon što je saslušao zatvorenike iz Božićnoga ustanka, potvrdio je sumnju da su pobunu izazvali agenti kralja Nikole koje su podržavali neidentifikovani italijanski izaslanici.

Sukob između „zelenih” i „bijelih”, međutim, nije završio ustankom u januaru 1919. i nastavio se u sljedećim godinama.

Italijanske vojne vlasti, na područjima pod svojom okupacijom, bilježe incidente i nasilje između „bijelih” i srpsko-jugoslovenskih trupa s jedne strane i nacionalističkih bandi s druge. Početkom juna 1919, na prijmer, italijanska Vrhovna komanda i italijansko Ministarstvo vanjskih poslova primili su izvještaje o sukobima u planinskom području skadarske granice (Skadarska krajina) između srpsko-jugoslavenskih trupa i crnogorskih komita na čelu s poznatim Savom Raspopovićem, za čiju su glavu srpske vlasti raspisale nagradu od 20.000 dinara. Uveče 27. maja 1919, atak Raspopovićevih bandi prouzrokovao je srbo-jugoslavenima nekoliko žrtava.

Raspopović nastavlja s napadima u području oko Bara, što je navelo srpsko-jugoslovenske trupe da optuže Italijane da su postigli dogovor s crnogorskim vođom. Zapravo, krajem marta 1919, Raspopović je kontaktirao i pośetio italijanski garnizon u Baru tražeći italijansku podršku crnogorskoj nacionalnoj borbi: drugim riječima, oružje, municiju i novac.

Nije jasno kakav je bio rezultat sastanka između Raspopovića i Italijana, ali činjenica da su srpsko-jugoslavenski vojnici pronašli patrone italijanske opreme na mjestima koja je pośećivao crnogorski vođa, mogla bi navesti na zaključak da je barem tom prilikom pružena neka vrsta italijanske podrške njegovim komitima. (20. juna 1919. dogodio se prvi uspjeh srpsko-jugoslovenskih vlasti nad Raspopovićem: ostvaren je zarobljavanjem njegove familije.) Nadalje, srpska sumnja da su crnogorski komiti djelovali u dosluhu s Italijanima nije nestala nakon što su oko Cetinja viđeni naoružani ljudi u italijanskim uniformama, vjerovatno crnogorski legionari koji su u zemlju došli iz Italije.

Glavni zadatak italijanskih trupa u Crnoj Gori bio je zaštititi nacionalne ekonomske interese, te se suprotstaviti francuskim i srpskim interesima. Italijanska „Compagnia di Antivari”, koja je imala prava na luku, željeznicu i plovidbu Bar - Virpazar - Skadar, žalila se da su se Francuzi miješali u italijanska ekonomska pitanja u tom području. Francuske i srpske vlasti zaplijenile su brodove italijanske firme, koja, uprkos brojnim pritužbama, nije uspjela povrnuti djelatnost i opet aktivirati plovidbu na Skadarskom jezeru. „Compagnia di Antivari” dobila je ovu koncesiju od crnogorske vlade 1906. godine, ali se poslije rata i međusavezničke okupacije, morala suočiti s konkurencijom francuskih službi duž rijeke Bojane. Uz zaplijene brodova i konkurencije za plovidbenu službu, Francuzi su se takođe miješali u upravljanje italijanskim imanjima i u italijanski monopol na proizvodnju duvana (Podgorica).

Istovremeno, italijanski vojnici morali su se suočavati s čestim sukobima protiv srpsko-jugoslovenskih jedinica i milicijama, koji su u većini slučajeva završavali pucnjavom iz ne sasvim jasnih razloga. Glavno poprište opet je Bar: tu je, na primjer, u noći 4. februara 1919. pokušaj srpsko-jugoslavenske patrole zajedno s lokalnom žandarmerijom da dođe do luke tokom pretresa s ciljem otklanjanja mogućnosti iskrcavanja crnogorskih ustanika završio pucnjavom na italijanske vojnike koji su čuvali dokove.

Tokom ljeta 1919. došlo je do sukoba između italijanskih i jugoslovenskih žandara na uzvisinama oko grada. U Sutormanu, 29. juna, još jedan sukob (ovaj put italijanski vojnici su bili zajedno s francuskim) završio je smrću jugoslovenskoga žandara. Međutim, epizoda koju Italijani smatraju ozbiljnijom se dogodila na području između Bara i Virpazara u avgustu, kada je italijanske garnizone okružilo lokalno stanovništvo koje su podsticali projugoslovenski („bijeli”) „kontrakomiti”. Gomila je zahtijevala oslobađanje nekih „kontrakomita" iz Limljana koje je uhapsila italijanska komanda u Baru sumnjajući da su 19. avgusta učestvovali u ranjavanju italijanskoga vojnika blizu Virpazara. Tom prilikom, Italijani su zatražili saradnju srpsko-jugoslovenskih vojnika kako bi se obnovio javni red, ali oni nijesu sarađivali, odgovorivši da nemaju ovlašćenja nad prosrpskim bandama. U tom trenutku, italijanska komanda upozorila je srpsko-jugoslovenske vojnike da će ih, ne pokažu li odlučnost u uklanjanju paravojnih formacija, smatrati odgovornima za svaki ozbiljniji događaj koji bi se dogodio. Situacija je riješena nekoliko dana kasnije, kada su se prosrpski „kontrakomiti” dobrovoljno povukli.

Konačno, došlo je i do sukoba između italijanskih vojnika i crnogorskih komita, početkom jula 1919, kada je automobil koji je dolazio iz Bara s namirnicama za italijansku vojsku napala grupa naoružanih ljudi koji su ubili dva italijanska vojnika i ranili trojicu. Dana 20. jula dogodio se još jedan incident u blizini Kotora (Dobrota), kada poručnik Rubi gine tokom pucnjave između srpsko-jugoslavenskih patrola i crnogorskih komita, očito od ruke potonjih.

Gen. Armando Dias [šef italijanskoga generalštaba] tokom avgusta 1919. požalio se da je situacija za njegove trupe u Crnoj Gori „toliko nepodnošljiva da bi, ako Pariška mirovna konferencija ne interveniše što je prije moguće kako bi obuzdala srpsko-jugoslovensku aroganciju, mogle nastupiti žalosne posljedice”. Šef generalštaba takođe je insinuirao da bi francusko zapovjedništvo u Albaniji i Crnoj Gori moglo biti odgovorno za sve češće anti-italijanske demonstracije u zemlji. Italijanski ministar vanjskih poslova Titoni obećava skretanje pažnje savezničkih vlada na stav srpsko-jugoslovenskih snaga, koje su po svaku cijenu tvrdile da italijanske trupe trebaju da napušte Crnu Goru. Iznad svega, gen. Pjaćentini, s druge strane Jadrana, zatražio je kraj „komedije Srba i jugoslovenskih komita (sic), koji kažu da nemaju nikakve odnose jedni s drugima, dok su ‘ista stvar’”.

MEĐUSAVEZNIČKA OKUPACIJA I CRNOGORSKO PITANJE NA PARIŠKOJ MIROVNOJ KONFERENCIJI. - Crnogorsko pitanje na Pariškoj mirovnoj konferenciji bilo je političko i teritorijalno i nije se odnosilo samo na međunarodno priznanje Kraljevine SHS, već i na politiku italijanske vlade, koja je branila nezavisnost Crne Gore kao svoju antijugoslavensku politiku.

Francuska i Velika Britanija bile su sklone stvaranju unitarne južnoslovenske države koja bi potencijalno mogla prevladati fragmentaciju i regionalne napetosti balkanskoga stanovništva kao jemstvo evropske stabilnosti, a istovremeno i zaustaviti italijanske težnje za uticajem nad Jadranom i njegovim balkanskim zaleđem. Posljedično, Francuska i Velika Britanija podržale su zahtjeve Srbije i njezine težnje da inkonporira Crnu Goru u jugoslovensku državu, prihvatajući romantičnu viziju južnoslovenske unije pod srpskim vođstvom kao rezultat stoljetne borbe.

Stoga, kada je u neđelji prije otvaranja Mirovne konferencije Vrhovno vijeće Saveznika moralo odlučiti o zahtjevu za primanje crnogorske delegacije na konferenciju (13. januara 1919), odgovorilo je dvosmisleno: „Crnu Goru će predstavljati jedan delegat određen kada se razjasni politička situacija u zemlji”.

Crnogorska vlada u egzilu protestovala je bezuspješno navodeći da bi njezinih delegata trebalo biti dvojica, isto kao i broj delegata drugih država koje su se tokom rata borile na strani Antante, a ne samo jedan kako su Saveznici dodijelili onim državama koje su tokom sukoba samo prekinule diplomatske odnose sa Centralnim silama. Međutim, čak ni imenovanje samo jednoga crnogorskog delegate nikada se nije dogodilo.

Položaj crnogorskoga predstavnika na Pariškoj mirovnoj konferenciji ostao je nejasan, što nije otklonilo sumnju u učinkovitu ulogu koju su Saveznici priznali crnogorskoj vladi u egzilu u Parizu. Takođe vrijedi napomenuti da čak i kada je Kraljevina SHS priznata kao legitimna država od većine zemalja zastupljenih na konferenciji, kralj Nikola i dalje je bio priznat od strane istih tih zemalja kao suveren Crne Gore. Italija, Francuska i Velika Britanija zadržale su svoje diplomatske predstavnike pri crnogorskoj vladi u Parizu, a Crna Gora je zadržala svoje diplomate i konzularne predstavnike u nekoliko glavnih gradova.

U februaru 1919, crnogorski predstavnici u Neiju [Neuilly-sur-Seineu, kod Pariza, privremenom śedištu Vlade Kraljevine Crne Gore] — novi premijer i ministar vanjskih poslova Plamenac (koji je nakon Božićnoga ustanka imao veći autoritet i ugled u Crnoj Gori), ministar pravosuđa Pero Šoć i gen. Anto Gvozdenović, opunomoćeni ministar u Vašingtonu — pokušali su ojačati svoje zahtjeve pozivajući se: - na Vilsonove [1913-1921. predśednik SAD] principe nacionalnoga samoodređenja: - i na jemstva za obnovu crnogorske nezavisnosti dobijena između 1917. i 1918. od američkoga predśednika, Klemensoa [1917-1920. francuski premijer] i drugih predstavnika Antante.

Prema crnogorskim predstavnicima, u svojoj poruci od 10. januara 1917. savezničkim vladama i Centralnim silama, predśednik Vilson je, među ostalim uslovima za mir, upravo pomenuo obnovu Kraljevine Crne Gore na istoj osnovi kao i Belgije i Srbije [tj. svih zemalja u ratu okupiranih od strane Centralnih sila]. Ovaj uslov kasnije je potvrdio američki predśednik kralju Nikoli kao odgovor na komunikaciju crnogorskoga suverena od 4. jula 1918, a podržali su ga i slične izjave vladâ drugih savezničkih sila prije primirja sa Centralnim silama.

Uostalom, jemstvo Antante bila je jedina prilika za kralja Nikolu da povrne svoje kraljevstvo. U službenoj komunikaciji crnogorskoj vladi u egzilu 22. oktobra 1918. i francuska je vlada uvjeravala da će vojna uprava francuskih trupa u Crnoj Gori jemčiti i štititi legitimni suverenitet crnogorskoga kralja, jedine priznate vlasti u zemlji.

Još u pismu, od 4. novembra 1918, francuski ministar vanjskih poslova Pižon, osim što je obeshrabrivao crnogorskoga suverena od povratka u zemlju, uvjerava kralja Nikolu da će trupe generala D'Epereja na svaki način štititi „poštovanje ustavne vlasti i slobodu naroda Crne Gore”. Prema crnogorskoj vladi u egzilu, konačno, upitio je pismo i Poenkare [1913-1920. Francuski predśednik] suverenu Crne Gore 24. novembra 1918. tvrdeći da je to najbolji dokaz namjere francuske vlade da „ne osujeti crnogorsku volju i legitimne težnje”.

Od februara 1919. Plamenac je slao niz nota saveznicima branivši istorijska prava Crne Gore, usredotočujući se na „nepravde”, „nasilje”, „intrige” i „klevete” koje su počinili Srbija — i „srpska delegacija” u Parizu — protiv crnogorskoga suvereniteta, te śećajući se „žrtve crnogorskoga naroda” tokom rata. Šef crnogorske vlade u egzilu zahtijeva:

- 1) akreditaciju dva crnogorska delegata umjesto jednog na Mirovnoj konferenciji; - 2) potpunu evakuaciju s crnogorskoga teritorija srpskih civilnih i vojnih vlasti, kao i administrativnih, sudskih i financijskih srpskih ili „takozvanih jugoslovenskih” organizacija; - 3) obnovu javnoga reda koju bi osigurale britanske i američke trupe nakon srpsko-jugoslovenske evakuacije; - 4) dolazak crnogorske vlade i establišmenta iz inostranstva u Crnu Goru; - 5) politički izbori s opštim pravom glasa kako bi se crnogorskome stanovništvu omogućilo imenovanje parlamenta i istinsko predstavljanje zemlje u skladu s ustavnim odredbama; - 6) imenovanje odbora britanskih i američkih predstavnika koji bi mogli garantovati nesmetano sprovođenje izbora i izvijestiti Velike sile o društvenoj i političkoj situaciji u Crnoj Gori.

Dana 5. marta 1919, crnogorskoga predstavnika primilo je Vrhovno vijeće Saveznika: uz potpunu obnovu Kraljevine Crne Gore, zatražio je Boku Kotorsku i — uz malo znanja o stvarnoj situaciji kroz koju je Crna Gora prolazila, ili možda u poricanju iste — aneksiju Hercegovine i Skadra s okolnom regijom. Crnogorci su Vrhovnom vijeću predstavili sveobuhvatan izvještaj koje je potpisao Plamenac.

Francuska se osobito, u takozvanom „pitanju Skadra”, namjeravala suprotstaviti italijanskim težnjama. Od međusavezničke okupacije 1918. godine, Francuzi predlažu internacionalizaciju grada i okoline kako bi smanjili italijanski uticaj. Francuzi su podśetili na ono što je utvrđeno za okupaciju [od strane Kraljevine Crne Gore] Skadra 1913. (međunarodna uprava) i na razgovore od 20. novembra 1918. koje su Orlando i Sonino [italijanski premijer i šef diplomatije] vodili s francuskim ambasadorom, tokom kojih su se Italijani složili s međunarodnom okupacijom Skadra od strane italijanskih, britanskih i francuskih trupa pod zapovjedništvom gen. D'Epereja.

Svjesni potrebe za kompromisom s Francuzima, rješenje međunarodne okupacije za Italijane bilo je najbolje jemstvo protiv srpskih ambicija u śevernoj Albaniji. Prema Italijanima, cilj francuske vlade bio je eksploatatisati izgovor međunarodnog režima po uzoru na onaj pred Prvi svjetski rat kako bi osigurali svoju kontrolu nad Skadrom. Želja za proširenjem tog „režima” 10 km oko grada je jasan pokazatelj kako su Francuzi željeli da zauzmu teritorije da bi u svoj sektor uključili mjesta pod kontrolom italijanskih garnizona. Italija je, s druge strane, čak i ako je bila spremna prihvatiti međusavezničku okupaciju, namjeravala suprotstaviti se francuskoj kontroli nad Skadrom, podržavajući albanske pretenzije na regiju. Početkom 1919. Skadar je došao pod zajedničku okupaciju italijanskih trupa pod majorom Molinerom, francuskih trupa pod zapovjedništvom gen. Fortoua i britanskih trupa na čelu s gen. Filipsom.

Istovremeno, važne promjene s temeljnim implikacijama za sudbinu crnogorskih teritorija karakterisale su međusavezničku vojnu prisutnost u Crnoj Gori. U februaru 1919. godine, na Mirovnoj konferenciji, Vilson je predložio evakuaciju međusavezničkih trupa iz Crne Gore, kako bi se stanovništvu ostavila sloboda odlučivanja o budućem statusu zemlje.

Prijedlog je samo djelimično naišao na podršku italijanske vlade koja je smatrala da je za jemstvo ove slobode samoodređenja najprvo potrebno povlačenje srpsko-jugoslovenskih trupa s teritorije Crne Gore, kako se ne bi postavila nikakva prepreka za eventualni povratak kralja Nikole.

Vlada u Parizu kao da nije imala prigovora da se srpsko-jugoslovenske trupe prve povuku iz Crne Gore, dok je vlada u Londonu vjerovala da bi evakuacija savezničkih trupa iz Crne Gore značila davanje odriješenih ruku intrigama Srba i Crnogoraca. Britanski su vanjskopolitički ofisi, zapravo, pridavali sve veći prioritet vijestima iz Crne Gore vezanim uz „ekscese” srpskih vlasti, o kojima su, štoviše, bili svjesni već od januara 1919. godine.

Britanska je vlada stoga predložila da američki kontingent ostane u zemlji kako bi se osigurala puna sloboda na teritoriji, ali je prijedlog odbio američki ratni ofis (US War Office). Međutim, i Francuzi i Englezi su se ponovno usprotivili povratku suverena: protivljenje kralju Nikoli koje je učvršćeno 1915. nastavilo se kao rezultat prigovora iznesenih zbog sumnji u kraljevo ponašanje prilikom odbrane Lovćena.

Vlade u Londonu i Vašingtonu složile su se da osnuju Angloameričku komisiju koja bi provjerila realno stanje u Crnoj Gori: glasine koje su se širile o masakrima Srba širili nad civilnim stanovništvom — takođe i nad Albancima u regiji (britanska misija u Skadru tvrdila je da je među njima bilo oko 18.000 i 25.000 žrtava) — i stvarne želje crnogorskoga stanovništva.

Britansku je misiju vodio grof Džon de Salis, bivši britanski ministar na Cetinju, a američku p. puk. Šerman Majls. U maju 1919. je Majls predstavio vlastite rezultate o političkim uslovima u Crnoj Gori. Američki dužnosnik izvijestio je da iako su rezultati izbora za „skupštinu u Podgorici” u novembru 1918. vjerovatno bili pod uticajem savezničke vojne prisutnosti, srpski režim predstavljao je ireverzibilnu činjenicu. U nemogućnosti da sazna stvarne političke ciljeve crnogorskoga stanovništva, Majls predlože da se crnogorsko pitanje riješi priznavanjem lokalne autonomije Crne Gore unutar jugoslovenske države od strane Velikih sila. Njegova razmatranja, međutim, uglavnom su ignorisana. Iako je Majls takođe u svojim izvještajima tvrdio da bi prepuštanje Crne Gore srpskoj kontroli predstavljalo „politički zločin”, na kraju bi se evakuisale savezničke, a ne srpske trupe.

U Londonu i Vašingtonu, takođe na temelju izvještaja De Salisa unutar Angloameričke komisije, svi prijedlozi ukazivali su na potrebu odustajanja od učestvoanja u srpsko-crnogorskom sporu. Kontrola nad većim dijelom crnogorske teritorije ostala bi na taj način pod srpskim generalom, tj. komandom Zetske divizije na Cetinju.

Srpski general je kontrolisao sve srpsko-jugoslovenske trupe prisutne u Crnoj Gori. Srpska vojna vlast pojačala je kontrolu nad žandarmerijom i poslala u Crnu Goru oružje i municiju za opremanje bataljona koji su regrutivani u tom području. Iako su davali nacionalne hvalospjeve raznim organima crnogorske države, srpske vlasti namjeravale su da zadrže svoju snažnu komandu nad teritorijom, dok su glavni crnogorski generali, uz obećanje prijelaza u jugoslovensku vojsku, pozvani u Beograd.

* * *

Podjela između frakcija imala je i regionalne i plemenske konotacije koje su bile prvi oblik identifikacije crnogorskoga stanovništva. „Zeleni” su bili u većini u Staroj Crnoj Gori, prije svega u nahiji Katunskoj i dijelom među plemenima iz planina (Moračani, Rovčani i Piperi) i iz Hercegovine (Nikšići i Rudinjani), dok su „bijeli” prvenstveno dolazili iz Bjelopavlića i Vasojevića te iz Drobnjaka i Grahovljana. Ako je Cetinje bilo srce identiteta Crnogoraca, na periferiji crnogorske teritorije stanovništvo se, na temelju vjerskih uvjerenja, identifikovalo uglavnom s pravoslavnim Srbima, albanskim muslimanima ili katoličkim Hrvatima.

* * *

Srpska vlast odmah je pokušala regrutovati crnogorsko stanovništvo u vojsku novoga kraljevstva, na nekim mjestima postepeno produžujući regrutaciju do uzrasta od 58. godina. Međutim, mnogi Crnogorci, kao i mnogi Albanci iz područja oko Ulcinja, dezertirali su iz regrutacije i pobjegli na područja pod okupacijom italijanskih trupa. U februaru 1919. više od 200 ljudi pobjeglo je samo iz Cetinja, od kojih je 40 umrlo prije nego što su stigli do italijanske okupacione zone, dok su preostale Italijani usmjerili prema Bojani (ka Šinđonu), na albansko-crnogorskoj granici. U sljedećim mjesecima regrutacija od strane srpskih vlasti u crnogorskim gradovima nije uspješno završena.

U martu 1919. srpski napori da regrutuju stanovništvo izazvali su proteste Crnogoraca, što je uzrokovalo žrtve u Mircu i Virpazaru, dok su krajem juna neredi izbili i u Kotoru. Stoga je stvaranje Vojske Kraljevine SHS u Crnoj Gori bilo teško od samog početka.

Prema talijanskim vojnim vlastima u Crnoj Gori, svrha regrutacija — trebaju li da se bore za jugoslovensko kraljevstvo ili za Veliku Srbiju? — nije bila jasna Crnogorcima, što je povećalo fenomen dezerterstva. Činjenica da su crnogorski regruti slati u garnizone udaljene od njihovih domova pokazuje kako im srpske vlasti nijesu vjerovale. Regrutacije je pratila zamjena crnogorskih civilnih vlasti (kapetana, gradonačelnika, policajaca) osobama lojalnim novom režimu, koje su uglavnom iz Srbije…

(Nastavlja se)

* * *

Autor je italijanski istoričar, doktorirao evropsku istoriju, docent na Univerzitetu „La Sapienza” u Rimu. Članak koji smo prenijeli objavljen u časopisu „Balkan Studies” (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου - ΙΜΧΑ, 51, Solun, 2016, 69-104)