Šta buduća vlada Crne Gore znači za Zapadni Balkan

Pišu: Siniša Vuković, Majda Ruge

Prošlog mjeseca, parlamentarni izbori u Crnoj Gori proizveli su bez presedana - i za mnoge neočekivani - ishod koji bi se mogao pokazati izuzetno značajnim za politički pejzaž Zapadnog Balkana. Prvi put poslije 30 godina Demokratska partija socijalista (DPS) neće ući u Vladu. Vođen predsjednikom zemlje, Milom Đukanovićem, DPS je dominirao političkom scenom zemlje od prvih višestranačkih izbora u Crnoj Gori 1990. Umjesto toga, tri široke koalicije, sa različitim političkim platformama, sakupile su 41 mjesto u parlamentu, što je broj potreban za formiranje vladajuće većine. Oni su već potpisali sporazum o principima nove koalicije, koju će činiti najmanje 20 stranaka. Prevladavajući narativ ova tri politička bloka je „napolje sa starim, unutra sa novim“; ali pažljiviji pogled na stranke i njihove lidere daje složeniju sliku, koja bi mogla da destabilizuje Crnu Goru i region.

Od ova tri bloka, najveći (Za Budućnost Crne Gore, ZBCG) je široka koalicija etnonacionalističkih, klerikalnih, konzervativnih populističkih partija sa teškom prosrpskom, proruskom, anti-NATO i evroskeptičnom platformom. Većina njihovih lidera vodila je kampanju u korist održavanja državne zajednice sa Srbijom tokom referenduma o nezavisnosti 2006. godine. Njihovih 27 poslanika uglavnom potiču iz Demokratskog fronta (DF), koalicije čija su dvojica lidera, Milan Knežević i Andrija Mandić, dobili po pet godina zatvora zbog uspostavljanja zločinačke organizacije koja je stajala iza neuspelog državnog udara podržanog od Rusije. uoči parlamentarnih izbora u oktobru 2016. godine. Srpska pravoslavna crkva i provladini mediji u Srbiji otvoreno su podržali predizbornu kampanju DF-a. Ovo je praćeno značajnim sajber upadom internet botova i trolova iz Srbije na razne društvene mreže.

Drugi po veličini blok u novoj većini usredsređen je na relativno novu populističku stranku Demokrate Crne Gore (DCG), koju predvodi Aleksa Bečić. Iako mnogi ovaj blok prikazuju kao građansku opoziciju, lider je bivši omladinski lider Socijalističke narodne partije Crne Gore (SNP), stranke koja je bila glavni glas za uniju sa Srbijom i lojalni saveznik Slobodana Miloševića do njegovog zbacivanja 2000. Iako je DCG pokušavala da se "rebrendira"  u građansku i proevropsku stranku, posljednje četiri godine izabrani poslanici odbijali su da zauzmu mjesta - uprkos apelu EU da to učine. To im je kasnije omogućilo da izbjegnu da zauzmu stav o pristupanju Crne Gore NATO-u 2017. godine. Takođe im je omogućilo da otvoreno stanu uz Srpsku pravoslavnu crkvu tokom antivladinih protesta.

Druga stranka u ovom bloku je Demos. Njeno rukovodstvo odvojilo se od desničarskih partija, trenutno u najvećem gore opisanom bloku. Demos je rubna konzervativna stranka koju predvodi Miodrag Lekić, koji je za vrijeme Miloševića bio jugoslovenski ambasador u Italiji, a nekada je bio lider DF-a i kandidat te stranke za predsjedničke izbore 2012. I dalje je jedan od najglasnijih kritičara odlazeće vlade i odluka o usklađivanju sa sankcijama EU protiv Rusije.

Treća koalicija, i pravi oslonac buduće vladajuće većine u parlamentu, je Ujedinjena Reformska Akcija (URA). Ovo je građanska, zelena i proevropska stranka. Ima samo četiri poslanika, koji su izabrani na 5,2 odsto glasova. Očekivanja optimističnih stručnjaka su da će ova stranka kontrolisati dvije veće, što je prijedlog u koji mnogi - opravdano - sumnjaju.

Formalno, lideri tri stranke koje dominiraju u svakom bloku dogovorili su se o minimalnom nizu principa kao temelju svoje vladajuće koalicije. Oni su se zvanično obavezali da neće povući crnogorsko priznanje Kosova ili napustiti NATO. Takođe su se saglasili da formiraju tehnokratsku vladu koja bi nastavila proces pristupanja Evropskoj uniji.

Ipak, uopšte nije očigledno da će tako heterogeno udruživanje širokih koalicija sa sukobljenim ideološkim porijeklom zaista podržati ove ključne politike, koje su na mnogo načina u suprotnosti sa platformama i evidencijama dva najveća bloka. Ključno pitanje nije da li će se koalicija držati svog obećanja da će ostati u NATO-u i da neće povući priznanje Kosova - vjerovatno neće žuriti sa tim. Umjesto toga, koalicija može da koristi svakodnevnu politiku i diskurs za donošenje asertivnije prosrpske, proruske, anti-NATO i anti-zapadne politike.

Treba paziti na nekoliko mogućih rizika.

Prvo, biće presudno paziti na naimenovanja i kontrolu sektora bezbjednosti. Ako DF uspostavi kontrolu nad sektorom bezbjednosti, nova vlada mogla bi biti sklona produbljivanju veza sa srpskom i ruskom službom bezbjednosti. Prema takvom scenariju, vlada bi mogla efikasno da potkopa obaveze članstva u NATO-u iz same organizacije.

Drugo, i s tim u vezi: s obzirom na izraženu ideološku orijentaciju najvećih partija prema Srbiji i Rusiji, nejasno je da li će se nova vlada zaista držati međunarodnih obaveza Crne Gore. Pod prethodnom vladom, spoljnopolitičko usklađivanje Crne Gore sa EU iznosilo je 100 procenata. Poređenja radi, usklađivanje Srbije sa stavovima EU progresivno je opalo na 48 procenata. Uzimajući u obzir dosadašnje rezultate DF-a i savezničkih stranaka da zagovaraju usklađivanje Crne Gore sa Srbijom, malo je vjerovatno da će one održati nedavni kurs spoljne politike Crne Gore. To bi moglo uticati na pitanja poput obnavljanja sankcija protiv Rusije zbog Krima ili usklađenosti sa politikama EU o Ukrajini, Kosovu i drugim regionalnim pitanjima. Obećanje bloka da neće opozvati priznanje Kosova moglo bi biti efektivno podrivano ako nova vlada prekine postojeću praksu podrške kosovskom zahtjevu za pridruživanje raznim regionalnim i međunarodnim organizacijama.

Treće, nova vlada se obavezala da će opozvati Zakon o slobodi vjeroispovijesti koji, između ostalog, zahtijeva da se Srpska pravoslavna crkva zvanično registruje. Srpska pravoslavna crkva je jedina vjerska institucija koja nije registrovana na ovaj način u Crnoj Gori. Djeluje u pravnom vakumu, slijedeći i političku agendu i svoje ekonomske interese: crkva polaže pravo na vlasništvo nad ogromnim djelovima zemlje i nekretninama i upravlja hotelima, restoranima, turističkim agencijama, ali nema formalni status. Ova legalna siva zona će najvjerovatnije ostati netaknuta pod zaštitom nove vlade.

Dalje, prema Strategiji Vlade Srbije iz 2011. godine, Srpska pravoslavna crkva ima centralnu ulogu u očuvanju i jačanju veza između Srbije i Srba koji žive drugdje na Zapadnom Balkanu. U Bosni i na Kosovu ovo se pretvorilo u političko miješanje vlade u Beogradu, što je potkopalo političku i društvenu koheziju u obje zemlje. Slični trendovi mogli bi se pojaviti u Crnoj Gori ako nova vlada, radeći prećutno u saradnji sa Srpskom pravoslavnom crkvom, stvori ulaznu tačku za Beograd da izvrši kontrolu nad unutrašnjim poslovima Crne Gore.

Pravi lakmus test ovog miješanja biće popis stanovništva u Crnoj Gori sljedeće godine, jer su srpske vlasti već najavile interesovanje za jačanje demografskog odnosa Srba u Crnoj Gori. Pored toga, nova vlada može takođe pokušati da revidira Zakon o državljanstvu. Ako se revidira u skladu sa preferencijama DF-a, novi zakon omogućiće značajnom broju državljana Srbije da dobiju dvojno državljanstvo sa Crnom Gorom. To bi moglo u velikoj mjeri izmijeniti nacionalnu i potencijalno izbornu dinamiku zemlje.

Izgledi su vrlo mali da će URA i njen mali blok neiskusnih stranaka djelovati kao efikasna kontrola dva druga bloka. Nejasno je da li će uopšte imati dovoljan uvid i kontrolu nad poslovima svojih koalicionih partnera. Mogući scenario je da na kraju napuste koaliciju, što bi moglo oslabiti stranku i njene saveznike uoči novih izbora koji bi neizbježno uslijedili. Ako Crnogorci ponovo izađu na birališta, vjerovatno će nagraditi veće blokove koji iskorišćavaju novoosnovane poluge moći, kontinuiranu podršku Beograda i mobilišuću moć Srpske pravoslavne crkve - i tako stvoriti još veću neizvjesnost u vezi sa zapadnim putem Crne Gore.