Piše: Akademik Mijat Šuković
- Ustav za Knjaževinu Crnu Goru modernizovao je državu Crnu Goru saglasno onovremenim načelima modernosti.
- Uvrstio je u red ustavno uređenih država Evrope i svijeta i time značajno poboljšao njen položaj i njen ugled u svijetu. Time je i ojačana i uvećana njena snaga. Znatno je i djelotvorno pravno afirmisao, učvrstio i zaštitio crnogorski politički, državni, kulturni i ukupni identitet, individualitet i subjektivitet, samostalnost i nezavisnost crnogorske države.
- Građanima Crne Gore zagarantovao je onovremenu evropsku listu ljudskih prava i sloboda. Duhovno je i obojio svoje vrijeme u Crnoj Gori i dao pečat istorijskim tokovima u Crnoj Gori od 1905. do 1918. godine. Njegovim donošenjem i njegovom primjenom nastao je novi period crnogorske istorije, što ga čini prekretnicom i razmeđem u razvojnom usponu crnogorske države i crnogorskog društva na dva istorijska perioda — doustavni i poslijeustavni.
- Utvrđen je i jedan niz zabrana i za Knjaza Gospodara. U doustavnom periodu bilo je nezamislivo pravno izricanje zabrana Knjazu Gospodaru.
* * *
U istoriografskim i pravno-istorijskim radovima već sto godina ponavljaju se i dominiraju tvrdnje da su ova četiri faktora prisilila knjaza Nikolu da 1905. godine donese Ustav za Knaževinu Crnu Goru:
- 1) želja knjaza Nikole da pravno osigura svoju vlast i vlast dinastije Petrović 2) donošenje Ustava Rusije 1905. godine 3) uticaj na Crnu Goru razvijenog demokratskog parlamentarizma u Srbiji, i 4) pritisak „crnogorske studentske demokratske omladine da se donese ustav”.
- 1) Prirodna je želja svakog vladara, ranije i sada, da pravno osigura svoju vladarsku vlast. Tu svoju prirodnu želju knjaz Nikola je potpuno zadovoljio sadržinom Zakona o Knjaževskoj vladi i Državnom savjetu i Zakona o nasljeđivanju prijestola, donesenim 1902. godine.
Saglasno tome, 1905. knjaz Nikola nije imao ni potrebe ni razloga da ponovo pravno osigurava ono što je već pravno osigurano.
Naprotiv, evropski obrazovan i sa vladarskim iskustvom četiri i po decenije do tada, znao je da donošenje ustava svuda u svijetu ukida apsolutnu vlast i vladaocu oduzima znatan dio vlasti, nezavisno od toga što mu je i pravno zagarantovana.
- 2) Rusija 1905. nije imala, ni donijela ustav. Što ne postoji, nije moglo uticati na knjaza Nikolu da donese Ustav Crne Gore.
U jesen 1905. godine ruski car Nikolaj II, pod pritiskom tadašnjih revolucionarnih kretanja u Rusiji, donio je dva akta (memorandumi: prvi, 6. avgusta; drugi, 17. oktobra) koji imaju ustavnopravni karakter, ali nijedan od njih nije ustav ni po nazivu, ni po sadržini, ni po obuhvatu materije, ni po dometu.
Sadržina nijednog od ova dva akta nije mogla uticati ni na koga, pa ni na knjaza Nikolu da donese ustav. Naprotiv, prvi memorandum ruskog cara pokolebao je knjaza Nikolu u do tada postojećoj, na više mjesta odlučno iskazanoj, njegovoj namjeri da donese ustav.
Činjenice čine vjerovatnim da se nije samo pokolebao već da je u drugoj polovini avgusta i do kraja oktobra 1905, pod uticajem prvog memoranduma ruskog cara i suočen sa protivljenjem u Crnoj Gori da donese ustav, odustao od namjere da donese ustav, a da se krajem oktobra ili početkom novembra, na sreću Crne Gore, ponovo opredijelio da ustav donese. Ali ne pod uticajem Rusije, nego iz drugih razloga.
- 3) Nema nijednog argumenta koji bi kazao da je u toku 1905. parlamentarizam u Srbiji uzvišen sa nečim novim izuzetno vrijednim i podsticajnim, što bi snažnije nego tri i po decenije do tada i prijelomno uticalo na knjaza Nikolu da donese ustav.
Naprotiv, mnogo su bili oslabljeni privlačnost za druge i moć uticaja parlamentarizma u Srbiji od 1903. do 1905. godine. U tom periodu odlikovala ga je sadržina zbog koje je u literaturi označavan i kao „parlamentarizam u vojnim čizmama”. Naime, militantna zavjerenička vojna grupacija, koja je na pučistički način uspostavila vlast u Srbiji 1903. i koja je za to presudno zaslužna, nametnula se poslije 1903. kao vanparlamentarna i vanustavna politička sila, militantno je uticala na izbor poslanikâ, na imenovanje i pad predśednika vlada i ministara, na odlučivanje i skupštine i vladi, na raspuštanje skupštine.
- 4) Crnogorska studentska omladina nikada od 1905. do 1918. nije tražila niti vršila pritisak na knjaza Nikolu da donese ustav Crne Gore.
Nikada to nije učinilo ni u Beogradu politički organizovano krilo crnogorske studentske omladine, koje je činilo 16 crnogorskih studenata koji su studirali u Beogradu, i koje je bez činjeničnog osnova i bez ovlašćenja sebe samonazivalo „crnogorska studenska omladina”, kao da je sveukupna crnogorska studentska omladina, a ne samo njeno „jedno krilo”. Ta politički organizovana grupacija nikada od 1905. do 1918. nije tražila niti predlagala, u bilo kojoj formi, da se izmjenama ili dopunama učini demokratskijim doneseni Ustav.
Naprotiv, grupa od 16 crnogorskih studenata politički organizovana u Beogradu u svojoj „programskoj deklaraciji”, objavljenoj 8. novembra 1905, u tekstu pod tačkom osmom, opredjeljenju da se donese ustav države Crne Gore suprostavila je i drugačiji državotvorni projekt — ukidaje države Crne Gore. Iskazan je u rečenici koja glasi: „Zdravo shvatanje nacionalnih interesa u novom životu Crne Gore učiniće da sve separatističke težnje, antagonizam i provincijalni interesi, ukoliko bi se kosili sa interesima Srpskoga naroda, moraju ustuknuti pred idejom slobode i ujedinjenja Srpstva.”
Dakle, donošenje crnogorskog ustava je „separatizam”, interesi Crne Gore su „provincijalni interesi” a ne državni, nastavljanje postojanja države Crne Gore „kosi se sa interesima srpskog naroda” i zato država Crna Gora „mora ustuknuti pred idejom ujedinjenja Srpstva”, to jest nestati, pa joj i nije potreban ustav.
To izričito potvrđuju dvojica prvaka te političke grupacije, Todor Božović i Jovan Đonović, u zajedničkoj knjizi „Crna Gora i napredni poktet”, objavljenoj 1910. godine; i Jovan Đonović u svojoj knjizi „Ustavne i političke borbe u Crnoj Gori 1905-1910”, objavljenoj 1939. godine. Oni pišu da su se borili da Crna Gora bude „južna pokrajina jake srpske države”.
ODLUKA O DONOŠENJU USTAVA
- Rijetki su ustavi, naročito oktroisani, koji nijesu iznuđeni, više ili manje.
- Rezultat analize ondašnje crnogorske istorijske situacije, naime, kazuje: u tadašnjoj stvarnosti države Crne Gore postojao je skup i sklop faktora koji su prisilili knjaza Nikolu i državni vrh Crne Gore da se donese Ustav. Dio tih činjenica je na području međunarodnog položaja Crne Gore, a dio u unutrašnjim prilikama.
- Iz niza drugih faktora, ovđe se izdvaja i sažeto kazuje sljedeće: ustavna uređenost država tada je bio evropski standard. Ustavna neuređenost države Crne Gore i tadašnji oblik vladavine u njoj bili su razlog drugim evropskim državama da Crnu Goru tretiraju pravno neuređenom državom i sa arhaičnim oblikom vladavine. To je u Evropi jako slabilo i ugled knjaza Nikole i međunarodni položaj i ugled Crne Gore kao države, što je, uz mnogo drugog, bila jaka kočnica stranim investitorima da ulažu sredstva na teritoriji Crne Gore.
- Rusija se 1903. opredijelila da joj Srbija bude oslonac i garancija za ostvarivanje njenih interesa i ciljeva na Balkanu, umjesto da to bude Crna Gora kao do tada, što je imalo za posljedicu i smanjenje ruske podrške Crnoj Gori, političke i materijalne.
- Odnosi Srbije i Crne Gore tada su bili takvi da su ih i knjaz Nikola, i ministar inostranih poslova vojvoda Gavro Vuković i vojvoda Simo Popović u tekstovima karakterisali „veoma zlim” i „nikada gorim”. Crna Gora je poslije 1903. ostala i bez dotadašnjeg autoriteta predvodnika oslobodilačke borbe na Balkanu, što je tada postala Srbija. Sve to je rezultiralo da Crna Gora tada bude usamljena, bez saveznika, bez perspektivne strane političke i materijalne podrške.
- U crnogorskom društvu u tom periodu narastala je socijalna diferencijacija, lako vidljiva a teško podnošljiva od siromašnog stanovništva. Narastala su i nezadovoljstva, koja više nijesu bila pojedinačna već uobličena kao zajednička više grupacija.
- Jednu grupaciju nezadovoljnika činili su ličnosti zaslužne iz oslobodilačkih borbi, koje su „razglavarene”, penzionisane ili nezadovoljne mjestom na kojem se nalaze u hijerarhiji glavarstva, koji su jedino mogli imati moć preko pośedovanja vlasti, zavidljivci bez znanja kako se bez ratovanja može ići ka boljem.
- Drugu grupaciju nezadovoljnika činili su visokoškolovani ljudi koji su bili nezadovoljni što nijesu dobili bolja mjesta u državnoj hijerarhiji i veću ulogu u rješavanju državnih i društvenih problema. Oni su kritički govorili o prednostima ustavnog uređenja i iskustvima sa ustavima u državama u kojima su studirali. Znali su i javno govorili da ustavno uređenje osposobljava državu da uspješnije i da sa više pravde vrši funkcije koje ima.
- Ove dvije grupacije uticale su jedna na drugu, gradeći sa različitih pozicija front kritičkog odnosa prema ustavno neograničenoj vlasti knjaza Nikole i rastu socijalnih i političkih napetosti.
- Crnogorsku situaciju, i unutrašnju i međunarodnu, usložnjavalo je i pogoršavao djelovanje u Beogradu obrazovanog anticrnogorskog komiteta, na čijem je čelu bio Jaša Nenadović (vojvoda Gavro Vuković u Memoarima kvalifikuje ga „paškvilantski komitet”), koji je kontinuirano organizovano i strateški osmišljeno preduzimao brojne legalne i ilegalne aktivnosti da se likvidira država Crna Gora.
- Tome su pogodovali i apsolutistički oblik vladavine u Crnoj Gori i njen tretman od evropskih država kao zemlje sa arhaičim sistemom. Pružali su šansu i ukazivali da likvidacija države Crne Gore i prisajedinjenje njene teritorije Srbiji neće izazvati reagovanja ili samo labava reagovanja drugih evropskih država. To je olakšavalo uspješnije ostvarenje cilja tog komiteta i njegovog djelovanja — prisajedinjenja teritorije Crne Gore državi Srbiji.
- To je tadašnja objektivna stvranost. Sve to nije moglo mimoići pažnju i analize knjaza Nikole.
- Knjaz Nikola je svojim iskazima prije toga vremena potvrdio da zna da donošenje ustava „svakoj državi služi na čast i diku koliko začetnicima nove slobode, toliko i narodu”, da je „donošenje ustava najspasonosniji put za preporođaj” države, da se ustavom može „okrijepiti životna snaga za svaki poduhvat srećnije budućnosti”, da ustavni preobražaj znači „zaista stupanje k svojoj što sjajnijoj budućnosti”. Okruženje mu je davalo uvjerljive dokaze da na početku XX vijeka, u Evropi, država može opstati samo ako postane civilizovano uređena, ako garantuje najmanje tada standardnu listu ljudskih prava sloboda i jednakost svih građana pred zakonima.
- Državnički iskusni, sa 45 godina dotašnje vladavine, obrazovani i pronicljivi knjaz Nikola, preokretom vlastite koncepcije crnogorskog državnog pitanja (ostvarenim poslije 1903. godine) usmjeren na osiguranje trajnog opstajanja crnogorske države, zainteresovan da očuva svoju vladarsku poziciju, koju je mogao očuvati samo sa opstajanja samostalnosti i nezavisnosti države Crne Gore — morao je, objektivno gledano, razumjeti i shvatiti da stanje u kojem se država Crna Gora našla početkom 1905. ne osigurava perspektivu njenog daljeg opstajanja i da su nužne promjene koje će osigurati njenu perspektivu.
- Ne samo zato što ustav, kao pravno-politički akt, demokratizuje državu, učvršćuje identitet, individualitet, subjektivitet države, simbolički potvrđuje državnost, već i zato što uvećava obaveze — po međunarodnim standardima, ondašnjim kao i današnjim — drugih da poštuju individualitet i subjektivitet države.
- Drugim riječima, odluka knjaza Nikole da donese Ustav za Knjaževinu Crnu Goru proizašla je, kao logični produkt, iz njegovog razumijevanja istorijskih procesa društvenog, kulturnog zrenja Crne Gore da stupi i iskorači na put na kojem su se nalazile evropske države, da se izdigne na nivo osvijetljenog puta modernizacije. Kao rezultat normalnog slijeda stvari, njegovog pronicljivog promišljanja i racionalnog izvođenja zaključaka.
JE LI SPORNO ŠTO JE USTAV OKTROISAN?
- Oktroisani način donošenja ustava nije nepoznat u svijetu. Naprotiv, na oktroisani način donesen je pretežan broj ustava kojima su apsolutne monarhije zamijenjene ustavnim.
- Masovnost oktroisanog načina donošenja ustava uslovila je njegovo posebno obrađivanje i izučavanje u ustavnopravnoj nauci širom svijeta mnogo prije nego je donesen crnogorski Ustav.
- Ustavnopravna nauka potvrdno je odgovorila na pitanje: da li je i pod kojim uslovima regularan oktroisani način donošenja ustava? Odgovor glasi: oktroisano donošenje ustava je regularno kada ga donosi apsolutni monarh, kada je do njegovog donošenja postojala apsolutna monarhija.
- Argumenti za potvrdan odgovor su: do časa donošenja i stupanja na snagu ustava sva vlast je koncetrisana u rukama monarha. Sâm on vrši vlast.
- Monarh je nadležan da sam donosi ustav, jer je nadležan da propisuje državno uređenje. Donošenjem ustava čini ono zašto je nadležan u momentu kada to čini. U tim uslovima regularan je, u tom smislu pravilan, oktroisani način donošenja ustava.
- Nema nijednog valjanog argumenta da ovaj načelni odgovor ustavnopravne nauke ne važi za način donošenja Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine.
- Naravno, bilo bi demokratskije da je donesen od naroda ili njegovih slobodno izabranih predstavnika. Ali, jedno je koji bi postupak bio demokratskiji, a drugo je je li regularan, u tom smislu i pravilan, i manje demokratski način donošenja ustava.
- Sigurno je, međutim, da je istorijski i civilizacijski višestrano bolje i korisnije što je Ustav donesen na oktroisani način nego da nije donesen!
- Način donošenja Ustava, kao i bilo kojeg drugog pravnog akta, nije mjera za ocjenu njegove sadržine, vrijednosti i stvarnog značenja u istoriji. To mu određuju sadržina i stvarni efekti koje produkuje za vrijeme važenja.
- Vrijednost i stvarni značaj i značenje Ustava za Knjaževinu Crnu Goru od 1905, dakle, ispravno je cijeniti jedino po njegovoj sveukupnoj sadržini, kakva ona objektivno jeste, i po tome koliko je njegova sadržina odgovarala ondašnjim potrebama i interesima crnogorskog naroda i države, kakve je promjene proizveo u stvarnosti, a ne po načinu njegovog donošenja…
(Nastavlja se)
* * *
IZVORI: - „Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. u svom vremenu”, Podgorica, 2005. - „Činjenicama protiv neistinitih tvrdnji, zabluda, predrasuda, krivotvorenja”, „Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. godine u svom vremenu: radovi sa naučnog skupa, održanog u Podgorici 4. novembra 2005. godine u organizaciji Crnogorske akademije nauka i umjetnosti”, Podgorica, 2006. - (Oprema teksta i priređivanje: „Antena M”)
* * *
MIJAT ŠUKOVIĆ (Kolašin, 1930 - Podgorica, 2011), doktor pravnih nauka. Bio je sudija Sreskog suda u Bijelom Polju (1954-1958), sudija Okružnog suda u Ivangradu (1958-1963) i javni tužilac SR Crne Gore (1963-1967). Član Matične komisije za osnivanje Pravnoga fakulteta u Titogradu, od 1973. profesor ovoga fakulteta - predmet Ustavno pravo. Predśednik Ustavnoga suda SR Crne Gore od 1974. do 1982. godine. Član ustavnih komisija. Dva puta potpredśednik Vlade SR Crne Gore, a od 1982. do 1986. potpredśednik jugoslavenske vlade. Objavio više od 20 monografija iz ustavnopravne, krivičnopravne, istorijskopravne i drugih oblasti. Član CANU.
* * *
Tekst objavljujemo u povodu:
120. GODIŠNJICE CRNOGORSKOGA PARLAMENTARIZMA I USTAVNOSTI
- 27. novembra 1905. održani prvi izbori za skupštinu; 17-19. decembra 1905. konstitisana skupština; - i 19. decembra 1905. usvojen prvi Ustav (datumi po novome kalendaru).
*
Nije dozvoljeno preuzimanje teksta bez dozvole redakcije portala Antena M
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR