Bugajski: Balkan na još jednoj istorijskoj raskrsnici

Međunarodni naučni simpozijum "Cetinjski filološki dani III", u organizaciji Fakulteta za crnogorski jezik i književnost, otvoren je sinoć i trajaće do 4. septembra na Cetinju.

Okupljenima na otvaranju obratio se i američki analitičar Januš Bugajski.

Njegovo obraćanje prenosimo integralno.

"Hvala što ste me pozvali da vam se kao gost obratim na ovom važnom simpozijumu. Žao mi je što nijesam s vama na Cetinju ali su me u tome spriječile obaveze koje tokom ove neđelje imam u Vašingtonu, a koje nijesam mogao izbjeći. Posebnu zahvalnost dugujem Milanu Markoviću s Fakulteta za crnogorski jezik i književnost.

Moja tema je Balkan na još jednoj istorijskoj raskrsnici. Neko bi mogao ustvrditi da je to poluostrvo već bilo na toliko raskrsnica u svojoj dugoj istoriji da je čudo što neko uopšte i zna kojim putem se u stvari kreće. Produbljujući analogiju s raskrsnicom, osvrnuću se na svijetla semafora, naročito trepćuća crvena svijetla opasnosti, žuta svijetla mirovanja te trepćuća zelena svijetla koja mogu obezbijediti napredak čitavog regiona.

Najopasnije trepćuće crveno svijetlo je obnova projekta Velike Srbije i neoimperijalne agende Kremlja Vladimira Putina. Projekat Velike Srbije vaskrsnuo je pod predsjedništvom Aleksandra Vučića. Međutim, za razliku od ere Slobodana Miloševića, projekat se više ne vrti oko direktnih sukoba, etnički motivisanih ubistava, masovnih proćerivanja i osvajanja teritorija. Kampanja sada funkcioniše kroz tri glavna principa – prikrivenost, fleksibilnost i strpljenje.

Pod Miloševićem, uvećana Srbija trebalo je da se rodi na ruševinama Jugoslavije, preotimanjem teritorija suśednih republika naseljenih srpskom manjinom i ubistvom ili proćerivanjem drugih etničkih grupa kako bi se napravila srpska većina. Projekat dobrim dijelom nije uspio zbog otpora Hrvata, Bošnjaka, Albanaca i Crnogoraca, a u konačnom i zbog međunarodne vojne intervencije koju su predvodile SAD.

Kao Miloševićev ministar za informisanje iz toga vremena, Vučić je jako dobro upoznat s konceptom korišćenja dezinformacija i prevare u cilju ostvarivanja grandioznih političkih ciljeva. Nakon što je njegova Srpska napredna stranka monopolizovala srpsku politiku i gurnula opoziciju u zapećak, Vučić ima više nego dovoljno prostora da pokuša ostvariti srpske mini-imperijalističke ambicije na Balkanu.

Strategija Beograda uključuje nekoliko elemenata, od slabljenja suśeda do vođenja dvojne diplomatije i korišćenja ruske pomoći. Tri glavne mete uskrslog projekta Velike Srbije su Kosovo, Bosna i Hercegovina i Crna Gora. Srbija ne može ponovo apsorbovati Kosovo a protivljenje svakoj vrsti podjele i dalje je izraženo. Cilj Beograda je da do u nedogled odlaže konačno rješenje bilateralnih odnosa i da Kosovo drži u nestabilnosti i neizvjesnosti po pitanju njegove budućnosti. Slabo Kosovo omogućava Beogradu da poveća svoj regionalni uticaj.

Bosna i Hercegovina druga je glavna meta pansrbizma. Ta je država i dalje disfunkcionalna prije svega zbog blokirajuće politike autonomne Republike Srpske (RS). Njen lider, Milorad Dodik, s vremena na vrijeme zaprijeti secesijom i kreiranjem nove srpske države. Nakon genocida nad bošnjačkim muslimanima izvršenog tokom rata, na toj teritoriji danas dominira srpsko stanovništvo. Iako Vučić izbjegava da se uključi u kampanju za cijepanje BiH i apsorpciju RS, računica je ta da će šira regionalna kriza i sukobi u BiH sami po sebi u budućnosti donijeti prilike za secesiju u trenutku kada Zapad bude preokupiran drugim temama.

Iako je Crna Gora članica NATO saveza, Vučićeva politika ima za cilj podrivanje njenog suvereniteta i podređivanje njene vanjske politike. Ključ prijetnje leži u tome što Beograd ne prihvata zaseban nacionalni identitet Crnogoraca i odvojenu državnost Crne Gore. Vučić kuje planove za zajednicu Srbije i Crne Gore, vjerovatno po modelu Putinovih aspiracija u pravcu zajednice Rusije i Bjelorusije, pri čemu bi Crna Gora bila podređeni partner. U takvom aranžmanu, Beograd bi odlučivao o vanjskoj i bezbjednosnoj politici Crne Gore, slabeći crnogorski identitet i gurajući albansku i bošnjačku manjinu na margine.

Zakon o slobodi vjeroispovijesti kojim je trebalo da se osnaži uloga autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve je preinačen. Dalji anticrnogorski potezi uključivaće uvođenje dvojnog državljanstva, kako bi nerezidentni Srbi mogli učestvovati u popisu i glasati na izborima, kao i sprovođenje kulturnih i obrazovnih kampanja kojima Crnogorce treba pretvoriti u Srbe.

Najjača politička snaga u vladajućoj koaliciji, Demokratski front, posvećena je poništavanju nezavisnosti Crne Gore. Front predviđa proces koji bi tekao korak po korak, počev od snaženja veza sa Srbijom, a sve koristeći tročlanu koaliciju kao kamuflažu. Crnogorski sektor bezbjednosti kompromitovan je s više problematičnih imenovanja koja su očigledno koordinisana s Beogradom i Moskvom. Srbija i Rusija targetiraju i crnogorske strateške kapacitete, uključujući putem planova za kupovinu Luke Bar i nacionalne elektroprivrede.

Beograd vodi dvojnu diplomatiju. Iako iskazuje aspiracije ka članstvu u EU i bliskijim odnosima s NATO savezom, Srbija nastoji da balansira između četiri velike sile – Rusije, Kine, SAD i EU. Cilj joj je da u diplomatskom, ekonomskom i vojnom smislu izvuče korist od svake od njih, što nastoji da ostvari imitiranjem jugoslovenske strategije nesvrstavanja nakon Titovog razlaza sa Staljinom 1948. godine. Takav pristup ujedno može zamaskirati i pogurati pansrpski projekat ako Beograd pridobije podršku glavnih međunarodnih igrača.

Umjesto direktne konfrontacije koja bi mogla rezultirati sankcijama Zapada, Vučić preferira da djeluje prikriveno i uz manipulisanje ranjivostima suśeda. Umjesto direktnog napada na integritet ili suverenitet suśednih država, Vučić je fleksibilan u smanjenju njihove nezavisnosti i podsticanju nacionalnih sporova. Umjesto naglog pokušaja ostvarivanja regionalne dominacije, Vučić preferira strpljenje, a sve u okviru kalkulacija da je vrijeme na strani Srbije.

Drugo trepćuće crveno svijetlo na balkanskoj raskrsnici je ruski neoimperijalizam. Putinova Rusija posmatra Balkan kao strateški kapital, težeći ostvarenju makar četiri cilja. Prvi je pokušaj širenja ruskog geopolitičkog domašaja. Balkan je tradicionalno ulazni stepenik za jadransko i sredozemno područje, veza između Evrope i Azije te prilika za prodor u centralnu Evropu. Uticaj Moskve na vlade na Balkanu, njena uloga u multinacionalnim formatima (uključujući Vijeće za provedbu mira u Bosni i Hercegovini), njeno vojno prisustvo (poput onog u Srbiji) i institucionalno prisustvo koje se ostvaruje kroz različite mehanizme ruske države daju joj krupan ulog u razvoju situacije u regionu.

Drugi povezani cilj je narušavanje kohezije Zapada i podrivanje uloge njegovih institucija. Podsticanje sukoba doprinosi ne samo narušavanju stabilnosti Balkana, već i podjeli međunarodnih odgovora. Jedan takav primjer je nedavna igra s teritorijalnom razmjenom između Srbije i Kosova uz podršku Moskve i prihvatanje nekih zvaničnika sa Zapada. Čak i same debate o podjeli podstiču trvenja u regionu i nesklad politika Zapadnih vlada. Neriješeni sukobi i osporavane države isto tako omogućavaju Kremlju da tvrdi kako NATO nije uspio da stabilizuje Balkan uprkos svom širenju na taj prostor.

Treći ruski cilj je smanjivanje američkog prisustva. Glavni razlog za opstrukcije proširenja NATO saveza je sprečavanje rastućeg američkog vojnog uticaja i onemogućavanje bilo kakvih čvrstih garancija bezbjednosti u zemljama regiona. Kremlj ne želi da vidi balkanske države u alijansi, jer se time unapređuje uloga Vašingtona u odbrani Evrope. Uz to, prisutni su i sve veći napori da se EU i NATO oslabe iznutra, što pokazuje i rastući ruski uticaj u Hrvatskoj, Mađarskoj i Bugarskoj. Članstvom u NATO savezu jača se bezbjednost države ali se ne stiče imunitet u odnosu na subverzije.

Četvrti cilj Kremlja je pridobijanje saveznika ili sljedbenika. Ovo je domen u kom su ekonomska i energetska dimenzija te koje su najizraženije u korumpiranju, ucjenjivanju, podmićivanju ili podređivanju funkcionera i političara koji mogu pomoći Moskvi, bilo da je to popuštanjem sankcija, neosuđivanjem ruskih akcija u međunarodnoj areni ili pozivanjem na vraćanje uobičajenom poslovanju. Iako Moskva nije vodeći ekonomski igrač na Balkanu kada se uporedi s EU ili Kinom, njene investicije i troškovi imaju za cilj maksimalni politički uticaj, uz izraženu propagandu vezano za rusku pomoć. Istovremeno, državne kampanje dezinformisanja tvrde da su Zapadne demokratije sistem koji propada i da će se EU raspasti te da su bliske veze s Rusijom vrijedna alternativa.

Moskva gleda na Beograd kao na koristan alat za podrivanje stabilnosti na Zapadnom Balkanu,  ograničavanje integracija u pravcu zapada i širenje ruskog uticaja. U nekom trenutku, međutim, može se desiti da Kremlj pokuša da gurne Vučića u direktni regionalni konflikt koji ovaj nastoji da izbjegne. Putin može eksploatisati čak i bliskije savezništvo s  Banja Lukom kako bi pogurao secesiju RS i izazvao lančanu reakciju sukoba koji će preokupirati i EU i NATO.

Moskva promoviše lokalne nacionalizme kako bi podstakla konflikte između rivalskih nacionalističkih projekata i omogućila Kremlju diplomatsku intervenciju. Kremlj podržava neriješene sukobe i osporavane države u regionu, pomažući autonomnoj vladi srpskog entiteta BiH u držanju zemlje podijeljenom i  ohrabrujući bosanske Hrvate da za sebe zahtijevaju treći entitet. Na Kosovu, čije članstvo u UN blokira upravo Rusija, srpska manjina se prikazuje kao potlačena grupa upravo kako bi se dao vjetar u leđa unutrašnjem sukobu. Moskva isto tako eksploatiše domaća previranja u Śevernoj Makedoniji i blokiran put toj zemlji ka EU. Crna Gora je još jedna prilika za destabilizaciju, kao što svjedoči pokušaj državnog udara predvođen oficirima ruske obajveštajne službe iz oktobra 2016. godine, ali i kontinuirana podrška srpskim nacionalistima i Srpskoj pravoslavnoj crkvi kao protivnicima crnogorske nezavisnosti.

Na kraju, ruski državni organi angažovani su u ofanzivama dezinformisanja putem lokalnih medija, interneta i društvenih mreža s ciljem izgradnje ruskog prestiža i podrivanja Zapadnih institucija. Takve poruke namijenjene su antiglobalistima, euroskepticima, ultrakonzervativnim i religioznim glasačima kod kojih Rusija o sebi stvara privid branioca tradicionalnih vrijednosti, dok se EU i SAD prikazuju kao nemoralni i devijantni. Isto tako, Kremlj se radikalnoj ljevici predstavlja kao antiimperijalistička i antiamerička avangarda. Radi se o temama koje imaju svoj odjek širom Evrope, ali naročito u regionima s dubokim neizvjesnostima u pogledu budućnosti.

Još jedno trepćuće crveno svijetlo je rastući uticaj Kine u regionu, zasnovan prije svega na investicijama, trgovini i razvojnoj pomoći. Rastuća globalna uloga Kine ne zavisi od vojne moći već od ekonomske penetracije. Njene globalne ambicije otjelotvorene su inicijativom Pojas i put, koja uključuje više od 20 zemalja i ima za cilj razvoj kopnenih i morskih koridora kojima se Kina povezuje s Centralnom Azijom, Bliskim istokom i Evropom.

Peking kontinuirano povećava svoje investicije u brojnim zemljama u okviru inicijative Pojas i put, nastojeći da postavi globalne regulatorne standarde koji će donijeti prednosti kineskim preduzećima i podrivajući principe slobodne trgovine.

Kina bira investicione ciljeve koji predstavljaju politički profitabilne kanale za prodor u EU, pri čemu je Peking tokom protekle decenije kupio ili investirao u imovinu vrijednosti veće od 300 milijardi dolara. Kineske državne kompanije kupile su teretne terminale u Sredozemnom moru i atlantskom prstenu te kontrolišu oko 10 % evropskih lučkih kapaciteta. Kina takođe finansira izgradnju puteva i željeznica širom Jugoistočne Evrope. Sve to čini dio planova Pekinga da poveže Kinu s Evropom morem, putevima, željeznicom i cjevovodima, ali i sredstvo ostvarivanja političkog uticaja.

U razmjenu za svoje ekonomske investicije, Peking traži diplomatsku podršku za svoje politike ili neutralisanje kritika u međunarodnim institucijama. Cilj Pekinga je da udalji Evropu od SAD i spriječi nastanak antikineskog fronta. Kineskim ponudama za unapređenje lokalnih ekonomija nije se lako oduprijeti, pogotovo kada su u pitanju relativno siromašne zemlje duž rute Pojasa i puta koje su u potrazi za svježim kapitalom. Kineska geoekonomska strategija nudi značajna finansijska sredstva, ali bez regulatornog i pravnog standarda na kojima bi insistirale Zapadne institucije. Zapadne države moraju implementirati politike koje mogu ograničiti kineski uticaj ali bez nanošenja štete ekonomskom razvoju zemalja u okviru inicijative Pojas i put. Iz ugla Zapadnih država, potrebno je dakle osnažiti konkurentnost Zapada na stranim tržištima, uz staranje da su kineske investicije u skladu s  međunarodnim standardima i da ne guraju države u dužničko ropstvo.

Žuto svijetlo na balkanskoj raskrsnici ogleda se u pristupu EU. Naime, Evropska unija se suočava s krupnom dilemom. S jedne strane, blokiranje pristupnog puta zemalja Zapadnog Balkana moglo bi rezultirati upravo onim problemima koje Brisel nastoji da izbjegne, nanoseći štetu kredibilitetu EU, razbijajući iluzije građana, podrivajući nacionalne programe reformi i otvarajući nova vrata za neprijateljske strane uticaje. S druge strane, ako je proces pristupanja otvoren prevashodno zbog straha od radikalizma onda sami program reforme može izgubiti na vrijednosti. U tom slučaju neposredna prijetnja nestabilnostima postaje najsnažniji razlog za započinjanje procesa pristupanja EU.

Nedostatak realnih izgleda za članstvo u EU isto tako donosi nezadovoljstvo javnosti. Reputacija EU već je doživjela ozbiljan udarac, a nastaviće da opada ako Unija ne otpočne pregovore o članstvu s Albanijom i Śevernom Makedonijom. Proces je odložen uglavnom zbog toga što je Bugarska odigrala na nacionalističku kartu, insistirajući na tome da njen spor sa Skopljem u vezi s istorijom i jezikom bude riješen prije otpočinjanja pregovora.

Brojni drugi neuspjesi EU produbili su nelagodu. Brisel se pokazao iritantno sporim u snabdijevanju Balkana vakcinama protiv koronavirusa, što je dovelo do toga da se neke zemlje okrenu Kini i Rusiji. Uskraćivanje vizne liberalizacije za Kosovo čini Albance jedinim etničkim izopštenicima na kontinentu. Neadekvatna ekonomska ulaganja EU u siromašnije balkanske države doprinose iseljavanju i potpomažu siromaštvo i radikalizaciju. Za Albance, nedorečenost razgovora na relaciji Priština – Beograd, nepriznavanje kosovske državnosti od strane pet članica EU i nemogućnost Kosova da uđe u velike multinacionalne institucije poput Ujedinjenih nacija podstiču percepciju da je pansrbizam prihvaćen u prijestonicama EU.

Panalbanske aspiracije biće vođene nedostatkom realnih izgleda za pristupanje EU za Albaniju i Kosovo i za zemlje sa značajnom albanskom zajednicom, poput Śeverne Makedonije i Crne Gore. Ogorčenost politikom EU dodatno je intenzivirana onim što se smatra tolerancijom Zapada prema projektu Velike Srbije i nespremnošću za snažan otpor uplitanju Rusije širom regiona.

Ambiciozni političari mogu iskoristiti brojna nezadovoljstva obećavajući nacionalno ujedinjenje preko postojećih granica. Rasprostranjen je bijes u odnosu na korumpirane političare i institucije koje doprinose ekonomskoj stagnaciji, rastućoj nezaposlenosti i iseljavanju mladih i obrazovanih ljudi. Izbori mijenjaju malo toga jer državom dominiraju interesne grupe koje koriste svoj period na vlasti da se obogate i ostanu na vlasti. U takvim izazovnim uslovima, ideja nacionalnog ujedinjenja u jednu državnu strukturu može uključivati obećani napredak i istorijsku pravdu. Međutim, koraci ka proširenju države neizbježno bi izazvali sukobe sa suśedima i podstakli zahtjeve za promjenama granica među drugim etničkim grupama. Iako politički lideri ponavljaju formulu po kojoj će nacionalističke težnje biti neutralizovane kroz panevropsko ujedinjenje, oni istovremeno moraju kalkulisati vezano za način na koji mogu imati koristi od nacionalističkih ośećanja ako put u EU bude blokiran na neograničeno vrijeme.

Na kraju, đe su trepćuća zelena svijetla na balkanskoj raskrsnici? Od uspješnog pristupanja Crne Gore i Śeverne Makedonije NATO savezu i potpisivanja Prespanskog sporazuma između Skoplja i Atine jedva da su vidljiva.

Pregovori između Srbije i Kosova, koji su u Briselu obnovljeni 15. juna pod pokroviteljstvom EU, ključ su stabilnosti na Zapadnom Balkanu. Bez dogovora o uzajamnom priznavanju kao nezavisnih država, ovaj gorući spor dovešće u pitanje granice, sputati ekonomski razvoj i spriječiti integraciju u EU. Da bi razgovori uspjeli, Bajdenova administracija mora odigrati aktivniju ulogu u tom procesu. Dok se EU u regionu doživljava podijeljenom i nepouzdanom, SAD zadržavaju kredibilitet zbog svoje vodeće uloge u rješavanju ranijih sukoba na Balkanu.

Bajdenova administracija potvrdila je da je međusobno međudržavno priznanje Srbije i Kosova jedino održivo rešenje. Prihvatanje konačnih granica omogućilo bi ekonomski razvoj obiju država i ograničilo štetni prodor Kremlja u region. Bez bilateralnog sporazuma, region bi ponovo mogao zapasti u sukob podstaknut srpskim i albanskim nacionalističkim ambicijama. SAD takođe moraju preuzeti vodeću ulogu u reformi bosanskohercegovačkih institucija i modernizaciji njenog ustava, jer samo integrisana država može krenuti ka članstvu u EU i NATO savezu, očuvati stabilnost i nastaviti ekonomski razvoj.

Isto tako, SAD moraju ostati posvećene crnogorskoj nezavisnosti i integraciji na Zapad. Neki NATO saveznici zabrinuti su da sadašnja vlada u Podgorici želi da zemlju pretvori u mini-Srbiju koja će imati bliske odnose s Moskvom. Da bi Crna Gora bila pouzdan saveznik, mora se pobrinuti da ruske obavještajne službe ne prodru u vojni establišment, da ne dođe do razmjene ośetljivih informacija o NATO-u sa srpskim ili ruskim operativcima i da crnogorski političari i stranke ne budu korumpirani ruskim novcem, kojeg uvijek prate geopolitičke poveznice. Što su ugroženiji identitet i suverenitet Crne Gore, to je zemlja ranjivija na spoljne pritiske. Crnogorska većina opredijeljena za nezavisnost mora postati glasnija i aktivnija, kako u medijima, na društvenim mrežama, u građanskim organizacijama, tako i u političkoj areni unutar i izvan parlamenta. Mnogi patriotski nastrojeni Crnogorci glasali su za vladajuću koaliciju vjerujući da će nova vlast iskorijeniti korupciju i omogućiti brži ulazak u EU. Ali njihovo razočarenje ne bi trebalo da se pretvori ni u nasilje ni u apatiju, već u podršku onim političarima i strankama koje su posvećene Crnoj Gori, njenoj prošlosti, sadašnjosti i budućnosti.