Crnogorska nacija u novom geopolitičkom kontekstu(2)

Piše: Milorad Popović

Nije vino pošto priđe bješe: ulaskom Crne Gore u NATO  2017.  i  pobjedom Džoa Bajdena na američkim predsjedničkim izborima 2020. Beogradu se krate mogućnosti, koje je u raznim formama imao od stvaranja Prve Jugoslavije do 2006. Jer, uprkos trenutnoj marionetskoj Vladi u Podgorici, stvorene su izvjesne pretpostavke da Crna Gora, prvi put od Napoleonovih ratova, bude u fokusu Zapadne politike. Naime, SAD se vraća strateškom partnerstvu s Evropom i tvrdom stavu prema ruskom ekspanzionizmu. Nova američka administracija je posebno motivisana da suspregne pretenzije Moskve, kako bi pokazala da se odrekla pogubnog Trampovog izolacionizma, povratila vjerodostojnost među svojim tradicionalnim saveznicima, ali i prema  suparnicima i neprijateljima. U toj novoj podjeli karata Balkan ponovo dobija strateško značenje, a Crna Gora, kao članica NATO-a, prvi put nakon Prvog svjetskog rata postaje geopolitički činilac.
 
No, i spoljnopolitički status Crne Gore, u izvjesnoj mjeri će zavisiti  od unutrašnjih odnosa snaga, prije svega u diferencijaciji među pravoslavnom većinom, pa crnogorska nacija mora stvoriti koherentnu ideologiju, jednako prijemčivu čobanu, konobaru, menadžeru, akademiku, To jest, prilagoditi se savremenom  čovjeku, onakvom kakav on jest, a ne  kako ga zamišljaju pojedini nacionalni odličnici. Zato je potrebno da simbolički indikatori, mjesta sjećanja, za duhovnu osnovu crnogorske nacije budu precizno odabrana, kreativno osmišljena u svim bitnim segmentima njenog istorijskog trajanja.

Nedostatak koherentne ideologije, koja dijalektički i razuđeno akceptira sve bitne fenomene milenijumskog trajanja dukljansko-zetske-crnogorske državnosti, uslovila je da se nesrazmjerno forsiraju tekovine Narodnooslobodilačke borbe i antifašizma u odnosu na ranije  crnogorske istorijske epopeje, kulturne vrijednosti, dinastije, državnike, međunarodna priznanja. Naizgled je paradoksalno što crnogorski nacionalisti na neki način marginalizuju, pod pritiskom stare velikosrpske propagande, na primjer, Petroviće Njegoše, zbog nesposobnosti da istorijski kontekstualizuju njihovo „crnogorsko srpstvo“, i na taj način se odriču epohe i ličnosti koje su ostavile najdublji trag u formiranju crnogorskog istorijskog, kulturnog i nacionalnog individualiteta.

Stoga, većinu svojih argumenata za crnogorsku naciju vežu za Drugi svjetski rat, dok nacionalizmi susjednih naroda – koji su vjekovima bili u ropstvu ili nekoj vrsti podložništva –  izmišljaju svoju stariju istoriju, ili čak prisvajaju državnike, vojskovođe, kulturne stvaraoce drugih nacija. Tako je velikosrpska propaganda uspjela ubijediti znatan broj naših savremenika da stare crnogorske bogomolje nijesu bile u vlasništvu autokefalne Crnogorske crkve i nezavisne crnogorske države nego da ih je Đukanovićeva vlast, bez ikakvih istorijskih i pravnih osnova, željela oteti Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Elem, partizanski antifašistički pokret od neobičnog je značenja za opstojnost crnogorske nacije i države, jer bez istaknutog učešća crnogorskih partizana u pobjedničkoj komunističkoj vojsci pitanje je – bez obzira na odluke Drezdenskog kongresa 1928. – da li  bi Crnogorcima bio priznat status nacije u poslijeratnoj Jugoslaviji.

Ali se i tom antifašizmu i avnojevskom jugoslovenstvu treba kritički pristupiti, jer je stvorena izvjesna istorijska distanca, i jugoslovenstvo je, ideološki i politički pluskvamperfekat. Kritički pristup prema komunističkom antifašizmu i jugoslovenstvu imaju prevashodno praktični ideološko-politički značaj, jer danas se na tim paradigmama ne može se graditi crnogorska nacija u 21. vijeku: savremena demokratska načela imaju gotovo podjednaku distancu prema fašizmu i boljševičkom komunizmu: iz tog rakursa svaki totalitarizam, pa i komunistički je contradictio in adjecto s antifašizmom. Jer,  izvorno plemenita i napredna ideja jednakosti i kosmopolitizma, u praksi se, od Oktobarske revolucije do sloma komunizma krajem osamdesetih godina prošlog vijeka, kompromitovala terorom i ukidanjem ljudskih prava.

Istina, federalističko jugoslovenstvo je, bez obzira na totalitarnu ideologiju titoizma, donijelo vidljivi napredak Crnoj Gori u ekonomskom i kulturnom pogledu, ali, mi ne znamo je li to bio najbolji od svih mogućih svjetova u južnoslovenskim zemljama. Jer, ne znamo kakav bi bio razvoj Crne Gore u drugom istorijskom scenariju: da  se recimo, nije desilo ubistvo austrougarskog prijestolonasljednika u Sarajevu i Prvog svjetskog rata. O tome kakva bi bila Evropa bez boljševizma, fašizma i nacizma, i kakav bi bi bio razvoj male balkanske kraljevine u toj i takvoj Evropi, zahtjevne su spekulacije. (Ipak, sa sigurnošću se može pretpostaviti da bi nezavisna Crna Gora, čija se vladajuća kuća bila orodila sa više evropskih dinastija, stvorila univerzitet na Cetinju  barem četrdeset godina prije nego što je to učinila titoistička Jugoslavija).   

Za politički romantične Crnogorce još je važno osvijestiti činjenicu da je jugoslovenstvo bila utopija, jer je ujedinjenje Jugoslavije, tačnije Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca kasnilo barem pedeset godina. Da je Jugoslavija stvorena u vrijeme ujedinjenja Italije i Njemačke, kad su srpski i hrvatski nacionalizmi bili još u zametku, možda bi, kako je to zamišljao Svetozar Marković, mogla zaživjeti južnoslovenska konfederacija. Naime, ove dvije nacije, prvi put su se u zajedničkoj državi od dolaska slovenskih plemena na Balkan sreli u 20. stoljeću. Srbi, s oreolom ratnih pobjednika, Jugoslaviju, tačnije Kraljevinu SHS, zamišljali su kao strogo centralističku, a Hrvati, s iskustvom kulturne i političke autonomije iz vremena austrougarske monarhije kao (kon)federalnu tvorevinu.
 
Nedostatak kritičkog smisla u odnosu na burnu istoriju Jugoslavije, i na neminovnost njenog nestanka izviru iz provincijalnog habitusa i intelektualne potkapacitiranosti crnogorskih kulturnih i naučnih institucija, odnosno manjka lucidnih i smjelih političkih mislilaca. Izvjesan broj crnogorskih političara i intelektualaca nekako se uspio emancipovali od starog crnogorskog srpstva, ali još ne pokazuju dovoljno invencije  da crnogorsku ideologiju zamisle izvan oktroisanih jugoslovenskih okvira. Stoga, danas su u nas dominantno sukobljene dvije političke škole mišljenja: velikosrpska i avnojevska. Riječ je, dakle, o još neprevladanoj  filistarskoj svijesti naše intelektualne i političke klase, koja nema smjelosti i sposobnosti da iskorači iz nametnutih stereotipa i suoči se sa izazovima novog milenijuma, oslanjajući se na one ličnosti i djela iz naše tradicije koje su uvijek, uprkos svim ograničenjima vremena i prostora, tragale i usvajale napredne i univerzalne vrijednosti.

Ova nekreativna, duhovno impotentna i kompromiserska svijest, nakon svega je prihvatila tlapnju o ustavnom, nadnacionalnim patriotizmu koji je sekundarno poslužio kao još jedna opsjena da bi se relativizovala opasnost od velikosrpskog imperijalizma.

Stoga, novi val kleronacionalizma koji smrtonosno prijeti Crnoj Gori, napravio je i unutar indipendističkog bloka jednu novu diferencijaciju: između ćutljive klijentelističke inteligencije koja je svoj status, još od doba komunizma, gradila više na oportunizmu, vječitom traženju nekog trulog statusa quo, nego na kreativnim sposobnostima, i s druge strane, mlađih intelektualaca, okupljenih oko Fakulteta za crnogorski jezik i književnost, koji beskompromisno i bez kompleksa, ukazuju na nazadnost i malignost velikosrpskog kleronacionalizma.

Upravo brojnost mlađih darovitih stvaralaca i njihova kreativna energija koja se suprostavila novoj kulturnoj okupaciji, u duhu Njegoševe maksime: Nove nužde rađu nove sile, nagovještava da je prevaziđen dosad glavni limitirajući faktor u razvoju crnogorske nacije. Jer svijest o nacionalnoj posebnosti Crnogoraca nije, kao što je to bio slučaj s većinom ostalih malih nacija, iznikla iz kulturnog preporoda, katedri za istoriju, filozofiju i književnost, nego je u znatnoj mjeri  stvarana u vjekovnoj oslobodilačkoj borbi koja je bila krunisana nezavisnom državom, i kad je ta država nestala postali su relativno lak plijen za asimilaciju.

I Đukanovićeva vlast, nakon obnavljanja stare državnosti, nastavila je slijediti tu staru zabludu da će država stvoriti naciju pukim političkim deklaracijama i birokratskim sredstvima,  napretkom u evropskim integracijama i ulaskom u NATO.

Nastaviće se...