Evropski izazovi i perspektive

Za Antenu M piše: Vlado Lalović

Uprkos brojnim podjelama u Crnoj Gori postoji i stabilno traje konsenzus oko bitnog geostrateškog cilja – članstva u EU. To saglasje je prisutno kod gotovo svih relevantnih političkih struktura i, što je još važnije, kod preko dvije trećine građana Crne Gore, a što pokazuju ankete koje se sprovode iz godine u godinu. Bez obzira na svu neizvjesnost, usporavanje reformi, prolongiranje rokova i procesa pristupanja, probleme u implementaciji standarada i ispunjavanja uslova koje je pred države kandidate postavio Brisel, uz njegovo očigledno nesnalaženje i nespremnost da napravi odlučujujući korak, evrooptimizam u Crnoj Gori gotovo ne jenjava. Možda i zbog toga što se ništa krupno ne prepušta lako varljivim ćudima sudbine. I dobro je što je tako, jer je članstvo u EU preostali strateški vanjskopolitički cilj Crne Gore.

Imamo li danas snage i harizmatičnih ljudi da zainteresuju i učine osjetljivim zapadnu javnost i odgovorne strukture da nešto preduzmu dok ne bude kasno, s obzirom na razarajuće trendove koji opet opasno prijete da destabilizuju ionako nestabilni region? Imamo li svog Kunderu, čiji je esej „Tragedija Centralne Evrope“ svojevremeno odjeknuo širom Zapada i duboko zabrinuo i zainteresovao ondašnju evropsku javnost?

No dobro bi malo razmotriti stvari u samoj EU po čijem dvorištu drugi nesmetano šetaju, što je izgleda natjeralo Vašington da ga malo pospremi od prevelike gužve i nemara.

Depresivni optimizam

Donedavno, evrooptimisti, uglavnom iz (lijevo)liberalnog političkog i intelektualnog spektra, evropski integracioni projekat su ocjenjivali kao jedan od najuspješnijih i u istoriji najperspektivniji model regionalne integracije. Međutim, posljednjih godina a naročito nakon “Bregzita”, sve češće su počele da prevladavaju skeptične prognoze o izgledima EU u budućnosti. Na prirodu ovih procjena utiču ne samo analize brojnih problema sa kojima se Brisel danas suočava, već i očajnička nesposobnost njegove birokratije da odgovori nagomilanim izazovima i ponudi adekvatna rješenja. Naravno, u evropskoj političkoj javnosti i dalje postoji ubjedljiva većina koja je, Iako priznaje postojanje ozbiljnih problema u funkcionisanju evrostruktura, uvjerena da će EU u konačnici imati koristi od njih tako što će pravovremeno izvršiti potrebna prilagođavanja strategije njenog daljeg institucionalnog razvoja.

Unutrašnje napukline

Bregzit je ipak narušio neke vitalne parametre i ravnoteže unutar EU. Slični trendovi prijete smanjenjem dinamike integracijskih procesa i da ih čak skrenu u suprotnom smjeru.

Što je dovelo do zastoja u procesu proširenja na ostatak kontinenta, čak i pod evidentnom opasnošću uplitanja drugih sila u evropsko predvorje?

Uzroke, pored britanskog napuštanja EU, treba tražiti u nizu propusta briselske administracije, od podjele unutar Unije na tzv. “Staru” i “Novu” Evropu, odnosno njeno zapadno jezgro i zemlje centralne i istočne Evrope koje se nerijetko na zapadu doživljavaju kao evropski došljaci iza nekadašnje “gvozdene zavjese”, do besmislenog koncepta “Evrope brzina”, nepremostivih razlika u ekonomskom razvoju bogatih i zemalja evropskog sjevera i siromašnog juga, finansijera i hroničnih korisnika budžetskih sredstava EU… 

Takođe ne treba smetnuti s uma, da članice EU budno drže do svog primarnog nacionalnog identiteta koji nijesu spremne tako lako žrtvovati u ime nadnacionalnih struktura i jednostavno prenijeti pravo odlučivanja na Brisel. Bio nacionalista ili liberal, unionista ili suverenista, ljevičar ili desničar, kosmopolita ili ne, evropski čovjek je duboko ukorijenjen u svoje kulturno ishodište što ga uveliko određuje prema svojoj domovini i njenoj istorijskoj sudbini. Vjerovatno kulturna i nacionalna priča nigdje nije tako osobena i koloritna kao na starom kontinentu. Bez obzira jesu li u pitanju male ili velike nacije ili zemlje, sve one brižno drže do vlastitog integriteta i kulture koja u evropskom slučaju možda predstavlja i njeno najveće bogatstvo i vrijednost.

Prognoze i očekivanja

Dok jedni vjeruju u mogućnost raspada EU u perspektivi, znatno je više onih koji predviđaju "nacionalizaciju" niza funkcija koje su protokom godina sa nacionalnog nivoa prenesene na Brisel. Proces jačanja nacionalnog na račun evropskog centralizma se već osjeća kod nekih zemalja, kao u Poljskoj i Mađarskoj. U svakom slučaju EU, kakva je trenutno, teško može bolje profunkcionisati bez neophodne reforme. U protivnom se ne može isključiti ni obrnuti proces labavljenja i konačne disolucije složene strukture u momentu kada postane suvišan balast njenim članicama, što zasad mnogima izgleda nerealno.

Slabljenje institucija i mehanizama EU će gurnuti njene jake članice, poput Njemačke i Francuske, da se same fokusiraju na bilateralne odnose s vodećim svjetskim silama umjesto da djeluju sa evropskog nivoa. To bi istovremeno omugućilo uticaj izvanevoropskih igrača na evropskom tlu, ali s druge strane ne bi pridonijelo konceptu multipolarnosti koji promovišu Moskva i Peking jer bi ojačalo konkurentnu američku moć na starom kontinentu. Isto tako, slaba EU ne bi mogla dovoljno uspješno konkurisati rastućoj kineskoj ekonomskoj i tehnološkoj moći i njenoj konkurentnosti na svjetskom tržištu.

EU se pokazala ranjivom i iznutra nekoherentnom u okolnostima migracione krize, kad su se na njenim granicama pojavile kolone migranata sa područja Bliskog istoka, sjevera afričkog kontinenta i južne Azije. Briselska administracija se nije najbolje snašla, pa su države članice preizele inicijativu da sa nacionalnih nivoa zaštite svoje granice od nekontrolisanog upada velikog broja migranata. Pojedine su, kao Mađarska, posegle za drastičnim mjerama poput podizanja ograde od bodljikave žice na svojim granicama. EU je na kraju došla u situaciju da Turskoj izdvaja pozamašna sredstva za zbrinjavane velikog broja izbjeglica na njenoj teritoriji i da tako “kupuje” vlastitu sigurnost od spuštanja brane pod kontrolom Ankare.

Ono što predstavlja dugoročnu prijetnju članicama EU je demografski trend opadanja stanovništva koji će se negativno odraziti na raspoloživost radne snage i održivi privredni rast, što dodatno povećava vjerovatnoću novih velikih migracijskih talasa iz bližeg i daljeg okruženja. Svojevremeno je njemačka kancelarka Merkel podržala plan za preseljenje izbjeglica iz preopterećenih zemalja EU, s obrazloženjem da Njemačka, kao ekonomski jaka zemlja, može da primi više migranata od svojih partnera iza čega se u stvari krila potreba njemačke privrede za svježom radnom snagom. Sličan scenario bi se mogao očekivati i u budućnosti, ali bi se tada pojavio val migracija iz zemlja našeg regiona što bi dodatno desetkovao ionako posustalu privredu koja bi ostala bez kvalifikovane radne snage.

Konzervativni kritičari EU povezuju demografsku krizu sa specifičnostima postmoderne i evropskog svjetonazora i načina života koji promovišu antitradicionalne vrijednosti neoliberalizma i globalizma. Zanimljivo da ove trendove Moskva vješto koristi da predstavi sebe nasljednicom tradicionalnih evropskih hriščanskih vrijednosti (porodica, narod, crkva, država), od kojih se Evropa navodno odriče. Ali i briselski opozicionari koriste neuspjeh Brisela da stavi pod kontrolom migrantske tokove na svojoj teritoriji i pristupi izgradnji strategija demografskog oporavka kao argument za ograničenje ili čak zatvaranje granica EU za sve migrante.

Izazovi koje treba prevladati 

Evedintno je da već duži period tinja kriza političkog karaktera u odnosima Brisela i nekih zemalja članica Višegradske grupe. Iako ne postoje toliko krupni razlozi i interesi koji bi mogli dovesti do disolucije EU, u politici se kao najdinamičnijoj sferi ljudskog djelovanja i života nikad sa sigurnošču ne može isključiti nijedan scenario, pa čak ni onaj koji se u datom momentu čini potpuno nerealnim. Bregzit se ipak dogodio, a to opominje.

Brisel ima posebne probleme sa Mađarskom i Poljskom koja mu je nacionalnom reformom pravosuđa zadala velike brige. Reforma je od strane “evrokrata” dočekana sa negodovanjem što je ocijenjeno kao udar na demokratiju u Poljskoj. Čak je i Sud u Strazburu u  presudi iznio da su neki elementi poljske reforme suprotni evropskim zakonima, posebno u pogledu nezavisnosti pravosuđa. U pitanju je klasičan primjer kolizije evropskog i nacionalnog zakonodavstva. Brisel posebno zebe od otvorene mogućnosti upliva izvršne u zakonodavnu vlast koja bi zbog toga mogla izgubiti svoju samostalnost i postati servis politike. Poljskoj je skrenuta pažnja, ako ne otkloni sporne tačke da će se suočiti sa odgovarajućim sankcijama.

Sa Mađarskom i njenim autoritativnim predsjednikom Orbanom Brisel ima stalne nesuglasice, a najnovija se tiče zabrane LGBT promotivnog materijala u školama koja pohađaju lica ispod 18 godina. Protiv Orbanovih mjera zabrane već se izjasnilo 14 članica EU, ocijenivši ih kao težak vid diskriminacije LGBT+ populacije.

I Varšava i Budimpešta kategorički su odbacile optužbe Brisela, potvrđujući svoje pravo da donose sopstvene nacionalne zakone. U najkraćem ove dvije članice se, kao i ostatak konzervativno-reformskog bloka u EU parlamentu, oštro opiru tendencijama centralizacije i jačanju evropskih nadnacionalnih struktura, zalažući se za labaviji savez “Evrope nacija”. Koncept sličan onome koji je Šarl de Gol svojevremeno favorizovao kao najbolje rješenje za Evropu.

Novi vjetrovi

Politika EU je, ipak, u suštini, politika njenih velikih i snažnih država, prije svega Njemačke i Francuske. S time u vezi, sa aspekta interesa Crne Gore, itekako je važna promjena u Njemačkoj, odnosno kraj jedne duge državničke i političke ere Angele Merkel. Osim toga, na posljednjim izborima došlo je do smjene vlasti i odlaska koalicije desnog centra (CDU/CSU) u opozicione klupe.

Vanjska politika Njemačke, pod Angelom Merkel, je dugi niz godina djelovala prilično reaktivno. U mnogčemu je pratila politiku SAD i stidljivije istupala sa svojim inicijativama. Međutim, skoro je izašao jedan važan dokument koji je sačinio njemački Savjet za vanjske poslove u kojemu su date strateške smjernice buduće vanjske politike Berlina. Ovim dokumentom se predviđa zaokret u njemačkoj politici koja ubuduće treba da djeluje proaktivno i da sama preuzima inicijative ne čekajući da slijedi i podupire politiku saveznika. Mora se priznati da ovo predstavlja značajan momenat u vanjskoj politici najmoćnije evropske države. U tom slučaju Njemačka može koristiti Brisel kao instrument za svoje političke ciljeve. U istom dokumentu sa navodi da će Berlin stupiti u savez sa drugim globalnim akterima SAD i V. Britanijom. Francuska bi mogla ostati po strani, a inicijativa “Tri mora” onda ne bi morala djelovati anglosaksonski nenaklonjena Berlinu koji bi ušao u finansijski aranžman sa njenim protagonistima. Uostalom, kako vidimo, SAD više nemaju ništa protiv “Sjevernog toka”. U istom dokumentu stoji, a što se nas direktno tiče, da EU nema u planu skoro proširenje na Zapadni Balkan. Vrata ostaju otvorena, ali bez rokova, što svakako neće stimulativno djelovati na proevropska stremljenja koja su još nesumnjivo dominantna u regionu.

Crna Gora neće biti posebno pogođena odlaskom frau Merkel, ali će itekako morati obratiti pažnju na balkanski vanjskopolitički vektor najjače evropske ekonomije koja, kako vidimo suzdržano ali zakonomjerno, nadrasta ekonomsku funkciju i postaje sve ozbiljniji politički faktor i akter međunarodnih odnosa, čija će politika sve više uticati i oblikovati politiku EU.

Jasno je da EU prolazi kroz ključnu fazu svog razvoja. Ili će se transformisati u čvršći strukturalni oblik koji vodi federalizaciji, ili krenuti u obrnutom smjeru ka ekonomskoj, carinskoj i trgovinskoj uniji, odnosno zajednici evropskih nacija. Trenutno stanje je zbog niza nefunkcionalnosti neodrživo na duži rok za razvoj potencijala kojim raspolažu njene sastavnice. Bez usklađene zajedničke vanjske i bezbjednosne politike teško je ostvariti uspjeh u okviru trenutne konstelacije snaga na globalnom nivou. Paradoks sui generis je da jedan ekonomski džin stoji na staklenim političkim nogama, nemoćan da uspostavi kontrolu nad vlastitim geopolitičkim prostorom.

Razumljivo je da evropske države i pored potrebe za solidarnošću, kohezijom i stvarnim interesom nijesu spremne da Briselu olako prepuste sve mehanizme odlučivanja i prinesu nacionalni suverenitet na žrtvenik u ime više “racionalnosti”. Međutim, najvažnije je „ne zaboraviti jedinstvo Evrope“, našta je svojevremeno ukazao Kundera.