Građanski rat

Za Antenu M piše: František Šístek

Predsjednik Crne Gore Jakov Milatović izazvao je nedavno međunarodni skandal kad je rat u Bosni i Hercegovini (1992-1995) na konferenciji u Dejtonu pogrešno klasifikovao kao građanski. Nakon njegove netačne i nesrećne izjave, došla je poplava negativnih reakcija u regionalnim medijima.

Za građanske ratove u pravom smislu riječi možemo bez ikakve dvojbe označiti oružane konflikte unutar jedne države u kojima se međusobno bore građani te iste države, uglavnom iste nacionalnosti i prije svega zbog suprotstavljenih političkih ideja i ciljeva. Klasičan primjer predstavlja američki građanski rat (Civil War) koji se vodio u 19. vijeku u Sjedinjenim američkim državama (1861-1865), u popularnoj kulturi takođe poznat kao rat Sjevera protiv Juga. Na evropskom tlu, među najpoznatije građanske ratove modernog doba spadaju Španski građanski rat iz druge polovine 30-ih godina 20. vijeka i Grčki građanski rat iz druge polovine 40-ih godina 20. vijeka. U slučaju Španskog građanskog rata, bilo je naravno i raznih uticaja sa strane, poput poznatog učešća interbrigadista na republikanskoj strani, uključujući i neke istaknute borce iz Crne Gore i drugih krajeva tadašnje Jugoslavije. Ipak, s obzirom na odusustvo direktne intervencije nacističke Njemačke, fašističke Italije ili, s druge strane, Sovjetskog Saveza, ovaj oružani konflikt se može smatrati za klasičan građanski rat. Ista konstatacija, uprkos uticajima sa strane u vrijeme kada se uspostavljala zloglasna Gvozdena zavjesa i blokovska podjela između komunističkog Istoka i kapitalističkog Zapada, važi takođe za Grčki građanski rat iz naredne decenije.

U pravom smislu riječi, hipotetički građanski rat u Bosni i Hercegovini morao bi da izbije kao posljedica domaćih političkih nesuglasica između građana te zemlje, podijeljenih po nekoj političkoj ili ideološkoj liniji. Naprimjer, između oružanih jedinica bosanskohercegovačkih monarhista i bosanskohercegovačkih maoista. U dijelu obimne naučne produkcije o ratovima na teritoriji bivše Jugoslavije, rat u Bosni i Hercegovini iz prve polovine 90-ih godina često se klasifikuje kao „etnički konflikt“, čiji su primarni akteri bili podijeljeni po nacionalnoj liniji: Srbi, Hrvati i Bošnjaci. Na ovom mjestu nema ni smisla ni prostora da se detaljnije upuštamo u naučne definicije i teorije o etničkim konfliktima, odnosno, u diskusije da li je makar ovaj termin primjeren za korektno etiketiranje rata u BiH. Uostalom, crnogorskoj i široj južnoslovenskoj javnosti koja je zainteresovana za ovu temu već nekoliko godina je dostupna odlična knjiga češkog etnologa Filipa Tesara Etnički konflikti: na Balkanu i ne samo tu, koja je izašla u Beogradu 2019. u legendarnoj ediciji Biblioteka XX vek (na bosanskom jeziku u prevodu književnika Adina Ljuce).

U slučaju BiH, prvorazredni i apsolutno ključni uticaj na izbijanje rata 1992. godine i dalji tok događaja, uključujući strategiju etničkog čišćenja i genocida, zauzimanje teritorije, opsjedanje i granatiranje gradova, uspostavljanje koncentracionih logora itd. imala je agresija jugoslovenske armije, pripremljena i organizovana u Beogradu. U naučnoj literaturi, dokumentarnim filmovima, ličnim svjedočenjima i dokumentima međunarodnog tribunala u Hagu, svi detalji agresije protiv BiH su dobro dokumentovani. Jugoslovenska armija se za rat u BiH ozbiljno pripremala mjesecima unaprijed, zauzimala je strateške položaje, gomilala oružje i u jednom trenutku su se njene jedinice na teritoriji BiH, koja je u međuvremenu izglasala i proglasila samostalnost, samo formalno počele predstavljati kao oružane snage bosanskih Srba pod vođstvom lokalnih srpskih ekstremista. Zato je rat u BiH imao karakter odbrambenog rata, odnosno rata za nezavisnost i teritorijalnu cjelovitost zemlje protiv daleko nadmoćnijeg protivnika. Uostalom, ni rat Rusije protiv Ukrajine, koji traje već od 2014. godine, ne možemo klasifikovati odrednicom „građanski“, uprkos činjenici da su jedno vrijeme na istočnom djelu međunarodno priznate ukrajinske države po nalogu i pod kontrolom Moskve uspostavljene navodno „nezavisne“ proruske republike, koje je Rusija poslije izvjesnog vremena jednostrano i direktno anektirala.

U dijelu bosanskohercegovačke javnosti, uprkos činjenici da se Crna Gora od sredine 90-ih do danas ipak djelimično pokušavala suočiti s negativnom ulogom koju je odigrala u procesu raspadu Jugoslavije kao vjerni satelit Miloševićevog Beograda, ostaje i danas negativno sjećanje na Crnogorce. Posebno u Hercegovini, gdje su jedinice jugoslovenske armije već na jesen 1991. pripremale teren za planirani rat, učvršćivale položaje i terorizovale dio lokalnog stanovništva, dan danas se često pominje i na spomen-pločama pojavljuje formulacija „srpsko-crnogorski“, odnosno „srbijansko-crnogorski“ agresor. I u kasnijim fazama rata, jedan dio crnogorske vlasti i velikosrpski orijentisanih građana aktivno se miješao u rat na strani bosanskosrpskih političkih radikala i ekstremista koji su na krvav način komadali BiH da bi stvorili svoju etnički i ideološki homogenu državu. O sramnom hapšenju i deportacijama bosanskih izbjeglica na teritoriji Crne Gore se u zadnje vrijeme takođe mnogo govorilo.

U ovom kontekstu, nedavna izjava predsjednika Milatovića o građanskom ratu u BiH bila je nesrećna i neumjesna. Sasvim iskreno, da je istu rečenicu ispustio iz usta neki inostrani balkanolog na naučnoj konferenciji, možda bi dobio mirno intoniranu i dobronamjernu primjedbu od kolega iz publike, uz preporuku relevantne stručne literature i time bi se stvar završila. Slično ili možda čak sasvim nezapaženo prošao bi državnik ili diplomata iz neke evropske ili prekomorske zemlje koja nema direktne veze s Balkanom. Problem je naravno u tome što je gospodin Milatović govorio sa pozicije predsjednika jedne susjedne zemlje koja je kao aktivan saučesnik bila direktno involvirana u prvoj fazi agresije protiv BiH i kao takva snosi svoj dio istorijske odgovornosti za izbijanje rata u BiH i brojne zločine koji su u njemu počinjeni.   

Svoju prvu asocijaciju ostavio sam za kraj kolumne. Čim sam u regionalnim medijima čuo vijest o izjavi predsjednika Milatovića, sjetio sam se odmah jedne gorke ali istinite anekdote na temu „građanskog rata u BiH“ koju mi je svojevremeno ispričao bosanski pisac i prevodilac Adin Ljuca. Adin je od kraja 1992. živio u Pragu gdje se sprijateljio s drugim bosanskim izbjeglicama koji su se poput njega bavili književnošću. Kao svojevrsni neformalni lider i intelektualni autoritet praške bosanske dijaspore, isticao se sarajevski arhitekta, esejista, univerzitetski profesor i poliglota jevrejskog porijekla Raymond Rehnicer (1942-1998). Rehnicer je sa suprugom stanovao na Grbavici koja se na proljeće 1992. godine našla pod kontrolom srpskih jedinica i ostala sasvim odsječena od ostatka grada. Nakon nekoliko mjeseci, uspio je napustiti okupirani dio Sarajeva s konvojem jevrejskih izbjeglica iz Grbavice koji je lično organizovao (u njegovom „jevrejskom“ konvoju je pored šačice ljudi jevrejskog porijekla bilo znatno više ne-Jevreja, posebno smrtno ugroženih Bošnjaka, koje je Rehnicer ubacio na spisak da bi ih spasio). U češkom egzilu, nastavio je raditi u svojoj struci kao arhitekta i univerzitetski profesor, objašnjavao je suštinu rata u češkim i međunarodnim medijima, učestvovao u antiratnim akcijama i bio je suosnivač Češkog udruženja prijatelja nedjeljive Bosne i Hercegovine. Posebno se istakao kao esejista.

Od marta do oktobra 1992., odnosno, od početka rata do svog odlaska iz bivše Jugoslavije, Rayomond Rehnicer je vodio dnevnik. Dnevne bilješke je iz sigurnosnih razloga pisao na francuskom, ispravno pretpostavljajući da je mala mogućnost da se među samozvanim „oslobodiocima“ Grbavice nađe neko dovoljno obrazovan da bi znao taj svjetski jezik. Od dnevničkih bilješki, protkanih miniesejima o nasilju, životnoj sredini i drugim temama, u praškom egzilu je sastavio knjigu Trava i slonovi. Iako se – ne samo po mom mišljenju – radi o jednom od najmarkatnijih književnih djela napisanih u BiH tokom rata, knjiga je na žalost do danas u bivšoj Jugoslaviji gotovo nepoznata, zato što je izašla samo u francuskom originalu i češkom prevodu. Jedan od lajtmotiva knjige čine autorovi argumenti da rat u BiH nije moguće tretirati kao građanski rat. Kad su se prvi put sreli nakon što je knjiga Trava i slonovi izašla 1993. u Parizu, prema sjećanju Adina Ljuce, Rehnicer mu je tu činjenicu saopštio bez ikakvog uzbuđenja. Imao je, odmah se pokazalo, razlog za razočarenje: izdavač je bez autorovog znanja knjizi dodao podnaslov koji je bio u totalnoj suprotnosti sa njenim sadržajem: „Réflexions sur l'environnment humaine au cours d'un guerre civile“, odnosno - Refleksije o ljudskoj sredini tokom građanskog rata…